Грузияда «рус нони» – ҳали унга ҳақиқий муқобил йўқ

2021 йилдан бери Грузияда нон нархи бир неча баробар ошди. Ўсиш 80 тетрини (0,30 доллар) ташкил этди. Грузия Миллий статистика хизмати маълумотларига кўра, агар 2021-йил январ ойида 1 килограмм буғдой нонининг нархи 1,93 лари (0,72 доллар) бўлган бўлса, 2022-йил ноябрига келиб у 2,73 лари (1,02 доллар)гача ошган.

1 миллион киши пенсия ва ижтимоий нафақа эвазига кун кечираётган мамлакатда нон нархининг бироз ошиши ҳам аҳолининг катта қисми чўнтагига тегади.

Грузия 85% буғдой ва ун импортига боғлиқ. Қишлоқ хўжалиги вазирлиги маълумотларига кўра, 2022 йилда Грузияга 160-170 минг тоннага яқин буғдой импорт қилинган, бу эса эҳтиёжнинг атиги 15-17 фоизини ташкил этади (тахминан 700 минг тонна). Олдинги даврда эса бу кўрсаткич ундан ҳам паст эди.

Мамлакат ўз талабининг қолган қисмини деярли бутунлай Россиядан келадиган импорт буғдой ва ун билан қоплайди.

Масалан, 2021 йилда Грузияга жами 367 минг тоннага яқин буғдой импорт қилинган бўлса, шундан 338 минг тоннаси фақат Россиядан келган. Ун ҳам худди шундай – ўтган йили унинг импорти 37 минг 500 тоннани ташкил этган бўлса, шундан 36 минг 500 тоннаси Россиядан келган.

Россия унини ва буғдойини импорт қилиш арзонроқ ва Россиядан импорт қилиш Грузия учун бу босқичда энг яхши вариант, деб тушунтиради Грузия буғдой ва ун ишлаб чиқарувчилар уюшмаси раҳбари Леван Силагава.

“Бошқа мамлакатларда буғдой нархи унчалик фарқ қилмайди, лекин масофа узоқлиги сабабли транспорт қиммат. Масалан, Россия портларидан 1 тонна буғдойни кемада экспорт қилиш 25 доллар бўлса, Украина, Руминия, Болгария портларидан 40-50 доллар атрофида. Шу боис, бошқа мамлакатларда буғдой арзон бўлса ҳам, транспорт харажатлари туфайли уни у ердан ташиш қимматга тушади”.

Бироқ, Россиядаги вазиятнинг беқарорлигини ҳисобга олиб, Грузия расмийларига имкон қадар тезроқ муқобил бозорларни излаш ва бошқа давлатлар билан музокараларни бошлаш тавсия этилади.

Иқтисодий эксперт Звиад Хоргуашвилига кўра, Грузия сўнгги йилларда ўз бозорини диверсификация қилиш ўрнига Россия бозорига қарам бўлиб қолган.

Унинг сўзларига кўра, Россия 2006 йилда эмбарго қўйганидан сўнг, 2012 йилга келиб Россиянинг Грузия савдо айланмасидаги улуши экспортда икки фоизгача, импортда эса ундан ҳам камроқ бўлган.

“Ва 2012 йилдан 2014 йилгача ҳукмрон “Грузия орзуси” партияси Россия билан “муносабатлар ўрнатиш”ни бошлаганида, Россиянинг экспортдаги улуши 10-12 фоизгача ошди. Афсуски, Грузия ҳали ҳам Россия бозорига яқин. Бу хавфли. Ҳукумат Россиянинг Грузия учун қайта-қайта муаммо яратган беқарор давлат эканлигини унутмаслиги керак”, – дейди Звиад Хоргуашвили.

Шу йилнинг ноябрь ойи бошида Transparency International Georgia томонидан чоп этилган тадқиқот ҳам худди шундай. Унда айтилишича, Украинадаги уруш фонида бутун цивилизациялашган дунё Россияга имкон қадар камроқ иқтисодий қарам бўлишга ҳаракат қилаётган бўлса, Грузияда бунинг акси кузатилмоқда: уруш бошланганидан кейин Грузия Россияга иқтисодий қарамлиги нафақат камаймади, балки сезиларли даражада ошди.

“Россия Федерацияси импортга қарамликдан кўпинча сиёсий мақсадларда фойдаланади, бунинг натижасида алоҳида давлатлар ўнлаб йиллар давомида умидсиз вазиятга тушиб қолишади. Грузия мисолида эса, босиб олинган ҳудудлар (Абхазия ва Жанубий Осетия – муҳаррир эслатмаси) масаласи бу муносабатларни янада муаммоли қилади. Вазият Украинадаги жорий уруш ва Россияга қарши жорий этилган санкциялар туфайли янада оғирлашмоқда, уларнинг сони кундан-кунга ортиб бормоқда”, дейилади 2022 йил май ойида нашр этилган Грузия Фермерлар Уюшмаси (GFA) томонидан тузилган буғдой бозори шарҳида. GFA, шунингдек, Россиядан буғдой импортига қарамликни камайтириш муҳимлигини таъкидлайди.

Ҳукумат нима қила олади?

Звиад Хоргуашвилининг айтишича, Грузия ҳукумати бошқа давлатлар билан буғдой ва ун импорти бўйича музокараларни бошлаши керак, токи керак бўлса, улар ўз маҳсулотларини иқтисодий қимматга эмас, балки сиёсий нархда сотишлари керак:

“Арзон экан, Россиядан импорт қилишимиз аниқ. Аммо Россияни қандай шарт қўйишини олдиндан айтиб бўлмайди ва бу бирданига муаммо туғдириши мумкин. Ва бозор бу қадар тез мослаша олмайди. Шунинг учун музокараларни бошлашимизга ҳеч нарса тўсқинлик қилмаяпти. Бу иш бермаслиги мумкин, лекин ҳаракат қилиб кўриш керак, тўғрими? Муаммо шундаки, бу борада ҳеч нарса қилинмаяпти”.

Леван Силагава буғдойнинг икки ойлик муваққат ёки доимий янгиланадиган заҳиралари мавжудлигини хавфсизликнинг энг юқори кафолати деб ҳисоблайди:

“Бирлашган Миллатлар Ташкилоти мамлакатда икки ойлик захирага эга бўлишни тавсия қилади. Айтайлик, Россия тўсатдан импортни тўхтатди, шунинг учун муҳим бир пайтда бошқа бозорга ўтишга вақт топишимиз учун бизга узоқ муддатли таъминот керак.

Шунингдек, барча мутахассислар оптимал узоқ муддатли ечим маҳаллий буғдой етиштиришни кўпайтириш эканлигига рози.

Грузияда буғдой етиштириш учун қулай ер кам. Сўнгги йилларда 50 минг гектаргача майдонга буғдой экилди, гарчи бу ерда ўртача ҳосилдорлик бошқа мамлакатларникидан уч баробар кам. Грузияда ҳар гектардан тахминан 2-3 тонна буғдой йиғиш мумкин, Европада ва дунёда ўртача ҳосилдорлик гектарига 6-7 тоннани ташкил қилади.

Силагаванинг фикрича, ҳосилнинг пастлигининг бир қанча сабаблари бор: қишлоқ хўжалигидаги таълим сифатининг пастлиги, эскирган технологиялар ва бошқалар.

Унинг сўзларига кўра, агар Грузия Европа стандартларига эришса, экин майдонларини кўпайтирмасдан ҳам ўз эҳтиёжларининг камида 40 фоизини қондира олади:

– Қишлоқ хўжалиги соҳасидаги билимларни ошириш, экин майдонларини кенгайтириш (улар орасидаги бўшлиқдан фойдаланиш, қўшиб олиш), янги технологияларни жорий этиш, ҳосилни суғурталаш, ғалланинг тўғри тақсимланиши мамлакатимизда маҳаллий ишлаб чиқаришни сезиларли даражада оширишга хизмат қиладиган асосий компонентлардир.

Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг JAMnewsга маълум қилишича, улар мамлакатнинг ўзини ўзи таъминлаш даражасини 50-60 фоизга етказиш мақсадида буғдой етиштиришни кўпайтириш бўйича кўп йиллик дастур устида ишламоқда. АҚШ ушбу дастурни амалга оширишда вазирликка ёрдам бермоқда. Ноябр ойи бошида АҚШ Қишлоқ хўжалиги Департаменти (USDA) вакиллари ва Канзас штати университети мутахассислари Грузияга ташриф буюришди ва маҳаллий қишлоқ хўжалиги департаменти вакиллари, тегирмончилар ва фермерлар билан учрашишди.

Грузия вазирлиги маълумотларига кўра, америкалик мутахассислар бир ҳафта давомида мамлакатда буғдой етиштириш ва етказиб бериш занжирини ўрганишган, шу асосда экспертлар гуруҳи тегишли тавсиялар ишлаб чиқади.

“Ўйлайманки, ҳамкорликда самарали иш олиб борсак, мақсадимизга эришамиз”, — деди қишлоқ хўжалиги вазири ўринбосари Георгий Ханишвили мутахассислар билан учрашувда.