Украинадаги урушнинг Ўзбекистон иқтисодиётига таъсири

Айрим экспертлар кутганидан фарқли ўлароқ, Россиянинг Украинага бостириб кириши Ўзбекистоннинг 2022 ва 2023 йиллардаги иқтисодий ўсиш суръатларига таъсир кўрсатмади. Расмий иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари мос равишда 5,7% ва 6%, пандемиядан олдинги йиллардаги ўсиш суръатларига ўхшаш.

1-расм. Иқтисодий ўсиш суръатлари, фоизларда. Манба: Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Статистика агентлиги, https://stat.uz/.

Иқтисодий ўсиш манбалари

Иқтисодий ўсишнинг нисбатан юқори суръатларининг асосий манбалари қуйидагилар эди:

– Ўзбекистон экспортининг ўсиши;

– Ўзбекистонга пул ўтказмаларининг сезиларли даражада ошиши, айниқса 2022-йилда;

– Россия, Хитой ва Туркиядан хорижий инвестициялар ва кредитларнинг ўсиши;

– истеъмол талабининг ўсиши.

Расмий статистик маълумотларга кўра, 2022-йилда истеъмол харажатлари реал кўринишда 11,4 фоизга ўсган. Бунга, жумладан, кўчиб келганлар оқими ва чет элдан пул ўтказмаларининг кўпайиши сабаб бўлмоқда. Истеъмол товарлари ва хизматларга бўлган талабнинг ортиши уларни ишлаб чиқаришнинг ўсишига ёрдам берди.

Саноат бўйича энг юқори ўсиш ахборот ва коммуникациялар, молия ва суғурта фаолияти, турар жой ва озиқ-овқат хизматлари, савдо, транспорт ва сақлаш, кўнгилочар ва дам олиш ва қурилиш соҳаларида қайд этилди.

2-расм. 2022-23 йилларда Ўзбекистон ЯИМнинг реал ўсиши. иқтисодиёт тармоқлари бўйича, %да. Манба: Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Статистика агентлиги, https://stat.uz/.

Марказий банк маълумотларига кўра, иқтисодиётда ўртача номинал иш ҳақи 2023-йилнинг учинчи чорагида 4,4 миллион сўмни ташкил этди ва йиллик кўрсаткичда 18 фоизга ўсди. Иш ҳақининг ўсиш суръатлари тармоқлар бўйича сезиларли даражада фарқ қилади. Иқтисодий ўсиш суръатлари энг юқори бўлган соҳаларда иш ҳақи сезиларли даражада ошган: ахборот технологиялари (+44%), турар жой ва озиқ-овқат хизматлари (+38%), транспорт (+37%), савдо (32%) ва молия (+30%). % ).

Ушбу тармоқларда ишлаб чиқариш ва иш ҳақининг ўсиши асосан Украинада кенг кўламли уруш бошланиши билан боғлиқ. Россиядан кўчиб келганлар истеъмол товарлари, меҳмонхона секторидаги хизматлар, умумий овқатланиш, кўнгилочар индустрия ва ИТ секторига қўшимча талаблар яратган. Улар молия сектори хизматларидан ҳам фаол фойдаландилар. Уларнинг аксарияти ИТ соҳасига инвестор, тадбиркор ва ишчи сифатида қўшилди ва бу ишлаб чиқариш ва экспорт ҳажмини оширишга хизмат қилди.

Ўзбекистон молия секторининг ўсишини тезлаштирувчи омиллардан бири Россия билан савдо айланмасининг кенгайиши, Россия компаниялари ва жисмоний шахсларининг Ўзбекистон молия институтлари орқали савдо-молиявий операцияларни амалга оширишга интилиши билан боғлиқ.

Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотларига кўра, 2022-йилда Ўзбекистонда 60 мингдан ортиқ норезидент ҳисоб рақамлари (одатда хорижий валютадаги талаб қилиб олинмагунча депозитлар) очган (ўсиш 9,5 баробар), уларга 892 миллион доллар жойлаштирган. Норезидентларнинг бундай молиявий фаоллиги йил давомида хорижий валютадаги депозитлар ҳажмининг 9 фоизга ошишига олиб келди. Бу тенденция 2022-йилнинг апрел ойида, халқаро тўлов тизимларининг Россиядан чиқиб кетиши фонида Россия фуқароларининг Ўзбекистонга, жумладан, “карт туризми” орқали сафарга қизиқиши сезиларли даражада ошган пайтда бошланган.

Ўзбекистон 2022-23 йилларда ўзига хос IT-бумни бошдан кечирди, чунки инфратузилма тайёр эди – IT-парклар  Ўзбекистонда 2019-йилда ташкил этилган. IT Park резидентлари бир қатор муҳим имтиёзларга эга. Бу 3000 дан ортиқ хорижлик IT-мутахассисларнинг Ўзбекистонга кўчиб келишига хизмат қилди. Бонус сифатида Ўзбекистон янги билимлар, компаниялар, жамоалар ва инвестициялар олди. it-park.uz маълумотларига кўра, 2023-йил охирида IT соҳасида 100 мингдан ортиқ киши ишлаган, бозор ҳажми эса 1 миллиард долларга яқинлашган. 2023 йилнинг 11 ойи давомида IT-хизматлари экспорти ҳажми 305 миллион долларни ташкил қилган ва 2022 йилга нисбатан (140,9 млн. доллар) 2 баравардан ортиқ ўсди.

Ташқи савдо

2017 йилда валюта бозорининг либераллашуви Ўзбекистонга жаҳон иқтисодиётига фаол қўшилишига ёрдам берди: сўнгги йилларда (2020-йилги пандемия йилидан ташқари) товар ва хизматлар экспорти ва импорти ҳажми барқарор ўсди. Ташқи савдонинг сезиларли тақчиллиги меҳнат муҳожирларининг пул ўтказмалари, ташқи инвестициялар ва кредитлар ҳисобидан қопланди.

2022 йилда Россияга маҳсулот экспорти ва Россиядан товар импорти сезиларли даражада ошди. Бундан ташқари, Россия экспортининг умумий экспортдаги улуши 2020 йилдаги 9,8 фоиздан, 2021 йилдаги 12,5 фоиздан 2022 йилда 16 фоизгача ошди. 2022 йилда Россия ва Ўзбекистон ўртасидаги савдо айланмасининг жонланиши Украинадаги уруш ва Россия бозорларида ўзбек экспорти учун янги имкониятларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ. Бироқ, 2023 йилда Россияга маҳсулот экспорти ва Россиядан товар импорти кўрсаткичлари унчалик ўзгармади. Аммо Россиянинг Ўзбекистон умумий экспорт ва импортидаги улуши камайди: экспортда 13,5 фоизга (2022 йилдаги 16 фоиздан) ва импортда 17,2 фоизга (2022 йилдаги 20,3 фоиздан).

3-расм. Товар ва хизматлар экспорти ва импорти, миллиард АҚШ долларида. Манба: https://stat.uz/ru/press-tsentr/novosti-goskomstata/49770-o-zbekiston-respublikasi-tashqi-savdo-aylanmasi-2023-yil-yanvar-dekabr-5

Ўзбекистондан Россияга товар (хизматлар бундан мустасно) экспорти, trademap веб-сайти маълумотларига кўра, 2022-йилда 1,5 баравардан зиёд ошган. Ўзбекистон товарлари Россия Федерациясига қарши жорий этилган санкциялар туфайли юзага келган ўринларни эгаллади. Ўзбекистоннинг асосий экспорт товарлари: мева-сабзавот, тўқимачилик, мис ва мис маҳсулотлари, кимё маҳсулотлари сезиларли даражада ўсди.

Ўзбекистон импорти ва экспорти таркибини таққослаш шуни кўрсатадики, 2022 йилда биринчи навбатда тўқимачилик маҳсулотлари (Россия бозорини тарк этган жаҳон брендлари) ва ускуналар, жумладан, сув насослари, кондиционерлар, кир ювиш машиналари, телевизорлар, чангютгичлар, матбаа ва ҳисоблаш машиналари, тракторлар реэкспорт қилинган. Шу билан бирга, Россияга товарларнинг реэкспорти, тахминий ҳисоб-китобларга кўра, ушбу мамлакатга жами экспортнинг кичик улушини ташкил этди – 2,6 миллиард доллардан 300-400 миллион доллардан ошмайди.

Гарчи реэкспортнинг бир қисми норасмий тарзда амалга оширилган бўлса-да, буни Марказий банк ва Статистика агентлиги маълумотларидаги экспорт ҳажмига оид ҳисоб-китоблардаги сезиларли тафовутлар билвосита исботлаш мумкин. Экспорт 2022 йилда 2021 йилга нисбатан ўсди:

– Марказий банк маълумотларига кўра – 16,4 дан 21,9 миллиард АҚШ долларигача, яъни 33,4 фоизга;

– Статистика агентлиги маълумотларига кўра 16,7 дан 19,3 миллиард АҚШ долларига, яъни 15,9 фоизга.

Тафовут жуда катта ва жуда ғалати. Бундан ташқари, олдинги йилларда бундай катта тафовутлар бўлмаган.

Украинадаги уруш Ўзбекистон ташқи савдосига асосий зарар етказди, бу орқали Европа ва Европадан, шунингдек, АҚШ ва Қўшма Штатлардан юк ташишни қийинлаштирди ва қимматроқ қилди. Илгари бу турдаги юклар Украина ва Россия орқали эркин транзит қилинган. Энди бу қийин ёки имконсиз. Юк кўпинча айланма йўллар бўйлаб ҳаракатланади, бу эса юкни етказиб бериш нархини ва вақтини сезиларли даражада оширади. Бундан ташқари, Украина, Беларус ва Россиядан ускуналар, эҳтиёт қисмлар, материаллар ва хомашё етказиб бериш кескин камайди. Бошқа мамлакатлар (Хитой, Туркия, Ҳиндистон ва бошқалар) ишлаб чиқарувчиларига бурилиш нисбатан секин ва жуда оғриқли бўлмоқда. Қозоғистон ва Ўзбекистондаги ишбилармонлик муҳитини баҳолаш бўйича ИҲТТ сўнгги тадқиқотлари шуни кўрсатдики, Ўзбекистонда сўровда қатнашган ташқи савдо иштирокчиларининг 85 фоизи таъминот занжири узилишлари туфайли логистика муаммоларига дуч келган.

Шунингдек, таъкидлаш жоизки, пандемия ва Украинадаги  уруш билан боғлиқ ташқи зарбалар мамлакат ҳукуматининг божхона сиёсатида тузатишлар киритишга олиб келди. Ўзбекистонда айрим тоифадаги товарларга нисбатан юқори божхона тўловлари мавжуд бўлиб, бу Ўзбекистон иқтисодиётининг Россияга юқори даражада қарамлиги сабабларидан биридир. Гап шундаки, МДҲ эркин савдо зонаси мамлакатлари (ва бу биринчи навбатда Россия) товарлари учун божхона тўловлари қўлланилмайди, бу уларни бошқа мамлакатлардан келган рақобатчиларга нисбатан имтиёзли ҳолатга келтиради.

Аммо пандемия муносабати билан Ўзбекистон раҳбарияти кенг турдаги истеъмол товарлари, шунингдек, уларни ишлаб чиқариш учун хомашёни мамлакатимиз ҳудудига олиб киришда вақтинча нол божхона ставкаларини қўллаш тўғрисида қарор қабул қилди. Бу гўшт, сут ва балиқ маҳсулотлари, тухум, сабзавот, мева, ун, қандолат, шоколад, макарон ва ун маҳсулотлари, сув, гигиена воситалари, болалар кийимлари, пойабзал.

Истеъмол товарлари етказиб бериш занжирларининг узилиши ва уларга жаҳон нархларининг ўсиши таъсирини тенглаштириш мақсадида муҳим истеъмол товарлари ва хомашё учун божхона тўловлари ставкаларини вақтинча нолга тушириш амалиётидан фаол фойдаланилмоқда. 2022 ва 2023 йилларда нолга тенглаштириш чоралари, жумладан, Украинадаги уруш туфайли жаҳон бозорида озиқ-овқат нархларининг ошишига жавобан ҳам қўлланилди. Охирги узайтириш 2023-йил декабрида бўлиб ўтган.

Россия меҳнат миграцияси

 Меҳнат миграцияси жараёнлари пул ўтказмалари канали орқали аҳолининг умумий даромадлари, ички талаб ва тўлов балансининг барқарорлигига таъсир қилади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 2018–2023 йилларга берган маълумотларига кўра, аҳоли жами даромадларининг қарийб 16 фоизи меҳнат мигрантлари пул ўтказмалари ҳисобига тўғри келади. Савдо тақчиллигининг катта қисми ҳам трансчегаравий пул ўтказмалари оқими билан қопланади. Ўзбекистондан асосий меҳнат миграцияси оқими Россияга тўғри келади.

Россияда уруш ташқи меҳнат муҳожирларига бўлган талабни оширди, бу Россия Федерацияси Марказий банки маълумотларига кўра, «меҳнатга лаёқатли аҳолининг миграцияси, табиий пасайиш, меҳнатга лаёқатли ёшдан кексаларга ўтишнинг натижасидир» ёш гуруҳлари ва қисман сафарбарлик”.

Ўзбекистон фуқароларининг Россияга ҳар чорак бўйича кириши кўрсаткичларига назар ташласак (4-расмга қаранг), Украинада 2022-йил феврал ойида бошланган кенг кўламли уруш Ўзбекистондан Россияга пандемия тугаганидан кейин бошланганмеҳнат миграциясининг ўсиш тенденциясига ҳеч қандай таъсир кўрсатмаганини кўрамиз. 2022-йилнинг 2-чорагидан 2023-йилнинг 1-чорагигача Ўзбекистоннинг 2,4 миллион фуқароси, жумладан, 1,7 миллион нафари ишга жойлашиш мақсадида Россияга келган. Таққослаш учун: 2019-20 йилги пандемиядан олдинги даврда бу кўрсаткичлар 2,6 ва 1,4 миллион кишини ташкил этди.

4-расм. Ўзбекистон фуқароларининг Россияга кириши, одамлар. Манбаа: https://rosstat.gov.ru/. 

Уларнинг маълум саналарда Россияга келган Ўзбекистон фуқаролари сони тўғрисидаги маълумотларига асосланиб (5-расмга қаранг) 2022-йилда Россияда 1,4-1,6 миллион нафар Ўзбекистон фуқаролари яшаганини кўриш мумкин. Бу 2021 йилдагидан (1,2-1,5 миллион киши) кўп, аммо 2019 йилги пандемиядан олдинги (2 миллион киши)дан камроқ.

5-расм. Ўзбекистон фуқароларининг Россияда бўлган сони, минг киши. Манбалар: Флоринская Ю.Ф. СОЦИОЛОГИЯ И СТАТИСТИКА НЕ ПОКАЗЫВАЮТ НАЛИЧИЕ НЕГАТИВНЫХ ТРЕНДОВ В ТРУДОВОЙ МИГРАЦИИ / МОНИТОРИНГ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ СИТУАЦИИ В РОССИИ, 2022, стр. 2, таблица 1; РОССИЙСКАЯ ЭКОНОМИКА В 2022 ГОДУ: ТЕНДЕНЦИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ (Выпуск 44). Москвадаги Гайдар институти нашриёти / 2023, 305 саҳифа, 2 жадвал.

Ва ниҳоят, Россия Федерацияси Ички ишлар вазирлиги томонидан олиб борилган миграцияни рўйхатга олиш маълумотлари (6-расмга қаранг) шуни кўрсатадики, 2022-йилда Ўзбекистон фуқароларини миграция пропискасига қўйиш фактлари сони  2023 йилнинг биринчи ярмида сезиларли даражада камайди. Шу билан бирга, меҳнат фаолияти билан боғлиқ шартномалар тузиш тўғрисидаги билдиришномалар сони  ва амалдаги патентлар сони 2022 йил даражасида қолмоқда.

6-расм. Ўзбекистон фуқароларининг Россия Федерациясида миграция рўйхатидан ўтганлиги тўғрисидаги маълумотлар, одамлар. Манба: https://мвд.рф/dejatelnost/statistics/migracionnaya. 

Шундай қилиб, айтиш мумкинки, Украинадаги уруш Ўзбекистондан меҳнат муҳожирлари сонининг қисқаришига олиб келмади, бундан ташқари, 2022-йилда уларнинг сони ҳатто кўпайди. Бунинг сабаби, бошқа нарсалар қатори:

а) Россия иш берувчилари томонидан ишчи кучига талабнинг ортиши;

б) 2022 йилда рубл курсининг мустаҳкамланиши (агар рубл курси тушиб қолса, меҳнат муҳожирларининг хорижий валютадаги даромадлари камаяди, бу эса уларнинг ишчи кучи таклифининг қисқаришига олиб келиши мумкин).

Шунга кўра, 2023-йилда бошланган рубл курсининг тушиши Ўзбекистондан меҳнат муҳожирлари сонини камайтириши мумкин ва Ўзбекистон Марказий банки экспертлари бу аллақачон содир бўлаётган деб, ҳисоблашмоқда.

Туристлар оқими ва Ўзбекистонга кўчиш (релокация)

Пандемиядан олдин Ўзбекистонда туризм соҳаси анча жадал ривожланаётган эди. 2019-йилда мамлакатимизга 6,7 ​​миллион хорижий меҳмон ташриф буюрди, маҳаллий сайёҳлар сони эса 14,7 миллион нафарга етди. Пандемиядан кейин туризм соҳаси тиклана бошлади. 2022 йилда мамлакатга 5,2 миллион, 2023 йилнинг 10 ойида эса 5,5 миллион хорижлик ташриф буюрган.

Ташриф буюрувчилар орасида қўшни давлатлардан: Қозоғистон, Тожикистон, Қирғизистон, Туркманистондан келган меҳмонлар устунлик қилади. Уларнинг аксарияти қариндошлари ва дўстларини зиёрат қилади, тўйларга, дафн маросимларига, хотира маросимларига ва бошқа фуқаролик тадбирларига келади. Россиядан кўплаб шунга ўхшаш меҳмонлар келади, гарчи у географик жиҳатдан анча узоқ бўлса ҳам. 2022-23 йилларда қариндошлар, дўстлар ва оддий сайёҳлардан ташқари, уруш туфайли Россияни тарк этган кўчманчилар ҳам қўшилди. Одамлар ҳокимият билан келишмовчилик, инвестиция муҳитининг ёмонлашуви туфайли чиқиб кетишди ва харбий сафарбарликдан қочиб кетишди.

7-расмдан кўриниб турибдики, 2022-23 йилларда Россиядан ташриф буюрувчилар сони олдинги икки йилга нисбатан сезиларли даражада кўп. Аммо 2022-23-йилларда Ўзбекистонга келган хорижликлар сони ҳам сезиларли даражада ошгани кузатилмоқда. Уруш туфайли Россиядан ташриф буюрувчилар сони қанчалик кўпайганини тушуниш учун келинг, умумий ташриф буюрувчилар сонидаги россияликларнинг улушини ҳисоблаб чиқамиз. Шундай қилиб, 2018-19 йилларда у 2022-23 йилларда 11,2 фоизга нисбатан 6,8 фоизни ташкил этди. Агар 2018-19 йиллардаги нисбат сақланиб қолганида, 460 мингга кам россияликлар келган бўларди. Бу кўрсаткични 2022-23-йилларда Ўзбекистонга уруш туфайли келган Россия фуқароларининг минимал сони деб ҳисоблаш мумкин..

7-rасм. Ўзбекистонга ташриф буюрган хорижликлар, шу жумладан россияликлар. Манба: Ўзбекистон Республикаси Маданият ва туризм вазирлиги маълумотлари, https://uzbektourism.uz/research/statistics, за 2023 г. – https://t.me/uzstataxborot/57245, https://t.me/statistika_rasmiy/4084.

Умуман олганда, 2022-йилдан 2023-йил сентябргача бўлган даврда Ўзбекистонга камида 460 мингга яқин Россия фуқаролари келган, уларнинг келиши уруш таъсири билан изоҳланади. Айрим зиёратчилар Ўзбекистондан транзит ҳудуд сифатида фойдаланганини ҳисобга олиш керак.

Ташқи пул даромадлари ва ўтказмалари

Украинадаги урушнинг Ўзбекистон иқтисодиёти учун муҳим яққол натижаси Ўзбекистон резидентларининг ташқи бирламчи (иш ҳақи, фоизлар, дивидендлар) ва иккиламчи (асосан пул ўтказмалари) даромадларининг сезиларли даражада ошиши. 2022 йилнинг иккинчи чорагида биринчи навбатда иккиламчи даромадларнинг кескин ўсиши бошланди. Натижада 2022-йилда иккиламчи даромадлар 6,9 дан 13 миллиард АҚШ долларига (89 фоизга), бирламчи ва иккиламчи даромадлар йиғиндиси эса 9,4 дан 17,2 миллиард АҚШ долларигача ошди. 2023 йилнинг биринчи чорагидан бошлаб ташқи пул оқимлари бироз қисқарди, аммо урушдан олдинги даражадан юқори қолмоқда.

Бу тенденция уч чораклик даврлардаги нақд пул тушумларини таққослаш орқали янада аниқроқ намоён бўлади – 8-расмга қаранг. Агар Украинадаги тўлиқ миқёсли урушдан олдинги уч чораклик даврда (2021 йил 3-чорак – 2022 йил 1-чорак), жами пул тушумлари 7,5 миллиард долларга, шундан иккиламчи даромад 5,1 миллиардни ташкил этган бўлса, кейинги уч чоракда (2022 йилнинг 2-4 чораги) бу кўрсаткичлар аллақачон 15,4 ва 12,2 миллиард долларни, 2023 йилнинг биринчи уч чорагида эса 10,7 ва 7,9 миллиард долларни ташкил этди. Шундай қилиб, уруш бошланганидан кейинги дастлабки уч чоракда иккиламчи даромад 139% га ошди. 2023 йилнинг биринчи уч чорагида улар олдинги даврга нисбатан 35 фоизга камайди, бироқ урушдан олдинги даражадан 43 фоизга ошиб кетди.

8-расм. Ўзбекистон Республикаси тўлов балансидаги бирламчи ва иккиламчи даромадлар 3-чораклар бўйича, АҚШ млрд. долл. Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банки, https://cbu.uz/ru/statistics/bop/1138910/.

Иккиламчи даромадлар ўсишининг асосий қисмини Россиядан пул ўтказмалари ташкил этади:

а) Ўзбекистондаги харажатлари учун пул ўтказган релокантлар;

б) харидлари Ўзбекистон орқали амалга оширилган импорт маҳсулотлари учун россияликлар томонидан тўлов. Гарчи, 2022-йилда ўсишнинг бир қисми ўзбекистонлик меҳнат муҳожирларининг пул ўтказмалари ҳисобига ҳам бўлиши мумкин (Россияда иш ҳақининг ошиши ва 2022-йилда рублнинг мустаҳкамланиши ҳисобига).

Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотларига кўра, рубл-доллар курсининг юқори ўзгарувчанлиги, инфляция жараёнларининг кучайиши ва миграция оқимининг бироз қисқариши фонида Россиядан пул ўтказмалари улуши 2023-йилдан 78 фоизгача камайган. 2022 йилда 87% (2019 йил кўрсатгичига нисбатан). Шу билан бирга, бошқа давлатлардан пул ўтказмалари ҳажми 2022-йилдаги ўртача ўсишдан кейин (тахминан 3 фоиз) 2023-йилда 14 фоизга ошди. Фаол ташқи меҳнат миграцияси сиёсатининг давом этиши ва ўрта ва узоқ муддатли истиқболда меҳнат миграцияси йўналишида ҳамкорлик қилиш учун давлатлар сонининг кўпайиши пул ўтказмалари оқими таркибидаги ўзгаришларга олиб келиши мумкин, деб ҳисоблайди Марказий банк.

Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар

Украинадаги уруш Ўзбекистонга тўғридан-тўғри хорижий сармоя оқимини камайтиргани йўқ. 2022-йил 2-чорагидан 2023-йил 3-чорагигача бўлган даврнинг 6 ойи давомида мамлакатга худди шу даврнинг олдинги даврларига қараганда кўпроқ тўғридан-тўғри инвестициялар кирди – 9-расмга қаранг.

9-расм. Ўзбекистонга 6 ойлик муддатлар бўйича тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар, миллион АҚШ долларида. Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банки, https://cbu.uz/ru/statistics/bop/1138910/.

Хорижий капитал иштирокидаги корхона ва ташкилотларнинг энг кўп сони (2024-йил 1-январ ҳолатига) Россия (21,7%), Хитой (16,6%) ва Туркия (13,4%) ҳиссасига тўғри келади. 2022-23 йилларда янги корхоналарнинг асосий ўсиши ушбу уч мамлакат ҳиссасига тўғри келади.

1-жадвал. Ўзбекистоннинг хорижий капитал иштирокидаги корхона ва ташкилотлари сони.

Манбалар: https://t.me/statistika_rasmiy/3129, https://t.me/statistika_rasmiy/3150, https://t.me/statistika_rasmiy/4233.

Статистика агентлиги маълумотларига кўра, 2022-йилда Ўзбекистондаги хорижий инвестициялар ва кредитлар ҳажмида энг катта улуш Россияга тўғри келади – 20,3%. Ундан кейин: Хитой -16,4%, Туркия – 10,1%, Германия – 6%, Саудия Арабистони – 6%, АҚШ – 3,8%, Кипр – 3%, Италия – 2,4%, Швейцария – 1,9%, Буюк Британия – 1,6%. 2023-йилнинг январ-сентябрь ойларида Ўзбекистонга хорижий инвестициялар ва кредитлар таркиби бироз ўзгарди: Хитой – 24,5 фоиз, Россия – 15,9 фоиз, Саудия Арабистони – 7 фоиз, Туркия – 6 фоиз, Кипр – 4,1 фоиз, БАА – 3,7 фоиз, Германия – 3,5%, Швейцария – 3,4%, АҚШ – 3,3%, Нидерландия – 2,4%.

Кўриб турибмизки, ҳозирда Ўзбекистонга инвестициялар ва кредитларнинг асосий қисми тўртта давлатдан, яъни Россия, Хитой, Туркия ва Саудия Арабистонидан тўғри келади. Ва бу мамлакатлар Украинада уруш бошланганидан кейинги даврда сармоя киритиш ва кредитлаш бўйича фаоллигини оширди.

Россия ҳукумати ва бизнеси Ўзбекистонга сармоя киритмоқда, чунки улар биринчи навбатда бошқа мамлакатларда киритилган чекловларга дуч келмоқда. Хитой, Туркия ва Саудия Арабистони – геосиёсий ва геоиқтисодий нуқтаи назардан ҳам. Хусусан, Хитой Ўзбекистон ҳудуди орқали Европа, Яқин Шарқ ва Яқин Шарққа муқобил транспорт йўлакларини яратишдан манфаатдор.

Инфляция

Инфляция Ўзбекистон учун долзарб муаммо бўлиб қолмоқда. Пандемиядан олдинги даврда мамлакат раҳбарияти 2023-йилда истеъмол нархлари индексини (CПИ) 5 фоизгача пасайтиришни режалаштирган эди, бироқ пандемия ва тегишли рағбатлантирувчи макроиқтисодий сиёсат (2020-21), шунингдек, нархларнинг ошиши билан боғлиқ. Украинадаги уруш (озиқ-овқат ва энергия учун жаҳон нархларининг ошиши, халқаро транспорт харажатларининг кўтарилиши, Россиядан кўчиб келганларнинг истеъмол товарлари ва хизматларига, уй-жой ва бошқаларга бўлган талабининг ошиши) бу режаларни кейинги вақтга қолдиришни тақозо этди. Шундай қилиб, Украинадаги урушнинг Ўзбекистон иқтисодиётига яққол оқибати юқори инфляция суръатларининг сақланиб қолаётганидир.

10-расм. Ўзбекистонда инфляция кўрсаткичлари. Манба: Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Статистика агентлиги, https://stat.uz/.

2022 ва 2023 йилларда истеъмол нархлари индексининг умумий ўсиши 11,4% ва 10% ни ташкил этди. Баъзи тармоқларда нархлар янада ошди ва бу ўсишни қисман Россиядан мамлакатга мигрантларнинг келиши билан изоҳлаш мумкин, бу эса меҳмонхона хизматлари, умумий овқатланиш, кўнгилочар сектор, озиқ-овқат, соғлиқни сақлаш, маиший товарлар ва хизматларга талаб ва нархларнинг ошиши билан изоҳланади.

11-расм. 2022-23 йилларда истеъмол нархлари индекси. товарлар ва хизматларнинг асосий гуруҳлари бўйича, %да. Манба: Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Статистика агентлиги, https://stat.uz/.

Уй-жойга бўлган талабнинг ошиши, шу жумладан кўчиб келганлар томонидан уй-жой нархининг сезиларли даражада ошишига олиб келди. 2022-23 йилларда нархларнинг ўсиш суръатлари олдинги икки йилдаги шунга ўхшаш кўрсаткичлардан сезиларли даражада ошиб кетди.

12-расм. 2020-23 йилларда Ўзбекистон ва Тошкентда уй-жой нархлари индекси, фоизда. Манба: Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Статистика агентлиги, https://stat.uz/.

Уй-жойга бўлган талабнинг ошиши ижара нархининг ошишига ҳам олиб келди. Журналист текшируви шуни кўрсатдики, 2022-йил бошидан ўша йилнинг октябрь ойигача Тошкентда ижарага бериладиган уй-жой нархи 22,4 фоизга ошган. Марказий банк маълумотларига кўра, 2022-йилнинг ноябрь-декабрь ойларида вазият нормал ҳолатга қайтган ва ижара нархлари сезиларли даражада ошганидан кейин туша бошлаган. Марказий банк томонидан ўтказилган тадқиқот шуни кўрсатдики, 2023-йилда Ўзбекистонда ижарага бериладиган уй-жой нархи сўм ҳисобида 8,8 фоизга ошган ва долларда 1 фоизга пасайган. Яъни реал кўринишда ижара ҳақи пасайган.

Валюта курси

Украинадаги кенг кўламли уруш натижасида биринчи навбатда Россия рубли курсининг кескин тушиши оқибатида ўзбек сўми курсининг кескин девальвациясига олиб келди. 2022-йил март ойи ўрталарига келиб сўм АҚШ долларига нисбатан 6,8 фоизга қадрсизланди. Бироқ, июн ойига келиб рублнинг мустаҳкамланиши туфайли сўмнинг курси йил бошидаги кўрсаткичларига қайтди. Натижада, йил давомида сўмнинг долларга нисбатан девальвацияси бор-йўғи 3,6 фоизни ташкил этди, бу инфляция даражасидан сезиларли даражада пастдир (яъни реал қийматда ўзбек сўми мустаҳкамланди). 2023-йилда яна, асосан, Россия рублининг қадрсизланиши ҳисобига сўм АҚШ долларига нисбатан 9,9 фоизга қадрсизланди, бу йиллик инфляция даражаси билан солиштириш мумкин.

13-расм. Валюта курси, 1 АҚШ доллари учун сўм. Манба: Ўзбекистон Республикаси Марказий банки, https://cbu.uz/.

Афтидан, 2022-йилда Россиядан иккиламчи ташқи пул даромадлари ва биринчи навбатда Россияга экспорт ҳажмининг сезиларли даражада ошиши ўзбек сўмининг реал айирбошлаш курсини мустаҳкамланишига муҳим омиллар бўлди. Бироқ, 2023 йилда мамлакатга пул ўтказмалари қисқарди, бу Россия рублининг қадрсизланиши ва барқарор инфляция билан бир қаторда миллий валютанинг жадал девальвациясига олиб келди..

Инвестиция муҳити

Украинадаги урушнинг Ўзбекистондаги сармоявий муҳитга таъсири икки томонлама.

Бир томондан, Ўзбекистоннинг геосиёсий беқарорлик зонасида жойлашгани сармоявий муҳитга зарар етказмоқда: қўшни давлатдаги уруш ва Россиянинг императорлик ташқи сиёсати билан боғлиқ Марказий Осиё минтақасида доимий равишда юзага келаётган беқарорлик таҳдидлари потенциал инвесторларга оптимизм бахш этмайди.

Бошқа томондан, Ўзбекистон инвесторлар учун янада жозибадор бўлиб бормоқда:

• Россиядан кетган ёки кетаётган ва ўз капиталини киритиш, филиаллар ёки қўшма корхоналар яратиш учун янги мамлакатларни қидираётган хорижий компаниялар;
• ўз маблағларини инвестиция қилишни хоҳловчи, лекин дунёнинг кўплаб мамлакатларида инвестиция имкониятлари чекланган Россия компаниялари;
• Марказий Осиё минтақасида (биринчи навбатда, Хитой, Туркия, Эрон, ЕИ, АҚШ) иқтисодий ва сиёсий таъсирини кучайтирмоқчи бўлган мамлакатлар ҳукуматлари ва компаниялари;
• (Россияникига) муқобил транспорт йўлакларини, шу жумладан Ўзбекистон ҳудуди орқали ўтишни ривожлантиришга доир инвестиция лойиҳалари пайдо бўлмоқда ва амалга оширилмоқда.

Шунингдек, Ўзбекистон бир қатор афзалликларга эга эканлигини таъкидлаймиз, бу эса уни ҳозирги вақтда жозибадор инвестиция мақсадига айлантиради:

 Сўнгги йилларда бизнес шароитлари сезиларли даражада яхшиланди ва янада такомиллаштириш истиқболлари мавжуд.

 Очиш ва бюрократияни йўқотаётган ҳар қандай иқтисодиётда бўлгани каби, бизнес учун фойдали бўлган кўплаб бўшлиқлар пайдо бўлади. Ким уларни биринчи бўлиб эгалласа, у афзалликларга эга бўлади.

 Меҳнатсевар ва ташаббускор аҳоли, нисбатан юқори саводхонлик ва малака.

 Бой табиий ресурслар, яхши иқлим.

 Ўзбекистон йирик бозор: 36 миллион аҳоли, ЯИМ 90 миллиард АҚШ долларини ташкил этади.

 Республика бўйлаб логистика ва ресурслар ва тайёр маҳсулотларни ташишни осонлаштирадиган муҳим транспорт коридорлари ўтади.

 Ўзбекистон Евроосиё ва Марказий Осиё минтақасининг айни марказида жойлашган минтақанинг логистика марказидир.

Шу билан бирга, салбий омиллар ҳам мавжуд, жумладан:

 Кўпинча ўйиннинг барқарор ва шаффоф қоидалари мавжуд эмас, тартибга солиш базасида кўплаб қарама-қаршиликлар ва чекловчи нормалар мавжуд. Қоидалар кутилмаганда ўзгариши мумкин.

 Мулк ҳуқуқлари ва битимларнинг заиф таъминланиши, суд тизимининг самарасизлиги.

 Эркин ва шаффоф ер бозори мавжуд эмас. Ер участкаларини олишда кўплаб тузоқлар ва «гилам ости» ўйнлар пайдо бўлади. Аммо вазият яхшиланмоқда.

 Расмийлар рақобатга индивидуал имтиёзлар ва чеклашлар амалиётини давом эттирмоқда, бу эса корхоналарни тенгсиз шароитларга солиб, бизнесни, шу жумладан импортни чеклайди.

 Тижорат банкларида юқори фоиз ставкалари.

 Юқори солиқ маъмуриятчилиги харажатлари.

 Хавфсизлик стандартларининг паст даражаси, бу экспортни айниқса қийинлаштиради. Шунинг учун хавфсиз товарларни (биринчи навбатда озиқ-овқат) ишлаб чиқариш учун шаффоф ва экологик тоза қўшимча қиймат занжирларини барпо этиш керак.

 Баъзи ресурслар (маъмурий усуллар билан субсидияланган ёки тартибга солинадиган) нархи ошиши мумкин: энергия, сув, ер, пахта, ипак…

 Бозор маълумотлари билан боғлиқ муаммолар мавжуд:

о статистик маълумотларнинг ишончсизлиги;

о зарур статистик маълумотларнинг камлиги;

осоциологик ва маркетинг тадқиқотларнинг камлиги;

о нархларнинг номутаносиблиги (давлатнинг бозор механизмларига фаол аралашуви туфайли).

Инвесторларга рақобат ва шаффоф ўйин қоидалари мавжуд бозорларга киришни маслаҳат бериш мумкин. Қоидаларни амалдорлар билан муҳокама қилиш керак бўлган жойларга сармоя киритмаслик – бу ишончсиз ва коррупция тузоғи. Имтиёзларга эътибор бермаслик (солиқ, божхона, кредит). Имтиёзлар вақтинчалик, тезда бекор қилинади ва кўпинча коррупция билан боғлиқ.

Мамлакат инвестиция муҳитига Россия ва Беларусга қарши санкцияларни четлаб ўтиш муносабати билан жорий қилинган иккиламчи санкциялар хавфи салбий таъсир кўрсатмоқда, бу Ўзбекистон корхоналари ва банкларига таъсир қилиши мумкин. АҚШ, Европа Иттифоқи ва Буюк Британия расмийлари вақти-вақти билан 2022-2023 йилларда Россияга қўшни давлатларга экспортнинг кескин ўсиши муносабати билан текширувлар олиб бормоқда. Россия ҳарбий саноати учун ресурсларни, шу жумладан икки мақсадли товарларни етказиб бериш алоҳида назорат остида. Айрим ўзбек компаниялари эса аллақачон иккиламчи санкцияларга дучор бўлган. Бундан ташқари, тизимли қоидабузарликлар содир бўлган тақдирда, Россияга экспорт қилиш тақиқланган товарлар ва технологияларни компанияларга эмас, балки қонунбузар мамлакатларга экспорт қилишга чекловлар қўйилиши хавфи мавжуд. Ўзбекистон бу каби чекловлар остида қолиши мумкин. Бундан ташқари, вақти-вақти билан эгалари Кремл билан боғлиқ бўлган компанияларга нисбатан санкциялар жорий этилади.

Россияга нисбатан жорий этилган санкциялар Ўзбекистонда молиявий фирибгарлик хавфининг кучайишига олиб келди, бу ҳам Россия ва Беларусга қарши санкцияларни четлаб ўтиш схемаларини қўллаш, ҳам ушбу мамлакатлар фуқароларини Ўзбекистонга кўчиши билан боғлиқ. ББCнинг Ўзбек хизмати хабар беришича, 2022-йил сентябрида Ўзбекистоннинг учта банкига қилинган хакерлик ҳужумлари натижасида жами 7 миллион долларга яқин маблағ ўғирланган бўлиши мумкин. Айтилишича, 200 га яқин Ўзбекистон фуқароси ушбу фирибгарлик қурбонига айланган, терговга 16 киши жалб қилинган. Фирибгарлик схемаларини амалга оширишга оддий Ўзбекистон фуқаролари жалб қилинган: уларнинг банк карталари орқали Россияга пул ўтказилган. Фирибгарлар Россия фуқароси эканликларини даъво қилишган, бироқ гўёки санкциялар туфайли ўзлари пул ўтказа олмаганликлари учун Ўзбекистон фуқароларидан бу ишни ҳақ эвазига амалга оширишни сўраган.

Кутилма (прогноз)

Украинадаги уруш яқин келажакда Ўзбекистон иқтисодиётига қандай таъсир қилиши мумкин?

Россияда кутилаётган иқтисодий ўсиш суръатларининг ёмонлашиши Ўзбекистоннинг бу мамлакатга экспорти қисқаришига, шунингдек, Россия томонидан мигрантлар меҳнатига талабнинг пасайишига олиб келиши мумкин. Рубл курсининг туша бошлагани ўзбекистонлик экспортчиларнинг сўм тушумлари камайганини ва ўзбекистонлик муҳожирларнинг сўм ёки долларга айланган даромадларининг пасайишини билдиради. Бу Россиядан келаётган релокантлар оқимининг камайиши билан бирга экспортдан тушадиган даромадлар ва Ўзбекистонга пул ўтказмалари камайишини билдиради. Хусусан, экспорт ва пул ўтказмаларининг ўсиши Ўзбекистонда 2022-йилда ва қисман 2023-йилда иқтисодий ўсишнинг асосий омилларига айланди.

Озиқ-овқат ва энергия ресурсларига жаҳон нархларининг юқорилиги, шунингдек, давлатнинг иқтисодиётга фаол аралашуви сиёсатининг давом этиши (ялпи ички маҳсулотнинг ярмидан кўпи давлат корхоналарида ишлаб чиқарилади, ялпи ички маҳсулотнинг 40 фоиздан ортиғи давлат бюджети ҳисобидан қайта тақсимланади, қўшимча -бюджет маблағлари, давлат корхоналарининг квазифискал харажатлари) юқори инфляциянинг омиллари бўлиб қолмоқда, тижорат банклари активларининг қарийб 80 фоизи давлатга тегишли).

Шу билан бирга, Хитойда ўсиш суръатларининг тикланиши Ўзбекистоннинг тўқимачилик ва озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талабини ошириши мумкин. Экспортни олтин, табиий газ ва миснинг жаҳон нархларининг юқорилиги ҳам қўллаб-қувватлаши мумкин.

Хулоса

Украинадаги уруш Ўзбекистоннинг 2022 ва 2023 йиллардаги иқтисодий ўсиш суръатларига салбий таъсир кўрсатмади. Иқтисодий ўсишнинг нисбатан юқори суръатларининг асосий манбалари қуйидагилар бўлди: Ўзбекистон экспортининг ўсиши (шу жумладан, 2022 йилда Россияга), Ўзбекистонга пул ўтказмаларининг сезиларли ўсиши (айниқса 2022 йилда), Россия, Хитой ва Туркиядан хорижий инвестициялар ва кредитлар ҳажмининг ўсиши , шунингдек, истеъмол талабининг ўсиши (шу жумладан, Россиядан мигрантларнинг келиши билан боғлиқ).

Саноат бўйича энг катта ўсиш (шунингдек, иш ҳақининг ўсиши) ахборот ва алоқа, молия ва суғурта фаолияти, турар жой ва озиқ-овқат хизматлари, савдо, транспорт ва сақлаш, кўнгилочар ва дам олиш, қурилиш каби тармоқларда намоён бўлди. Ушбу тармоқларда ишлаб чиқариш ва иш ҳақининг ўсиши асосан Украинада кенг кўламли уруш бошланиши билан боғлиқ. Россиядан кўчиб келганлар истеъмол товарлари, меҳмонхона секторидаги хизматлар, умумий овқатланиш, кўнгилочар индустрия ва ИТ секторига қўшимча талабни кўрсатди. Улар молия сектори хизматларидан ҳам фаол фойдаландилар. Уларнинг аксарияти ИТ соҳасига инвестор, тадбиркор ва ишчи сифатида қўшилди ва бу ишлаб чиқариш ва экспорт ҳажмини оширишга хизмат қилди.

2022 йилда Россияга маҳсулот экспорти ва Россиядан товар импорти сезиларли даражада ошди. 2022-йилда Россия ва Ўзбекистон ўртасидаги савдо-сотиқнинг жонланиши, шубҳасиз, Украинадаги уруш ва Россия бозорларида ўзбек экспорти учун янги имкониятлар пайдо бўлиши билан боғлиқ. 2023 йилда Россияга маҳсулот экспорти ва Россиядан товар импорти кўрсаткичлари унчалик ўзгармади. Аммо Ўзбекистоннинг умумий экспорт ва импортидаги Россия улуши камайди.

Украинадаги уруш Ўзбекистондан Россияга меҳнат муҳожирлари сонининг камайишига олиб келмади, бундан ташқари, 2022-йилда уларнинг сони ҳатто кўпайди. Бунинг сабаби, бошқа нарсалар қатори:

а) Россия иш берувчилари томонидан ишчи кучига талабнинг ортиши;

б) 2022-йилда рубл курсининг мустаҳкамланиши. Шунга кўра, 2023-йилда бошланган рубл курсининг пасайиши Ўзбекистондан меҳнат муҳожирлари сонини камайтириши мумкин.

2022-23 йилларда Ўзбекистонга камида 460 мингга яқин Россия фуқаролари (релокантлар) келган, уларнинг келиши уруш таъсири билан изоҳланади. Одамлар ҳокимият билан келишмовчилик, инвестиция муҳитининг ёмонлашуви туфайли чиқиб кетишди ва сафарбарликдан қочиб кетишди. Айни пайтда айрим релокантлар Ўзбекистондан транзит ҳудуд сифатида фойдаланишган.

Украинадаги урушнинг муҳим яққол оқибати Ўзбекистонга пул ўтказмаларининг сезиларли даражада ошиши ҳисобланади. Уруш бошланганидан кейинги дастлабки уч чоракда ташқи пул ўтказмалари 139 фоизга ўсди. 2023 йилнинг биринчи уч чорагида улар олдинги даврга нисбатан 35 фоизга камайди, бироқ урушдан олдинги даражадан 43 фоизга ошиб кетди. Ўсишнинг асосий қисмини Россиядан пул ўтказмалари ташкил этади:

а) Ўзбекистондаги харажатлари учун пул ўтказган релокантлар;

б) харидлари Ўзбекистон орқали амалга оширилган импорт маҳсулотлари учун россияликлар томонидан тўлов.

Россияда иқтисодий ўсишнинг кутилаётган ёмонлашуви Ўзбекистонга экспорт тушумлари ва пул ўтказмаларининг қисқаришига олиб келиши мумкин.

Украинадаги уруш Ўзбекистонга тўғридан-тўғри хорижий сармояларнинг кириб келишига салбий таъсир кўрсатмади. Хорижий капитал иштирокидаги корхона ва ташкилотларнинг энг кўп сони Россия, Хитой ва Туркияга тўғри келмоқда. Хорижий сармоя ва кредитларнинг асосий қисми ҳам шу уч давлат ҳиссасига тўғри келади. Бироқ, мамлакатнинг инвестиция муҳитининг сифати Украинадаги уруш туфайли пайдо бўлган бошқа мамлакатлардан инвестицияларни жалб қилиш имкониятларидан тўлиқ фойдаланишга имкон бермайди.

Украинадаги урушнинг Ўзбекистон иқтисодиётига салбий таъсири юқори инфляция суръатларининг сақланиб қолишидир. Ички нархларга босим озиқ-овқат ва энергия учун жаҳон нархларининг кўтарилиши, халқаро ташиш нархларининг кўтарилиши, шунингдек, Россиядан келган релокантларнинг истеъмол товарлари ва хизматларига ва уй-жойга бўлган талабнинг ўсишига олиб келди.

2022-йил охирида ўзбек сўмининг долларга нисбатан девальвацияси бор-йўғи 3,6 фоизни ташкил этди, бу инфляция даражасидан сезиларли даражада пастдир. 2022-йилда ўзбек сўмининг реал айирбошлаш курсини мустаҳкамлашнинг муҳим омиллари Россиядан пул ўтказмаларининг сезиларли даражада ошиши ва экспорт, биринчи навбатда, Россияга ўсиши бўлди. Бироқ, 2023 йилда мамлакатга пул ўтказмалари қисқарди, бу Россия рублининг қадрсизланиши ва барқарор инфляция билан бир қаторда миллий валютанинг жадал девальвациясига сабаб бўлди: сўм АҚШ долларига нисбатан 9,9 фоизга қадрсизланди, бу йиллик инфляция даражасига мутаносиб.

Юлий Юсупов