Ўзбекистон молия тизимига нима бўлган? Биринчи қисм

Ўзбекистон Президентининг “Молия органлари фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони қабул қилинганига беш йил бўлди, бу сана бугун унинг ижросининг айрим натижаларини сарҳисоб қилиш имконини беради. Ушбу ҳужжат Молия вазирлиги фаолиятини тубдан ўзгартириши керак эди.

Шубҳасиз, вазирлик сезиларли муваффақиятларга эришди: муассаса фаолиятида шаффофлик ошди, режалаштирилган ва амалда бажарилган бюджет параметрлари бўйича жамоатчилик ҳисоботини тақдим этиш одатий ҳолга айланди. Молиявий назоратнинг муҳим жиҳатларини белгиловчи бўлинмалар: ташқи ва ички қарзларни бошқариш бошқармаси, арзон уй-жой қурилиши бошқармаси, яширин иқтисодиётга қарши курашиш бошқармаси ва бошқалар ташкил этилди.

Бюджет интизомига риоя этилиши устидан молиявий назорат натижалари даврий равишда нашр этила бошланди, бу эса аҳоли билан мулоқотнинг бошланишига имконият яратди. Аҳолига маҳаллий молиявий ресурслардан фойдаланиш йўналишлари ва ҳажмларини билиш имкониятининг яратилишини давлат бюджетини шакллантириш ва бошқаришнинг чинакам демократик институтлари қурилишининг бошланиши деб эътироф этиш мумкин.

Афтидан, Молия вазирлиги ўзининг асосий вазифаларидан бири – “иқтисодий ўсишнинг барқарор юқори суръатларини таъминлашда молия органларининг ролини ошириш”ни ҳал қилиш учун қўлидан келган ҳамма нарсани қилмоқда. Бироқ, нотўғри йўл-йўриқлар туфайли “иқтисодиёт ва ижтимоий соҳада молиявий мувозанат”га эришиш таъминланмаган. Келинг, асосий муаммоларни батафсил кўриб чиқишга ҳаракат қилайлик.

Муаммоларнинг келиб чиқиши

Мамлакатнинг барча хўжалик идоралари, шу жумладан Молия вазирлиги 2017 йилдан бошлаб ўсиш омили бўлган тармоқларни қўллаб-қувватлашга йўналтирилган давлат инвестициялари яъни ўсиш драйверлари ялпи ички маҳсулотнинг барқарор ўсишини таъминлашда ҳал қилувчи рол ўйнаши ва локомотив сифатида барча тегишли соҳаларнинг ривожланишини таъминлаши керак, деган қарорга келди. Ўсишнинг драйвери сифатида эса уй-жой қурилиши ва энергетика сектори танланди.

Иқтисодий омилларни нотўғри танлаш

2021 йилда қурилишда бажарилган ишлар ҳажми 107,45 триллион сўмни ташкил этди, бу эса 2020 йилга нисбатан 6,8 фоизга кўпдир. Ўзбекистон Президенти таъкидлаганидек, қурилиш харажатларининг асосий қисми ташқи қарзлар – халқаро капитал бозорининг молиявий-кредит ресурслари ҳисобидан молиялаштирилди. Ҳукумат ҳисоб-китобларига кўра, ушбу инвестициялар 5-10 йил ичида ҳеч бўлмаганда кредитлаш харажатларини (асосий қарз ва фоизлар) ва ушбу кредитлардан фойдаланиш билан боғлиқ транзакция харажатларини қоплаш учун (ҳатто пулни оддий конвертация қилиш айирбошлаш курсида сезиларли йўқотишлар билан амалга оширилади) етарли даромад келтириши керак.

Келинг, қурилиш харажатларининг ошиши аҳолининг реал даромадларига таъсирини батафсил кўриб чиқайлик. Давлат статистика қўмитасининг статистик маълумотларига кўра, 2021- йилда аҳолининг реал даромадлари (ялпи ички маҳсулотни бир йилда бир кишининг республика бўйича олган ўртача даромадини  аҳоли сонига бўлиш йўли билан ҳисобланган) 13325,8 минг сўмни ташкил этди яъни 2020 йилга нисбатан мутлақ кўрсаткичларда (инфляция таъсирини ҳисобга олмаганда) 9,9% га ўсган.

Шу билан бирга, аҳолининг реал даромадлари таркибини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, аҳолининг бирламчи даромадлари (иш ҳақи ва тадбиркорликдан бошқа даромадлар ) 2016 йилдан бошлаб барқарор пасайиб, 2021 йил охирида 71,5 фоизни ташкил этди (2016 йилда улар 82,2% эди). Шу билан бирга, трансферлардан олинган даромадлар ( асосан хориждаги ҳамюртларимиздан тушумлар ҳисобига ) барқарор ўсиб бормоқда ва 2021 йилда 26,4 фоизни (2016 йилда – 14,9 фоиз) ташкил этди.

Бошқача айтганда, реал даромадларнинг 9,9 фоизга ўсиши асосан (81 фоиз) хориждан тушумлар ҳисобига содир бўлди. Агар бунга истеъмол нархлари индексининг ўсишини (10,8 фоизга ўсган) қўшадиган бўлсак, аҳолининг ўз ишлаб чиқариш фаолиятидан олган даромадлари ва бизнинг даромадларимиз меҳнат мигрантларининг халқаро трансферларига боғлиқлиги ойдинлашади.

Шу билан бирга, ДСК маълумотларига кўра, 2018-йилдан буён кам таъминланган аҳоли улуши амалда ўзгармаган, яъни мутлақ маънода кам таъминланганлар сони 3 йил давомида камида 250 минг кишига кўпайган. ( 2021 йил учун маълумотлар, аҳоли ўсишига асосланган ҳисоб-китоблар эълон қилинмаган ).

Қурилиш бошқа тармоқларни ривожлантириш учун ўзига хос локомотив бўлиб хизмат қилди деб айта олмаймиз, чунки ишлаб чиқариш саноати 2020 йилда 12,5 фоизга, 2021 йилда эса 11,4 фоизга ўсган, аммо ўсиш структурасини таҳлил қилганда кўрамиз. Бунга ёғочдан ясалган буюмлар, тўқимачилик ва фармацевтика маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг ўсиши ҳисобига эришилди.

Маълум бўлишича, қурилиш қурилиш материаллари, металлургия конструкциялари ва арматура, мебель, ёғочдан ясалган буюмлар, электроника ва уй-рўзғор буюмлари ишлаб чиқариш билан яқин алоқада бўлишига қарамай, бу тармоқларнинг ривожланишига сезиларли туртки бермаган. Бунинг қуйида кўрсатилаётган кўп сабаблар бор:

• Қурилиш шартномалари (тендерлар деб аталадиган) давлатга тегишли тузилмалар томонидан тақсимланди, улар “таниқли” пудратчиларни афзал кўрдилар, бу эса маблағларнинг ҳокимиятга яқин бўлган шахслар қўлида тўпланишига олиб келди, улар ўртага қўйилган “ош”дан баҳраманд бўлиш учун  аҳоли даромадларининг реал ўсишини таъминлай оладиган муқобил кичик ва ўрта бизнесга  йўл беришмади;
• Пудратчилар сифат ва нарх муаммолари туфайли импорт қилинадиган металл буюмлар, цемент ва ёғочдан тайёрланган материалларни харид қилишни маъқул кўради. Шу сабабли, ушбу маҳсулотларни маҳаллий ишлаб чиқариш айниқса рағбатлантирилмайди. Қурилиш ҳажмининг ўсиши қурилиш материаллари ( металл, цемент, ёғоч маҳсулотлари, шу жумладан паркет ва ламинат ) импортининг ошишига олиб келади. Шу билан бирга, импорт қилинадиган маҳсулот бирлиги нархи йилдан-йилга ошиб бормоқда. Асосан ана шундай омиллар таъсирида 2021-йилда уй-жой қурилиши қиймати бирламчи бозорда 6,2 фоизга ошди;
• Пудратчилар бирламчи бозорда сотилган уй-жой учун мижозлардан нақд пул олиш, солиқларни четлаб ўтиш ва арзон ишчи кучи харажатларини қоплашдан манфаатдор (яхшиямки, ҳукуматнинг тегишли қарори мавжуд). Шунга кўра, қурилиш ташкилотлари пулларининг катта қисми жуда қисқа муддатли (2-3 ўтказма) эга бўлиб, бу саноатнинг иқтисодиётнинг ҳақиқий локомотиви бўлишига имкон бермайди;
• Ер ажратишнинг шаффоф эмаслиги, бузилган уйлар учун товон тўлаш манбалари, объектларни қуриш ва фойдаланишга топшириш бўйича расмий ҳужжатларни тасдиқлашнинг қийинлиги – буларнинг барчаси қурилиш соҳаси энг коррупциялашган ва (ҳақиқий киноя шу ерда!) яширин иқтисодиёт ўсишининг локомотивига айлантиради.

Энергетика тармоқлари нафақат иқтисодиётнинг локомотивига айлана олмади, балки улар мамлакатдаги углеводород захираларининг сезиларли даражада камайиши билан давлат инвестицияларини ютиб юборувчиларга айланди. Бу ҳақда аввалроқ батафсил ёзган эдик.

Монополияларни тескари қўллаб-қувватлаш, рақобатни йўқ қилиш ва давлат харажатларининг адекват бўлмаган даражада ўсиши

Бу ташқи қарзга қарамликнинг асосий сабабига айланди. Биргина 2020 ва 2022-йилларда жамланма давлат бюджети харажатлари ҳажмини 44 фоиздан ортиқ ошириш кўзда тутилган. 2022-йилда жамланма бюджетнинг харажатлари 280,13 триллион сўмни ташкил этади. Давлат бюджети харажатлари 188,91 триллион сўм, давлат мақсадли жамғармалари харажатлари 58,18 триллион сўм, Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси маблағлари 7,73 триллион сўм миқдорида прогноз қилинмоқда.

Жамланма бюджет даромадлари 254,6 триллион сўм ёки ялпи ички маҳсулотга нисбатан 30,3 фоиз миқдорида прогноз қилинмоқда. Шу билан бирга, жамланма бюджет тақчиллигининг максимал ҳажми йилдан-йилга ортиб бормоқда. Агар 2021 йилда ялпи ички маҳсулотнинг тахминан 2 фоизини ташкил этган бўлса, 2022 йил учун дефицит ЯИМнинг 3 фоизи миқдорида белгиланди.

Шунингдек, ташқи қарз ҳисобидан давлат дастурлари харажатлари 10,7 трлн.сўм.  Ҳали мавжуд бўлмаган ташқи қарзлар орқали харажатларни режалаштириш бизнинг давримизнинг янги ҳақиқатидир. Ўзбекистон шартлари билан катта миқдорда қарз беришга тайёр кредиторлар борлигини кимдир аниқ билади шекилли…

Молиявий сиёсат ривожланишни тўхтатади

Anhor.uz  Ўзбекистоннинг солиқ соҳасидаги фискал сиёсатидаги жиддий камчиликлар ҳақида ёзган эди. Муаммо шундаки, давлат харажатларининг катта ҳажмдаги ўсиши, жуда кўп миқдордаги қонун ҳужжатлари ва бошқа ҳужжатлар мавжудлиги, турли юридик шахсларга ноқонуний солиқ имтиёзлари бериш, самарали талабнинг сезиларли даражада камайиши ва ишсизликнинг ўсиши шароитида бюджет номутаносиблиги кучаяди. Буни бюджет тақчиллиги кўлами ва унинг, хусусан, ташқи қарз олишга қаратилаётганлиги кўрсатади.

Давлат бюджет тақчиллигини бюджет тарифлари, лицензия тўловлари, пеняларни ошириш ва даромадлар ҳисобидан буджетдан ташқари маблағлар сонини прогноздан кўпроқ ошириш орқали қоплашга мажбур. Бундан ташқари, бюджетнинг даромадлар қисмида билвосита солиқларнинг роли доимий равишда ошиб бормоқда, бу ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолиятининг якуний натижаларига ҳеч қандай алоқаси йўқ. Заиф кооператив алоқалар ва уларни кузатиб бориш имконияти билан ҚҚСнинг жорий этилиши бу солиқни оборотдан келадиган солиққа айлантирди. Бу талабни камайтириш билан бирга маҳсулотларнинг нархини/нархини камида 15% га оширди. Ишлаб чиқариш харажатлари/нархлари таркибида фискал компонентлар ва транзакция харажатлари кенг тарқалган. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, айни истеъмол қиймати ҳозирда давлат харажатларининг ўсиши ва транзакция харажатлари (божхона тўловлари, банк хизматлари, турли молиявий воситачилар – лизинг берувчилар, баҳоловчилар, суғурталовчилар, кадастр хизматлари,нотариуслар ва бошқалар) нархининг ошиши ҳисобига анча юқори нархга эга

2022 йилда мол-мулк солиғи ва ер ресурслари солиғининг бир қисми сифатида бирлашиши солиқларнинг фискал хусусиятининг ошишига олиб келди, бу эса реал ишлаб чиқариш ва молиявий натижаларни ҳисобга олишга зиён келтирди. Товарларни олиб кириш ва/ёки сотишда ундириладиган ҚҚС корхоналарнинг айланма маблағлари етишмаслигига олиб келди ва уларни тўлдириш учун банк кредитларига бўлган эҳтиёжини сезиларли даражада оширди.

Маълум бўлишича, Давлат солиқ қўмитаси Молия вазирлиги билан биргаликда ривожланиш муаммоларини ҳал этиш ва иқтисодий ўсишни рагбатлантириш ўрнига қўшилган қиймат солиғи занжирини рақамлаштириш ва кузатиш орқали “солиқ маъмуриятчилиги самарадорлигини ошириш”га эътибор қаратмоқда. Бундай қарорнинг мантиғи ҳақиқий бизнес учун тушунарсиздир. Бу ҳар хил даражадаги қонунийликдаги монополистларга тақсимланган имтиёзлар режалаштирилган йиллик бюджетнинг 30 фоизигача йиғишга имкон бермаслигига қарамасдан амалга оширилмоқда.

Абдулла Абдуқодиров, молиявий-иқтисодий эксперт

Давоми бор