Диний эркинликлар сарҳади қаерда

Ўзбек шарқшуноси, тарих фанлари доктори,  Хофстра университети (АҚШ) профессори Элёр Каримов билан суҳбат.

Бир муддат олдин олимнинг «Ислом қонунчилигида гендер масаласи ёки Бирлашган Араб Амирликларида эркаклар ва аёллар тенглиги тўғрисида» деб номланган мақолада қизиқарли фактларни ўқиб қолдим ва Элёр Каримов билан ўзим қуйида эътиборингизга ҳавола қилинаётган интервьюни ўтказдим.

Мавлуда Тошпўлатова: Элёр Эрикович, “Диний эркинликлар сарҳади қаерда ва хавфсизлик қаердан бошланади” деган мавзу бугунги кунда Ўзбекистонда долзарб бўлиб турибди.

Элёр Каримов: Авваламбор халқаро тажрибага мурожаат қилайлик.  Бирлашган миллатлар ташкилоти Бош Ассамблеяси 1948 йил 10 декабрда Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясини қабул қилди. Ушбу декларацияда дин эркинлигига алоҳида эътибор берилган.

18-МОДДА
Ҳар бир инсон фикр, виждон ва дин эркинлиги ҳуқуқига эга; бу ҳуқуқ ўз дини ёки эътиқодини ўзгартириш эркинлигини ва таълимотда, тоат-ибодат қилишда ва диний расм-русм ҳамда маросимларни оммавий ёки хусусий тартибда адо этиш, ўз дини ёки эътиқодига якка ўзи, шунингдек, бошқалар билан бирга амал қилиш эркинлигини ўз ичига олади.

Бирлашган миллатлар ташкилотига 192 та давлат аъзо бўлиб, уларнинг барчаси Инсон ҳуқуқлари умужаҳон декларациясини имзоланган.

Ўзбекистон Республикасининг «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги Қонуни қабул қилиниши муҳим ижобий воқеа бўлди.  Мазкур Қонуннинг қабул қилиниши жамиятимиз учун катта ютуқдир ва энг муҳими, ушбу Қонун халқаро тажрибага асосланган ва маълум даражада Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси нормаларини такрорлайди.

Лекин, афсус, ҳозирги кунга келиб, жамиятимизнинг айрим аъзолари Ўзбекистонни шариат қоидаларига асосланган давлат сифатида кўрмоқчилар. Бу борада менинг сезишимча,  биринчидан,шу нарсани талаб этаётган одамлар унинг оқибатларини тўлиқ англамайдилар.

Иккинчидан, мамлакатимизда мусулмонларнинг диний эҳтиёжлари учун барча шароитлар яратилган. Энг муҳими, барча фуқароларимиз аниқ тушунишлари керак-ки, мамлакатимиз шариат қонунларига эмас, Конституцияга асосланади. Биз учун, ислом авваламбор, бизнинг маънавий меросимиз, маданиятимиз ва руҳий ҳаётимизнинг муҳим бир қисмидир. Мазкур қонун виждон эркинлиги меъёрларини аниқ кўрсатиб, фуқароларнинг хоҳлаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслигини таъминлайди. Шунингдек, ҳар қандай динга зўравонлик билан киритишни таъқиқлайди.

Демократик давлатлар қаторида, қонун устуворлиги тамойилидан келиб чиқиб, Ўзбекистонда ҳам диннинг сиёсатга аралашиши ҳамда диндан сиёсий мақсадларда фойдаланишга йўл қўйилмаслиги қонунда аниқ кўрсатиб ўтилган.

М. Тошпўлатова: Динни сиёсатга аралашуви оқибатлари қандай бўлиши мумкинлиги ҳақида жаҳон тажрибасидан қандай мисолларни келтириш мумкин?

Элёр Каримов: Усмонийлар империяси каби ноёб давлатнинг йўқ қилиниши сабабларидан бири диний экстремизм эди. XVIII асрнинг биринчи ярмида Арабистон ярим ороли ҳудудида мусулмон воизи Муҳаммад ибн Абдул-Ваҳҳобнинг ваъзлари Усмонийлар салтанати ҳукмронлигига қарши араб ҳаракатининг ғоявий асоси бўлиб хизмат қилди.

Натижада, бир томондан, Яқин Шарқнинг энг йирик геосиёсий маркази бўлган, дунёвий Туркияга дунёга келган бўлса, бошқа томондан, Усмонли империяси қолдиқларида Саудия Арабистони каби ваҳҳобийлик мафкурасига эга, ривожланган мамлакатлар иқтисодиётининг нефть таянчи бўлган ўта руҳоний давлат пайдо бўлади. Бундан ташқари, Саудия Арабистонидаги айрим кучлар бутун дунёда диний экстремизмга ҳомийлик қилиб, Усама бин Лодин, ИШИД ва Толибон каби террористик ҳаракатлар феноменларини келтириб чиқарди.

Бугунги кунда дунёнинг турли мамлакатларига терроризмни экспорт қилаётган ваҳҳобийлик ва салафийлик мафкураси Покистон, Афғонистон, Ғарбий Осиё ва Европанинг турли давлатларида террористик ташкилотлар сифатида эътироф этилган.

Яна бир мисол, “Мусулмон биродарлар” (ал-Ихвон ал-Муслимун) ташкилотининг дунёвий  Миср ҳаётига аралашиши мамлакатни чуқур сиёсий ва иқтисодий инқирозга олиб келди, натижада 2013 йилда мамлакатда ҳарбий тўнтариш содир бўлди.

“Мусулмон биродарлар” ҳам Баҳрайн, Миср, Россия, Сурия, Саудия Арабистони ва Тожикистонда террорчи ташкилот деб топилган.

Давлат ишларига диний аралашувга оид бундай мисолларни кўп келтириш мумкин. Аммо дунёнинг ҳеч бир мамлакатида бундай уринишлар давлатлар ва аҳолисининг ҳаёти яхшиланишига олиб келмаган. Энг сўнгги мисол ­– Толибоннинг Афғонистондаги ҳаракатлари. Булар ўта диний салафий ташкилотнинг кўриниши: Толибонга мухолиф бўлганларни доимий равишда қатл этиш, аёллар ҳуқуқларини йўқ қилиш, миллий озчиликларни (хазоралар, ўзбеклар, тожиклар ва бошқалар) этник тозалаш ва шунга ўхшаш бошқа жиноятларидир.

Диний экстремизм ҳар қандай диннинг тескариси эканлигини аниқ тушунишимиз керак.

Динга жалб этиш ва қизиқиш ниқоби остида ҳаракат қилаётган экстремизм ахлоқсиз қараш ва тамойилларни келтириб чиқаради ва авж олдиради. Бу эса алоҳида шахс ёки бутун жамият манфаатларига зарар етказади, чунки диний экстремистик ғоялар таъсири остида умумэътироф этилган аҳлоқ ва ҳуқуқ нормалари барбод бўлиб, демократия ва фуқаролик жамияти институтларининг шаклланиши ва ривожланишига тўсқинлик қилади.

Диний экстремизмнинг асосий мақсади — ўз динини энг муҳим деб эътироф этиш ва бошқа диний конфессияларнинг диний эътиқод тизимини мажбурлаш йўли билан бостиришдир. Энг ашаддий экстремистлар ўз олдига алоҳида давлат яратиш вазифасини қўйдилар, унинг ҳуқуқий нормалари бутун аҳоли учун ягона дин нормалари билан алмаштирилиши кўзда тутилди.  Диний экстремизм кўпинча диний фундаментализм билан қўшилиб кетади, унинг моҳияти “ўз” цивилизациясининг фундаментал асосларини қайта тиклаш, унга бегона бўлган янгиликлар ва ўзлаштиришлардан тозалаш ва “асл кўринишини” қайтариш истагидир. Таниш ҳолатми? Худди шундай ғоялар Марказий Осиё мамлакатларида ҳам кенг тарқалмоқда. Бу давлат томонидан тўхтатилиши керак бўлган жуда хавфли тенденциядир.

М.Тошпўлатова: Сўз эркинлигини қандай парваришлаб бориш керак ва унинг жамият равнақига хизматини ошириш масаласи ҳақида гаплашсак. Сизнинг диққатингизни тортган жаҳон  тажрибаси ҳақида тарихий мисоллар билан айтиб берсангиз.

Элёр Каримов: Сўз эркинлиги инсоннинг асосий ҳуқуқларидан биридир ва Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида  кўрсатилган.   Сўз эркинлиги ҳар биримизга ўз ғояларимиз, фикримиз ҳақида очиқ гапириш имконини беради.

Америка университетларида талабаларнинг сўз эркинлиги федерал қонун билан ҳимояланган (АҚШ Конституциясига биринчи тузатиш). Шу билан бирга, бузилмаслиги керак бўлган бир қатор аҳлоқий қоидалар мавжудлигини ёдда тутиш лозим. Масалан, дин, терининг ранги (ирқи), жинсий ориентацияси ва бошқаларга асосланган ҳақоратларга йўл қўйиб бўлмайди.

Сўз эркинлиги, энг аввало, мулоқот қилиш, ўз фикрини ифода этиш маданиятидир. Бу масалада кузатишим бўйича диққатимни тортган нарса –Ўзбекистонда ўқитувчи ва талабалар ўртасидаги муносабатлар ҳали жаҳон тажрибасини ҳисобга олган ҳолда тартибга солинмаган. Муаммолар кўпинча яширин бўлади, ўқувчилар аксарият ҳолларда ўз фикрларини билдиролмайдилар ёки аксинча, жуда қўпол тарзда ифода этадилар.

YouTube да ўқувчилар ва ўқитувчилар ўртасидаги жанжалли можаролар ҳақида кўплаб видеоларни кўриш мумкин. Ўйлайманки, ўз фикр ва ғояларини эркин ифода этиш меъёрлари ва одоб-аҳлоқ қоидалари қонуний белгиланиб қўйилса, Ўзбекистон таълим масканларида бундай зиддиятларни бартараф этиш мумкин бўлар эди.

Америка университетларида талабалар ва профессор-ўқитувчилар ўртасидаги муносабатларни идеаллаштиришни истамайман, лекин бу тажрибани ўрганиш Ўзбекистондаги таълим тизимига ёрдам бериши мумкин, деб ўйлайман.

М.Тошпўлатова: Сиз ўқитувчи ва талаба ўртасидаги мулоқот-муносабатдек долзарб ва қизиқарли мавзуни очдингиз.  Айнан шу борада шахсан ўзингиз дуч келган ҳолатлар билан бўлишсангиз.   

Элёр Каримов: Яқинда АҚШ Таълим Департаменти бошқа нарсалар қатори давлат университетлари сўз эркинлиги ва академик эркинликни ўз ичига олган Биринчи тузатишни қўллаб-қувватлашини талаб қилувчи қоидаларни яна бир бор тасдиқлади.

“Ушбу қоидалар «Биринчи тузатиш» бўйича талабалар ва талабалар ташкилотлари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун давлат идораларига жавобгарлик юклайди”, – деди таълим котиби Бетси ДеВос  ўз баёнотида.

Бу талабаларни ҳимоя қиладиган жуда муҳим қоидалардир. Америка университетларида талабалар ва ўқитувчилар ўртасидаги мулоқот этикаси жуда такомиллашган. Университетларга бутун дунёдан талабалар ўқишга келишади. Шунинг учун университет, биринчи навбатда, талабалар хавфсизлигини таъминлайди. Профессорлар деярли ҳар йили таъқиб ва ​​камситишнинг олдини олиш бўйича ўқув тестидан ўтади.

Дарвоқеъ, бундай амалиёт Ўзбекистон учун ҳам жуда керак. Оммавий ахборот воситаларимиздан маълумки, айрим нопок ўқитувчилар ўз шогирдларини таҳқирлаш ҳолатлари бўлди. АҚШда буни тасаввур қилиб бўлмайди — бундай ўқитувчи бир зумда ишдан кетади ва кейин ўқитувчи сифатида иш топа олмайди. Ишга олишдан олдин Университетим мени деярли уч ой давомида текширди. Илгари ишлаган барча университетлар бўйича маълумотлар қўриб чиқилди, университет одоб-ахлоқ қоидаларига қанчалик риоя ққилганим суриштирилди.

АҚШ таълим тизимини идеаллаштирмоқчи эмасман. Чунки «Таълимда Шахс Ҳуқуқлари Жамғармасининг қонунчилик ва сиёсат» ташкилоти директори Жо Коннинг сўзларига кўра, “таълим муассасаларида талабалар ва ўқитувчиларнинг сўз эркинлиги ҳуқуқларини бузиш ” ҳали ҳам бор.

Шу ўринда университетлар талабаларни ўқитишга қандай талаблар қўйишини ҳам айтиб ўтмоқчиман. Масалан мен ўз фаним доирасида курсим талабаларига билим беришдан ташқари, ўқувчиларимга қуйидаги кўникмаларни ҳам ўргатишим керак:

Жамоада ишлаш қобилияти (Ability to work in a team), етакчилик (Leadership), ёзма мулоқот (Written communication), муаммони ҳал қилиш қобилияти (Problem solving skills), кучли иш интизоми ахлоқи (Strong work ethic), таҳлилий (миқдорий қобилиятлар) (Analytical/quantitative skills), оғзаки мулоқот қобилиятлари (Verbal communication skills), ташаббускорлик (Initiative). Булар таълимнинг жуда муҳим қисмидир!

Биз курсларимизни шундай яратамизки, маъруза курси мавзусини ўрганиш жараёнида талабалар юқоридаги кўникмаларни ҳам ривожлантирадилар. Бу эса келгусида талабаларнинг муваффақиятли иш топишига ва ўз мамлакатининг муносиб фуқароси бўлишига ёрдам беради.

Айтганча, Америка университетларида нафақат профессорлар талабаларни, балки ўқувчилар ҳам ўз ўқитувчиларини баҳолайдилар. Бу – таълим тизимининг муҳим бўғини бўлиб, ўқитувчиларни ўз устида ишлашга, ривожланишга, ўз педагогик амалиётида янги марраларни забт этишга интилишга ундайди.

М.Тошпўлатова: Дин тарихида Ислом толерантлиги қандай бўлган ва ҳозир қандай эканини таққослай оласизми? Ўзгаришларга сабаб нимада деб ҳисоблайсиз?

Элёр Каримов: Мисол учун, АҚШда дин масаласи асосан сизнинг шахсий эътиқодингиздир. Сиз бошқа одамларга ўз диний қарашларингизни ўтказиш ҳуқуқига эга эмассиз. Америка жамиятида турли хил динлар, диний гуруҳлар ва конфессиялар мавжуд. Одамлар бир-бирига ўзаро ҳурмат билан муносабатда яшайдилар.

Мен кўп миллатли жамиятларни яхши кўраман. Ўзим 130 миллат вакиллари тинчлик ва дўстликда яшаган Тошкентда туғилиб, ўсган одамман. Ваҳоланки, шахсан мен учун турли диний эътиқодлардаги одамлар, эҳтимол, бутунлай қарама-қарши диний қарашларда бўлсалар-да, бир-бирлари билан тинч-тотув яшашлари мутлақо нормал ҳолат.

Афсуски, сўнгги пайтларда Ўзбекистонда диний бағрикенгликка зид воқеъликлар ҳам намоён бўлаётганини кўрмоқдаман. Бу, айниқса, ёшлар орасида учрайди. Ўзбекистонга ҳар гал келганимда кўплаб одамлар, асосан, ёшлар билан, талабалардан тортиб, ёш такси ҳайдовчилари билан ҳам суҳбатлашаман. Баъзи нарса мени жуда хурсанд қилса, бошқа нарсалар безовта қилади.

Мен олим сифатида ўрта Осиё Ислом тарихи бўйича мутахассис ўлароқ, сўзларимнинг тўғрилигига тўла ишонч билан айтишим мумкинки, ҳанафий мазҳабга асосланган анъанавий исломимиз ҳар доим ўзига хос бағрикенглик билан ажралиб туради. Одамлар турли исломий таълимотларга, хусусан Нақшбандияга эргашганлар. Дарвоқе, айнан нақшбандия туфайли бизнинг минтақамиз нафақат мусулмон дунёси, балки бутун дунёда довруқ қозонган. Бизнинг заминимизда пайдо бўлган Исломий таълимотлар бутун дунёга тарқалиб, тинчлик ва бағрикенглик нурини ёйган.

Афсуски, сўнгги пайтларда нафақат оддий одамлар, ҳатто бир қатор имомларимиз томонидан кескин, ноўрин сўзлар ва қарашлар, ҳатти-ҳаракатлар қайд этилди. Бу қабул қилиниши мумкин бўлмаган ҳолатдир.  Мен президент Шавкат Мирзиёевнинг мамлакатимиз диний раҳбарлари билан учрашувдаги нутқини ўргандим, у айнан диний уламолар ҳалоллик ва маънавият намунаси бўлиши, энг муҳими, халқ олдида масъулиятни ўз зиммасига олишлари кераклигини таъкидлади.

Ижтимоий тармоқларда билиб-билмай, тарихий ва исломшунослик илмига эга бўлмай туриб,  дин ва жамиятга боғлиқ  мавзуларда кескин фикр билдиришлар кўпайганини кўряпмиз. У ёки бу масала юзасидан бир ёқлама ҳукм чиқаришлар эса ҳайрон қолдиради. Бу нафақат аҳмоқлик, балки хавфли тенденциядир. Қозоғистонда нималар юз берганини кўрдик. Бунда салафийлик оқимининг ҳам ҳиссаси бор. Бу эса, охири ҳарбий куч ишлатилишига олиб келди, афсус.

М.Тошпўлатова: Дин тарихида исломий бағрикенглик қандай бўлган ва ҳозир қандайлигини таққослаб берсангиз. Тарихий ҳужжатлар бу ҳақида нима дейди? 

Элёр Каримов: Афсуски, диний давраларимизда ислом тарихидан мисоллар ўз юртимизда кечган  воқеалар, шахслардан эмас, балки чет эллик ислом арбобларининг ғоялари кўп киритилаётганини кузатаман.

Масалан, фикр тўғрилигини исботи сифатида ғоялари ислом маданияти ва анъаналаримизга мутлақо зид бўлган хорижлик ислом мутафаккирларининг фикрларидан фойдаланамиз. Масалан Аҳмад ибн Ҳанбал (780 – 855) иборалари кўп қўлланилади. Айтишим керак-ки, асосчиси ибн Ҳанбал бўлган ҳанбалий мазҳаби тўртта сунний мазҳаблар ичида энг кичиги ва энг консервативидир. Унинг издоши бўлган Ибн ал-Жаузийнинг “Талбис Иблис” китобининг ярми сўфийларга бағишланган бўлиб,  уларни шариатдан қайтганликда айблаган. Ҳанбалий муаллифларида тасаввуфга исломга ёт ҳодиса сифатида қараш кучли.

Яна бир ҳанбалий муаллифи Ибн Таймиядир (1263-1328). Бу одам тарихда исломий зиёратгоҳларни вайрон қилувчи ва мусулмон томонидан бошқа мусулмонни ўлдиришга рухсат берган Мардин фатвосини (Mardin fatwa) чиқарувчи сифатида қайд этилган. Бошқа мусулмонларга қарши жиҳод қилишга рухсат берувчи бу фатводан Ал-Қоида фойдаланади. У барча исломий террорчи жиҳодчи ташкилотлар фаолиятининг асосини ташкил этади ва замонавий ислом терроризмининг отаси ҳисобланади.

Анъанавий мазҳабимиз Ҳанафий мазҳаби эканлигини унутмаслигимиз керак.

Маънавий-маданий анъанамиз сўфийлик (тасаввуф) дир. Ҳанафий мазҳабининг асосий қоидалари, жумладан Қиёс, Истиҳсон ва Урф кабилар бу мазҳабга янада бағрикенглик сифатини беради.Ҳанафийлик мусулмон оламида энг кенг тарқалган мазҳаб эканлигининг сабаби ҳам шу.

Хуллас, Ҳанафий мазҳабида маҳаллий урф-одатларга (Урф – маҳаллий одат) катта эътибор берилган. Айнан шу тамойилнинг амалда қўлланилиши туфайли ислом олами маданиятларининг хилма-хиллигини акс эттирувчи турли урф-одатлар турли мамлакатларнинг ҳуқуқ тизимларига кириб, исломий деб ҳисоблана бошлади. Биз ўзбеклар эса ҳанафий мазҳаби нуқтаи назаридан қонуний бўлган ўзига хос маданиятимиз, урф-одатларимизни сақлаб қолганмиз. Бу, масалан, сўфийлик (тасаввуф) ёки муқаддас жойлар, зиёратгоҳлардир.

Авлиёларимиз шунчалик кўпки, юртимиз ва заминимизни ҳақли равишда муқаддас ислом диёри десак бўлади. 

2022 йил 16 февраль куни Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита охирги вақтлардаги воқеаларга муносабат берди: “Афсуски, охирги вақтда ижтимоий тармоқларда баъзи мутаассиб шахслар, айрим ҳолларда эса диний соҳа вакиллари томонидан ҳам Ўзбекистоннинг дин соҳасидаги ягона давлат сиёсатини нотўғри тушуниш ва баҳолаш, янгиликларни ўз манфаатларига мослаб талқин қилиш, воқеликни бўрттириб кўрсатиш, инсонлар фикрида нохолис муносабатни шакллантиришга бўлган уринишлар кузатилмоқда”, дея  ижтимоий тармоқларда диний масала ҳамда Ўзбекистоннинг дин соҳасидаги позицияси борасида турли баҳс-мунозаралар тарқалаётгани сабаб  Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита фуқароларга мурожаат билан чиқди. 

“Фуқароларимиздан диний мавзу ўта хассос эканини эътиборга олиб, Интернет ва ижтимоий тармоқларда диний масала ҳамда давлатнинг дин соҳасидаги позициясига муносабат билдирганда холис бўлиш, айни вақтда, давлатнинг дунёвий демократик тамойилларини қатъий ёдда тутган ҳолда шахсий қарашларини оммавий муносабат сифатида талқин қилмасликларини сўраб қоламиз!”, – дейди қўмита.

М.Тошпўлатова: Ислом дини ва Марказий Осиё. Буюк уйғунлашув. Ким кимга нима берди?

Элёр Каримов: Мен учун бу кенг маъноли саволдир. Ўзбекистонда ислом анъаналари қайта тикланаётганини тушунаман. Лекин, бу жараён айрим ҳолатларда маҳаллий исломий урф-одатларимизга таянмаганини ҳам кўряпман. Маҳаллий урф-одатларга зиён етказадиган даражада хорижий ислом урф-одатларига ошиқча сиғиниш мавжуд. Ижтимоий тармоқларда, афсус, мана бу каби фикрларга ҳам дуч келаман:

“Арабларнинг бизни диёрга келиши – Аллоҳниинг бизга марҳамати. Миллионлаб инсонларни зулматдан нурга, мушрикликдан мусулмонликка чиқишининг нимаси босқин?!  Миллионларнинг нурга чиқиши учун ўша 100-200 минг оловпарастни қурбон қилиш катта йўқотиш эмас!”

Бугун кўпчилик замонавий жамиятдаги, сиёсат, ҳаттоки иқтисоддаги бирон бир вазиятни баҳолаш учун ўтмишдан шунга ўхшаш мисол излашга ҳаракат қилмоқда. Гўёки ҳозирги жамиятни инқироздан ўтмишдаги маданият, аҳлоқ ва ютуқлар олиб чиқадигандек, ўтмишга ружу қўйиш урф бўлди.

Нега ўтмиш билан бугунни солиштирганда андоза бўладиган мисол ҳар доим топилаверади деб ўйлашади, ҳайронман. Нима, агар бирон бир замонавий ҳодисанинг ўтмишда ўхшаш мисоли бўлмаса, бу  ана шу замонавий нарсанинг эндиликда мавжуд бўлишга ҳаққи йўқлигини англатадими?! Шу сабабли, мен ҳозирги муаммоларни ҳал қилишда ёрдам берадиган восита сифатида ўтмишга мурожаат қилишга бўлган доимий уринишларга қўшилмайман. Чунки, бугунги кун жумбоғига ечимни ўз тафаккурмиз билан топишиммиз даркор.

Ҳар бир замонавий ҳодиса учун ўтмишдаги аналогларни излаш исломий ғояларнинг радикаллашувига олиб келмоқда.

Қизиқарли иқтибосга аҳамият беринг: “Араб кўчманчи бадавийларининг кўп ҳам ривожланмаган ижтимоий муҳитида пайдо бўлган Ислом ўз тарафдорларининг ҳатти-ҳаракатларини тартибга солишда насронийликка қараганда қаттиқроқдир. Худо сўзсиз итоат қилишни талаб қилади ва диний қарашлар нафақат маросимлар ва аҳлоқий идеалларни тартибга солади, балки дунёдаги хатти-ҳаракатларни ҳам белгилайди.”

Араблар камбағал, ривожланмаган кўчманчи бадавий бўлганлигини уларнинг ўзлари тан олишади. Олим сифатида шуни айтишим мумкинки, араблар жаҳон саҳнасига фақат ислом дини юксалиши орқали чиқади. Исломнинг гуллаган даври эса исломнинг Буюк Эрон (бу атама) ва Марказий Осиёнинг қадимги маданиятлари билан алоқаси жараёнида бошланади. Яъни ким маданиятни кимга олиб келганлиги – катта савол.

Ёшларимизнинг салафийликга эргашишлари мени жуда хафа қилади. Улар ижтимоий тармоқларда шунчалик саводсиз хабарларни ёзишади-ки, булар умуман ўйланмай айтилган фикрлардир. Улар жуда тажовузкор. Ҳеч қандай мунозара йўқ – фақат таҳдид ва лаънатлардан нарига ўтмайдилар.

Яна битта муаммо бор – диндорларнинг давлат ишларига аралаша бошлаши, (сиёсатга даъво қилишлари) бу хаддан ошишдир. Бундай баёнотларни ёзаётганлар ўз ватани тарихини билмайдилар.

Араблар келишидан олдин мамлакатимиз ҳудудида минг йиллик цивилизация мавжуд эди. Юқоридаги матн муаллифи оташпарастлик деб атаган зардуштийлик бутун Шарққа тарқалган. Зардушт таълимотининг замирида инсон томонидан эзгу фикр, эзгу сўз ва эзгу амални эркин аҳлоқий танлаш ётади.

Ўша даврда араблар шаҳар маданияти ривожланмаган ва давлатчилик ҳақида жўн тасаввурга эга бўлган кўчманчи эди. Муҳаммад пайғамбар арабларга ислом динини бериб, турли кўчманчи қабилаларни қаттиқ интизомга келтириб, бутун Шарқни бўйсундирган қудратли куч яратди. Пировардида, янги кучли ислом араб анъаналари ҳамда қадимий ноараб цивилизацияси ўзаро мулоқотга киришган пайтдан бошлаб маданиятларнинг уйғунлашуви –бирикиб, бойишининг ноёб даври бошланди, бу эса мусулмон цивилизациясининг гуллаб-яшнашига олиб келди!

Шу боис, такрор айтаман, араблар Ўрта Осиё ва Эроннинг шундай юксак даражада ривожланган тамаддунларига дуч келганларида, улуғ бир ҳодиса содир бўлди – ўша пайтда инқирозга юз тутган эски цивилизацияга  янги мафкура – Ислом берган янги, ёш куч-қувват келиб қўшилди. Икки цивилизациянинг туташуви кейинги ривожланиш учун улкан туртки берди.

Мисол тариқасида Ҳадисларни олайлик. Сунний исломда фақат олтита асосий сунний ҳадислар тўплами Ал-Кутуб ас-Ситта – “Олти китоб” (6 ҳадис китоблари) мавжуд. Мазкур ҳадислар тўпламини яратган олти нафар муаллифдан учтаси минтақамиз вакилларидир. Булар Имом Бухорий (Бухородан), Абу Исо ат-Термизий (Термизлик), Ан-Насоий (Ҳозирги Туркманистон Нисо шаҳридан). Ҳадислар тўпламининг Эрон, Хуросон, Афғонистон ҳудудидан чиққан қолган учта муаллифи Муслим ибн ал-Ҳажжож (Нишопур), Абу Довуд (Систон), Ибн Можа (Қазвин)дир.

Кўриб турганимиздек, асли араб бўлмаган ўлкаларнинг вакилларидан энг йирик ислом илоҳиётчилари, муҳаддис ва ҳуқуқшунослар етишиб чиққан. Дарвоқе, маълум факт – Имом Бухорийнинг аждодлари зардуштийлар бўлган.

Ўйлайманки, биз аввало ислом тарихимизни ўрганишимиз, уни билишимиз ва бундан ғурурланишимиз, четдан кимдир келиб, бизга илм нурини олиб келди, деган фикрни сингдирмаслигимиз керак. Айнан маҳаллий билимлар, давлатчилик анъаналари ва цивилизация маданияти дастлаб араблар олиб кирган динни жаҳондаги энг йирик Ислом цивилизациясига айлантириш имконини берди.

Ислом мафкурасининг аввалги цивилизациялар билан бирлашиши жаҳон маданиятида биз Ислом Уйғониш даври деб биладиган улкан юксалишга олиб келди. Бу даврнинг энг йирик вакиллари – аллома мутафаккирларимиз ал-Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Форобий ва бошқалар эди.

Кейинчалик эса минтақамизда Нақшбандия, Кубровия, Яссавия каби ноёб ислом таълимотлари вужудга келди. Бу таълимотлар туфайли дунё бўйлаб миллионлаб инсонлар мусулмон бўлди. Нақшбандия эса бутун дунёда энг кенг тарқалган ислом таълимотидир! Бу ҳаммага маълум ва тасдиқланган ҳақиқат. Ахир буларнинг барчаси мусулмонларимизнинг фахри бўлиши керак эмасми?!

Ўйлайман-ки, хорижий ислом ютуқларига қойил қолишдан олдин, бизнинг исломий кийим кийиш анъаналаримизни тарғиб этмайдиган кийимларни хориждан олиб киришдан, миллий қадр-қимматимизга ҳурматсизлик қилиш ва камситишдан аввал ўз ислом тарихимиз ва анъаналаримизни ўрганишимиз керак.

Афсуски, халқимиз хориждаги ислом ютуқларига ихлос қўя  бошлади – гўё ўзимизники йўқдек. Улар хориждан ёт диний либослар – турли абая, ҳижоб, ниқобларни гўёки судраб олиб киришади ва бу билан бизнинг тарихий исломий либосимиз анъаналарини инкор этадилар. Зеро, буларнинг барчаси миллий маданиятимизни ҳурмат қилмаслик, миллий қадр-қимматимизни камситишга олиб келади.  Ваҳоланки, бизнинг фахрланадиган нарсамиз – ислом цивилизациясига қўшган беқиёс ҳиссамиз бор!

Мен биринчи навбатда, ёшларимизга ўз тарихини, ислом маданиятини ўрганишни, уни ҳурмат қилишни, у билан фахрланишни тавсия қилган бўлардим.

М.Тошпўлатова: Динда аёл ўрни қандай? Нима сабабли кўпинча исломга аёллар хўрланишига йўл қўювчи восита деб қарайдиган бўлиб қолдилар?

Элёр Каримов: Сўнгги пайтларда аёлларнинг жамиятдаги мавқеи билан боғлиқ оилавий, маиший ва ижтимоий масалаларни, Ислом бу каби муаммоларни қандай ечганлигини андоза қилиб,  ҳал этмоқликни таклиф қилиш бир мунча оммалашди.

Бундай уринишлар узоқ вақтдан бери қилиб келинган. Аммо ҳар доим ҳам  бу ечимлар тўғри бўлмаган  ва натижада жамиятнинг бир қисмида исломдаги аёлларнинг ҳақиқий мавқеига деярли алоқаси бўлмаган қарашлар илдиз отди. Мисол учун, гўё анъанавий исломий қарашларга асосланиб, кўпинча эркак ва аёл ҳеч қачон тенг бўлмайди, деб айтилади. Шу билан бирга яна, тенглик ҳуқуқий тенглик эмас, балки биологик тенглик сифатида тушунилади.

Аёллар ҳуқуқларини нотўғри тушуниш туфайли, жамиятда ҳаддан  ошиш ҳолатлари кузатилади, масалан, тарбияда ўғил болалар аёлларни ҳурмат қилмасликка ўргатилганда, ҳаддидан ошган ҳулқ-атвор, ҳатти-ҳаракатлар содир бўлади. Жамиятда аёлга ҳурмат кўрсатиш кўпинча эркакнинг заифлиги сифатида қабул қилинади – гўёки эркак аёлга бўйинсуниб, эркаклик шаънини йўқотади.

Бу борада ҳам дунёвий ахлоқий-ҳуқуқий таълимнинг етарли эмаслиги, ҳамда исломий таълимнинг нотўғри талқин қилиниши ва исломий тарбия етарли эмаслигини яққол кўриниб турганини қайд этиш лозим.

Ҳолбуки, кўпчилик ислом ҳуқуқининг моҳияти ва табиати ҳақида жуда кам тасаввурга эга, эркак киши ҳам исломда мавжуд бўлган барча қонуний ҳуқуқлар мажмуасини бажариши ва уларга амал қилиши лозимлигини унутган ҳолда, кўпинча ислом маданиятининг ташқи суратигагина аҳамият қилиб, аёлнинг ҳижоб ўраши, эрини ҳурмат қилиши кераклиги ва ҳоказоларни аёллардан талаб қиладилар.

Ўрта асрлардан то ҳозирги кунгача бўлган ислом ҳуқуқий ҳужжатларининг тадқиқотчиси сифатида шуни таъкидлашим мумкинки, аёллар ҳамиша мусулмон жамияти ҳаётининг анчайин фаол иштирокчиси бўлиб келган. Улар тадбиркорлик билан шуғулланган, кўчар ва кўчмас мулк олди-сотдиси билан шуғулланган, ўз моддий ҳуқуқларини талаб қилган, ажрашиш учун ариза берган, турмуш қурган, турмуш қуришда ҳамиша аёлнинг моддий кафолатлари муҳим омил бўлиб келган. Мана шу охиргиси жуда муҳим ҳисобланган.

Менинг қўлимда ҳатто икки ёшни никоҳлашгач, кейин эса куёвнинг маҳр тўлашга имкони йўқ эканлиги маълум бўлиб қолганида, қизни отасининг уйига олиб кетишгани, маҳр никоҳ учун шарт бўлгани ҳақида гувоҳлик берувчи ҳужжатлар бор!

Келин куёвининг уйига фақат куёв ёки эри бўлмиш молиявий мажбуриятларини бажарганидан (маҳрни бергандан) кейингина борган. Шу билан бирга, маҳр фақат аёлнинггина мулки бўлиб, ҳатто ажрашган тақдирда ҳам ҳар доим аёлнинг мулки бўлиб қолган. Ҳар ҳолда, ислом қонунларига кўра, хотин ҳеч қачон молиявий ҳимоясиз қолдирилмаган.

Ҳозирги кунда баъзи ислом жамиятларида ҳам маҳр муҳим ўрин тутади. Масалан, халқимиз Дубайга саёҳат қилишни яхши кўради. Кузатган бўлсалар, у ерда кўпхотинлиликка расман рухсат берилган бўлса-да, сиз бир гуруҳ хотинлари бўлган маҳаллий арабни кўрмайсиз. Қоида тариқасида, сиз фақат бир эр, бир хотиндан иборат жуфтларни кўришингиз мумкин. Кўриниб турибдики, бу одамлар оилада бир-бирларини севадилар ва ҳурмат қиладилар.

Бундай радикал исломий мамлакатда аёлларни бунчалик ҳурмат қилишни қандай ўргандилар? Сабабларидан бири маҳрдир. YouTube да амирликларда яшовчи арабларининг тўйига тайёргарлиги тасвирланган кўплаб видеолар мавжуд. Видеоларда сарпога қўйилган қимматбаҳо тошларга тўла кўплаб тилла тақинчоқлар, деярли қуйма тиллалар, дунёнинг энг машҳур брендларининг кийим-кечак, пойабзаллари ва бошқа ҳашаматлар намойиш этилган. Тўғри, амирлик араблари камбағал одамлар эмас. Шунга қарамай, никоҳ шунчалик қимматга тушадики, уларда кўп ҳолларда иккинчи хотин учун пул қолмайди. Балки шунинг учун бу араб давлатида аёлларнинг мавқеи анча юқори, дейиш мумкиндир.

Ва нафақат бу мамлакат, аёллар жуда юқори ҳурматга сазовор бўлган Туркия ёки Миср ва бошқа кўплаб мусулмон мамлакатларини мисол қилиб келтириш мумкин. Аммо шуни таъкидлаш керакки, муҳими – у ерларда аёлнинг мавқеи ва ҳурмати жуда қатъий қонунлар ва анъаналар билан мустаҳкамланган.

Дарвоқе, бу борада “тасдиқловчи ҳаракат”– «affirmative action» сиёсатини олиб бориш, яъни аёлларга имтиёзли афзаллик  ҳуқуқи ёки баъзи имтиёзлар бериш бўйича чора-тадбирларни қонун билан мустаҳкамлаш ҳақиқатдан ҳам фойдали бўлиши мумкин. Масалан, хотин-қизларни ишга қабул қилиш, ўқиш ва касбий мавқега кўтаришда аёллар учун мажбурий квоталарни жорий этиш. Албатта, ижро этувчи ва қонун чиқарувчи ҳокимиятни шакллантиришда ҳам шуларни инобатга олиш.

Бу чора-тадбирлар мамлакатимизда мавжуд бўлган гендер номутаносиблигини тўғрилайди. Тушунишимча, Ўзбекистонда бу борада муайян ишлар амалга оширилмоқда.

М.Тошпўлатова: “Ўрта асрлардан то ҳозирги кунгача бўлган ислом ҳуқуқий ҳужжатларининг тадқиқотчиси сифатида аёллар ҳамиша мусулмон жамияти ҳаётининг фаол иштирокчиси бўлиб келганини таъкидлайман”, дедингиз. Шу гапингизни тасдиқловчи қандай ҳужжатларни мисол қилиш мумкин?

Элёр Каримов: Бир ажралиш қоғозига аҳамият беринг. Бу 1876 йилда Шаҳрисабз вилоятида тузилган ариза (ariza). Ушбу аризада Шаҳрисабз вилояти Чахдар туманида яшовчи Ўғулой турмуш ўртоғи билан ажрашиш санасини аниқлаб беришни сўрайди. Ушбу ҳужжатга кўра, никоҳга кириш пайтида, 6 ой давомида эри хотини ёнида бўлмаса, Ўғулой, яъни хотин ўзини ажрашган деб ҳисоблаши мумкинлиги шарти қўйилган. Мурожаат матнида айтилишича, айнан шундай иш юз берган.

Бу аризанинг орқа томонида Бухоро хонлиги ҳукмдори амир Музаффар (1860-1885) мулла Абу-Саййидга ишора қилинган. Бухоро ҳукмдори бу масалани ҳал қилишни Мулла Абусайидга топширади. (ТсГА ҳужжати, ф. П-2678, оп. №2, нашриёт 105, л. 1.). (Document of TsGA, f. Р-2678, op. #2, ed.khr. 105, l. 1.).

Аёллар ўз мулкларига эгалик қилишган ва назорат қила олишган. Улар мулк сотиб олишлари ва сотишлари мумкин эди. Мана (wasiqa–i batat)) деб номланган ҳужжат – савдо вексели. Бу ҳужжатга кўра, Мирза Мулланинг ўғли Мирзахўжа Мирбобонинг қизи Оғахонимдан Тошкентдаги Бобо кўчаси, Тарозушкан (Таразушикан) маҳалласидаги боғни сотиб олган. (Тошкентдаги ушбу кўчанинг яна бир умумий номи “Хўжа-Тарашкан”дир. Бу ном “Хожа ва таразу шикан” иборасидан келиб чиққан бўлиб, луғавий маъноси “тарозиси синган Хожа”дир).

Оғахоним ўз боғини 17 тиллага сотди. Ҳужжат 1827 йил ноябрда Тошкент шаҳрида тузилган. (ТсГА ҳужжати, ф. П-2678, оп. №2, нашриёт 189, л. 1.)

Аёллар нафақат оиладаги ўз улушларига эгалик қиларди, балки қарз берарди ва қарзларни тўлардилар. Масалан, Паҳлавонқулнинг қизи Биби Махбаройнинг вафот этган эрининг қарздорларидан пул олиш учун бир Эшонбой исмли одамга берган ишончномаси (ҳат-е ваколат) бор. Ҳужжат 1898 йил апрелда Шофуркон туман (маҳалла)да тузилган. (ТсГА ҳужжати, ф.Р-2678, оп. №2, эд.кҳр. 45 л. битта.)

Аёллар турмуш қуришлари, ажралишлари, қонуний равишда аёлга берилган моддий имтиёзлардан ўз улушларини олиш ҳуқуқидан фойдаланардилар. Буни, масалан, “ривоятлар” ҳужжатининг ҳуқуқий хулосалари тасдиқлайди. Масалан, 1828 йилдаги аёлнинг маҳрни тўлашни талаб қилиш ҳуқуқи тўғрисидаги ҳуқуқий хулоса (ТсГА ҳужжати, ф. П-2678, 2-п., 10-нашр, л. 1.).

Ёки 1876 йилдаги ҳуқуқий хулосага кўра, фақат қиз ёки аёлнинг розилигидан кейин турмуш қуриш имконияти борлиги тасдиқланган (ТсГА ҳужжати, ф. П-2678, оп. 2, эд.кҳр. 158, л. 1.).

Аёллар ўз шартларини белгилаб, ўз моддий, ижтимоий, фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилардилар. Аёллар даъво (hat-e da’wa)қилишарди. Бу ерда, масалан, аёлнинг собиқ эрига маҳр тўлаш учун даъво аризаси ҳам бор. Яъни, бу ҳолатда ажралиш пайтида эр тўлаши керак бўлган пул миқдори ҳақида айтяпмиз. Бу ҳужжат 1893 йилда Бухорода тузилган. (ТсГА ҳужжати, ф. П-2678, оп. №2, 5-нашр, л. 1.)

1888 йилдаги ҳужжат қизиқ. Бу Биби Фотима, Биби Холида, Биби Ўғулнинг Бухоро туман Комотидаги Мўминобод ҳудудида яшовчи Йўлдошбой ўғиллари Муҳаммад Содиқ ва Содиқбейларга қарши даъво аризасидир. Уч нафар аёлнинг айтишича, Йўлдошбойнинг юқорида тилга олинган ўғиллари улардан қарз талаб қилишга ҳаққи йўқ, чунки улар барча қарзлардан қонуний равишда озод қилинган. Бу даъвонинг орқа томонида Бухоро хони, яни олий давлат шахси, мамлакат ҳукмдори кўрсатилган. Амир Сейид-Абдул-Ахад-хон (1885-1910) Қози Мулло Ғиёсиддинга бу ишни кўриб чиқиш учун ёзма буйруқ (muborak-name (муборак-нома — амир фармони) беради. (ТсГА хужжати, ф. Р-2678, 2-п., 163-адр., л. 1.)

Ҳамма ҳужжатларни бу манбадан топиш мумкин: Qadhiy Documents and Khan’s yarliqs of the Khiva Khanate on XVII – the beginning of XX centuries / Tashkent, “Fan” Publishers. 2007, 224 p. [in Russian and French].

Ажрашгандан сўнг эркак киши нафақат фарзандларига, балки хотинига ҳам токи у бошқа турмушга чиқмагунча алимент тўлаши керак бўлганини биласиз-а? Бу нафақа янги турмуш қуриш давригача “нафака-йи идда” деб аталган.

Бизда агар шундай яшалса, нима бўлишини тасаввур қила оласизми? Эркаклар умуман ажрашмасди. Мана исломчиларимиз истаган шариат аслида қандай! Савол туғилади – улар ўзлари ўйлаб топган қонунлар бўйича эмас, балки мана шундай ҳақиқий шариат қонунлари асосида яшай оладиларми?

Муаллифдан: Хулоса қилиб шуни айтмоқчиманки, сайёрамизда кўплаб давлатлар ва цивилизациялар пайдо бўлган ва йўқ бўлиб кетган. Ва бу жараёнларнинг барчаси ўзаро боғлиқ, бири бошқасини яратиши, бирлашиши, ўзгариши, бирлашиши ёки бир-биридан ажралиб, пайдо бўлган ва ҳоказо. Ҳаёт қонуни хилма-хиллик ва бағрикенгликдир. Буни унутмайлик.