Қонунчиликдаги тизимли муаммолар – Ўзбекистонда медиа соҳаси ривожланишини тўхтатувчи асосий омил

Медиа соҳаси жадал ўзгаришлар даврини бошидан кечирмоқда ва айнан шунинг учун ҳам унинг ривожига тўсқинлик қилаётган омиллар ҳозирда сезилиб қолмоқда . Бу, асосан, қонунчиликдаги тизимли муаммоларига, шунингдек, оммавий ахборот воситалари ходимлари ва ахборотдан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқий маданияти етарли даражада эмаслигига тааллуқлидир. Мамлакатимизда журналистларнинг дахлсизлиги ва хавфсизлиги, сўз эркинлиги ва ахборот олишнинг чекланиши масалалари ҳамон хавотир уйғотмоқда. Ҳуқуқшунос Мадина Турсунова бу борада фикр юритар экан, оммавий ахборот воситалари эркинлигига таъсир қилаётган асосий жиҳатларга тўхталиб ўтди.

Қонунчиликдаги камчиликлар

Журналистика, энг аввало, ижтимоий фойдали мақсадларни кўзлаши – фуқаролар фикрини ифодаловчи минбар, жамоатчилик назорати воситаси бўлиб хизмат қилиши керак. Ахборот оммавий ахборот воситаларининг асосий маҳсулоти бўлиб, унга нисбатан амалдаги қонунчиликда унинг мазмуни ва тақдимотига нисбатан кўплаб талаблар белгиланган.

Агар ахборотнинг «ишончлилиги»нинг асосий мезони тушунарли ҳозирча тушунарли экан, у ҳолда чоп этилаётган ва тарқатилаётган ахборотнинг «холислик» мезони кенг маънода қўлланилиши мумкин.

Бундан ташқари, ахборот муҳитида жавобгарлик тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг айрим формулалари ахборотдан фойдаланувчиларнинг веб-сайтлар саҳифаларида ёки ижтимоий тармоқларда қолдирган изоҳлари учун оммавий ахборот воситалари ва журналистларни жавобгарликка тортиш учун майдон яратади.

ОАВ ва журналистлар учун Конституция ва қонунларда кафолатланган кафолатларни амалга ошириш механизмлари мавжуд эмас. Чунончи, қонун ҳужжатларида давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг мансабдор шахслари томонидан оммавий ахборот воситалари ва журналистлар фаолиятига ноқонуний аралашуви учун маъмурий ва жиноий жавобгарлик ҳалигача белгиланмаган.

Журналистлар ҳали ҳам уларнинг касбий фаолиятига қонунга хилоф равишда тўсқинлик қилишга қаратилган асоссиз таъқибларга дучор бўлиши мумкин. Журналистларга нисбатан турли жазо чоралари қўлланилиши мумкин. Оммавий ахборот воситаларида журналистлар/блогерларнинг техникаси ва мол-мулкига шикаст етказиш, тортиб олиш ҳолатлари бир неча бор ёритилди, бу эса жамоатчилик ичида кенг акс-садо берди.

Шунингдек, оммавий ахборот воситаларида машҳур кишилар  ва мансабдор шахсларнинг суратларидан фойдаланиш ва нашр этиш, очиқ манбалардан шахсий маълумотларни тўплаш ва қайта ишлаш учун зарурий истиснолар шакллантирилмаган. Фотосурат ва видео суратга олиш тақиқланган жамоат жойлари ва ҳудудлар рўйхатига аниқлик киритилмаган.

Хорижий ва маҳаллий журналистларни аккредитациядан ўтказиш жараёнининг шаффоф эмаслиги, хусусан, аккредитациядан ўтказишни рад этиш мезонлари ва асосларининг ноаниқлиги ҳам саволлар туғдирмоқда. ОАВ ва журналистларга оммавий резонансга эга бўлган ва жамоатчиликни хабардорлигини таъминлаш мақсадида тарқатилиши лозим бўлган воқеа ва фактларни алоҳида асосда ёритиш имконини беради “жамоатчилик қизиқиши” тушунчаси ва ҳуқуқий таърифи мавжуд эмас.

Ахборот муҳитидаги ҳаракатларни жиноийлаштириш

Ахборот муҳитидаги хатти-ҳаракатларни жиноийлаштириш тенденцияси мавжуд. Сўнгги йилларда маъмурий ва жиноий ҳуқуқбузарликларнинг карантин ва одамлар учун хавфли бўлган бошқа юқумли касалликлар тўғрисидаги ёлғон маълумотлар ва ёлғон маълумотларни тарқатганлик учун жавобгарликни назарда тутувчи янги таркиблари қабул қилиниб, кучга кирди.

Жавобгарлик учун янги асосларнинг пайдо бўлиши ОАВ муҳитида ўз-ўзини цензура қилиш маданиятини ривожлантириши ва сифатли тадқиқот, танқидий ва таҳлилий журналистика учун тўсиқ бўлиб хизмат қилиши мумкин.

Интернетда сўз эркинлигини чеклаш

Сўз эркинлиги ҳуқуқи мутлақ эмас, лекин уни чеклашга фақат умумеътироф этилган халқаро стандартларга жавоб берадиган аниқ белгиланган шартларда йўл қўйилади. Яъни, сўз эркинлиги ажралмас ҳуқуқ бўлиб, чекловлар фақат қонунга асосланиши керак. Бу шуни англатадики, сўз эркинлигини, шу жумладан оммавий ахборот воситалари ва Интернетда, чеклаш бўйича ҳар қандай тартиб фақат қонун ёки суд қарори асосида қонуний асосда – оқланиши ва халқаро стандартлар зид бўлмаган аниқ мақсадларга эга бўлиши учун амалга оширилиши мумкин.

Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамасининг “Бутунжаҳон Интернет тармоғида ахборот хавфсизлигини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2018-йил 09-05-сонли 707-сон қарорида веб-сайтларга кириш махсус ваколатли орган – Ўзбекистон Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги томонидан қуйидаги ҳолатларда чекланиши белгилаб қўйилган:

•     Ўзбекистон Республикасининг амалдаги конституциявий тузумини, ҳудудий яхлитлигини зўравонлик билан ўзгартиришга чақириқлар;
•     уруш, зўравонлик ва терроризмни, шунингдек диний экстремизм, сепаратизм ва фундаментализм ғояларини тарғиб қилиш;
•     давлат сирларини ёки қонун билан қўриқланадиган бошқа сирни ташкил этувчи маълумотларни ошкор қилиш;
• миллий, ирқий, этник ёки диний адоватни қўзғатувчи, шунингдек фуқароларнинг шаъни ва қадр-қиммати ёки ишчанлик обрўсига путур этказувчи, уларнинг шахсий ҳаётига аралашишга йўл қўядиган маълумотларни тарқатиш;
•     гиёҳвандлик воситаларини, уларга ўхшаш психотроп моддаларни тарғиб қилиш;
•     порнографияни тарғиб қилиш;
•     қонун ҳужжатларига мувофиқ жиноий ва бошқа жавобгарликка сабаб бўладиган бошқа ҳаракатларни содир этиш.

Қонунчиликдаги сўнгги ўзгаришлар блогерлар томонидан юритиладиган ижтимоий тармоқлар ва мессенжерлардаги каналларни блокировка қилиш таъсирини кенгайтирди. Бу контентни фильтрлаш режимининг шаклланишига олиб келади ва маъмурий органга қонунларни шарҳлаш ва қўллаш бўйича кенг ваколатлар беради, халқаро стандартларга кўра, сўз эркинлигини чеклаш бўйича қарорлар суд томонидан қабул қилиниши керак. Интернетдаги ресурсларни блокировка қилиш жараёни ахборот тарқалишини чеклашнинг шаффоф механизми ва аниқ мезонларини ўрнатишни талаб қилади.

Бундан ташқари, назорат қилувчи орган томонидан қонун ҳужжатларида, хусусан, Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 5 сентябрдаги 707-сонли “Бутунжаҳон Интернет тармоғида ахборот хавфсизлигини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорида назарда тутилмаган асослар бўйича ахборотдан фойдаланишни чеклаш тўғрисида буйруқ юборилиши ҳолатлари мавжуд.

Блогерлар/журналистлар томонидан “ахборотни тарқатиш, шу жумладан жамият ва давлатга ҳурматсизликни кўрсатадиган ноўрин шаклдаги маълумотларни тарқатиш” формулировкаси билан контентни олиб ташлаш зарурлиги тўғрисида хат олиш ҳолатлари мавжуд. Айтиш мумкинки, Вазирлар Маҳкамасининг 2018-йил 5-сентабрдаги 707-сонли “Бутунжаҳон Интернет тармоғида ахборот хавфсизлигини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорига асосан ушбу банд веб-сайтни блокировка қилиш учун асослар рўйхатига киритилмаган.

Бундан ташқари, Интернет тармоғидаги контентни ўчириш бўйича чиқарилган кўрсатмалар  Ўзбекистон Президенти Администрацияси ҳузуридаги  Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги қошидаги Оммавий коммуникациялар маркази томонидан асосий мониторинг объекти бўлган жамоатчилик, оммавий ахборот воситалари ва блогерлар эътибори учун эълон қилинмайди.

У ёки бу маълумотларнинг қонун ҳужжатларига мувофиқлиги тўғрисида қарор қабул қилувчи Эксперт комиссияси аъзоларининг рўйхати, шунингдек, тақиқланган маълумотларни ўз ичига олган Интернет тармоғидаги ахборот ресурсининг идентификация маълумотлари реестри ўзи ҳам ёпиқ ҳисобланади. Реестр маълумотларидан фойдаланиш давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларига ўз ваколатлари доирасида, шунингдек юридик ва жисмоний шахсларга ўзларига тегишли бўлган Интернет тармоғининг ахборот ресурсларига бўлган сўровлари асосида тақдим этилади.

Мониторинг маркази ва Эксперт комиссияси фаолиятида шаффофликнинг йўқлиги эълон қилинган очиқлик ва ошкоралик йўналишига мутлақо мос келмайди, шунингдек, журналистлар, блогерларни асоссиз таъқиб қилиш ва қонунни суисътемол қилиш ҳамда ахборотдан фойдаланувчиларнинг танқидий фикрини чеклаш учун майдон яратади..

Туҳмат бўйича даъволар ва фикр учун жавобгарлик

Сўнгги йилларда ташкилотлар ва давлат идоралари томонидан ОАВ ва блогерларга нисбатан туҳмат юзасидан судга мурожаат қилиш ҳолатлари кўпайиб бормоқда, бу эса ўз навбатида суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш тизимлари ҳамда бутун медиа муҳити учун қийинчилик туғдирмоқда.

Шу билан бирга, ҳуқуқларни суд орқали ҳимоя қилиш ҳуқуқидан босим ўтказиш учун фойдаланиш мумкин. Афсуски, юриспруденциямизда суд ҳимоясидан воз кечиш учун асос бўлган “ҳуқуқларни суиистеъмол қилмаслик” тамойили тўғри қўлланилмаган.

Ишончлилик ёки ишончсизлик мезони фақат фактлар, маълумотлар, рақамлар учун қўлланилади, лекин фикрлар эмас. Туҳмат тўғрисидаги низони кўриб чиқиш кўпинча туҳмат аниқ фактлар ёки маълумотлар эмас, балки шахснинг “муҳокамали баҳоси, фикри” сифатида тан олинишига олиб келади. Туҳмат – бу бошқа шахснинг шаънини камситувчи атайлаб ёлғон уйдирмаларни қасддан тарқатиш. Аммо туҳмат фактини аниқлаш учун ёлғон маълумот тарқатиш фактининг ўзи ҳам етарли эмас – ноаниқ ва туҳмат қилувчи маълумотлар ўртасидаги боғлиқликни бир гуруҳ одамлар билан эмас, балки аниқ бир шахс билан боғлашдан кенг жамоатчилик хабардор бўлиши зарур.

Фуқаролик инстанцияси биринчи инстанция суди томонидан туҳматга доир даъволарнинг бирида “ифлос одамлар” ва “бадбўй мусиқа” ибораларида ифодаланган муҳокамали фикри туҳмат деб топилди. Қонун ҳужжатларида мавжуд бўлган таърифга кўра, туҳмат қуйидаги белгилар мавжуд бўлганда, фактларни баён қилиш шаклидаги уйдирма ҳисобланади:

• маълумотлар ҳар қандай шаклда камида битта шахсга тарқатилган бўлса;
• маълумотлар аниқ шахсга тегишли бўлса;
• маълумотлар ишончсиз (нотўғри) ва / ёки уларнинг ишончлилиги исботланмаган бўлса;
• маълумотлар бадном қилиш хусусиятига эга бўлса.

Белгилардан камида биттаси мавжуд бўлмаса, туҳмат исботланмаган ҳисобланадива туҳмат ҳақидаги даъво рад этилиши керак.

Оммавий ахборот воситаларида туҳмат ва ҳақорат учун жарима ва мажбурий жамоат ишлари тарзидаги санкциялар билан тарқатилган жиноий жавобгарлик сақланиб қолмоқда ва бу қилмишларни якуний декриминаллаштириш масаласи очиқлигича қолмоқда.

Жаҳон амалиётига кўра, фикр ҳар қандай шаклда ифодаланиши мумкин ва уни эълон қилган шахс “жамиятда салбий фикрлар” шаклланиши учун жавобгар бўлиши мумкин эмас. Бу эса, бир гуруҳ шахсларнинг ҳақорат ва туҳмат ҳақидаги даъволар учун маъмурий чораларни қўллаш орқали асоссиз ҳимояланишларига олиб келади. Ифода шаклини чеклаш зўравонликка, қонун бузилишига, миллий, ирқий, этник ёки диний адоват ва урушни тарғиб қилувчи материалларни тарқатишни тақиқлаш каби муайян мақсад ва ҳимоя обектига эга бўлиши керак.

Ахборотдан фойдаланиш эркинлиги

Турли даражадаги ахборотга кириш алоҳида эътибор талаб қиладиган тизимли муаммо бўлиб қолмоқда. Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолияти тўғрисида маълумот олишда журналистлар томонидан ҳам, фуқаролар томонидан ҳам қийинчиликлар мавжуд.

Журналистлар юридик клиникасига ҳеч қандай қонуний асосларсиз маълумот беришни рад этиш факти бўйича кўплаб мурожаатлар келиб тушмоқда. Оммавий ахборот воситалари томонидан юборилган ахборот сўровларига жавоб бериш муддати, яъни етти календарь куни бузилмоқда.

Бугунги кунга қадар , масалан, жисмоний ва юридик шахсларнинг сўровларига жавоб бериш муддатларини бузганлик учун жавобгарлик мавжуд бўлса-да, оммавий ахборот воситаларининг ахборот сўровларини кўриб чиқиш муддатларини бузганлик учун мансабдор шахсларнинг бевосита маъмурий ёки жиноий жавобгарлиги йўқ.

Бундан ташқари, айрим ҳолларда ижтимоий ва иқтисодий аҳамиятга эга бўлган маълумотларни тақдим этиш учун тўловлар олинади. Ахборот агрегаторлари бўлган бир қатор тартибга солувчи органлар, масалан, статистика органлари, дори воситалари ва тиббий буюмларни рўйхатга олиш органлари оммавий ахборотни тақдим этиш учун тўлов талаб қилишади.

Кенг жамоатчилик ва журналистларнинг очиқ суд мажлисларини фото ва видеоёзувга олиш учун техник воситалардан фойдаланиш имконияти савол остида қолиб қолмоқда, бу эса суд муҳокамасининг ошкоралик ва очиқлик тамойилининг бузилишига олиб келмоқда.

Шахсга доир маълумотларни ҳимоя қилиш

Шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари биринчи навбатда шахс манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган бўлиб, шахсга ўз маълумотларини бошқариш ва улардан бошқа шахслар, ташкилотлар ва давлат томонидан фойдаланишни назорат қилиш имкониятини беради. Ушбу қонун шахсни аниқлаши мумкин бўлган ҳар қандай маълумотлар, биометрик ва бошқа маълумотларнинг махфийлигини кафолатлашга қаратилган.

Дарҳақиқат, ушбу қонун Интернетдаги ижтимоий тармоқларни блокировка қилишнинг ўзига хос воситасига айланиб бормоқда, бу умуман ушбу ҳаракатга нисбатан салбий муносабатни шакллантиришга олиб келиши мумкин. 2021-йил январь ойида қонунга киритилган ўзгартишларга кўра, ижтимоий тармоқлар ва интернет гигантларидан Ўзбекистон фуқароларининг шахсий маълумотларини мамлакат ҳудудида жойлашган ва Шахсий маълумотлар базаси давлат марказида рўйхатдан ўтган серверларда қайта ишлаш талаб қилинади.

Ушбу қонунчилик талабини бажариш мамлакатимизда халқаро стандартларга жавоб берадиган маълумотлар марказлари кўринишидаги тегишли инфратузилманинг мавжудлигини тақозо этади. Бундан ташқари, мураккаб маълумотлар марказларининг ишлаши алоқа каналлари ва электр энергияси билан узлуксиз таъминлашни талаб қилади.

Давлатнинг вазифаси, энг аввало, ахборотнинг тўсиқсиз олиниши ва тарқалишини таъминлаш учун шарт-шароитлар яратишдир. Амалдаги халқаро стандартларга мувофиқ, сўз эркинлигини амалга оширишга тўсқинлик қилувчи қонун ҳужжатлари қайта кўриб чиқилиши ва ўзгартишлари керак. Рақамли муҳитда фуқаролар ва ташкилотларнинг ҳуқуқларига қўйиладиган ҳар қандай чекловлар қонуний, асосли бўлиши ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларига зарар келтирмаслиги керак.

Аҳолининг медиасаводхонлик даражасини оширишга эъибор қаратиш, мактаб ўриндиғидан ахборотни танқидий баҳолаш кўникмаларини, фактчекинг асосларини эгаллаш имконини берадиган махсус дарсларни жорий этиш зарур. Интернет ва ижтимоий тармоқлардаги блоклар ва чекловлар кўпинча тескари таъсир кўрсатади ва ахборот маконининг замонавий муаммоларини ҳал қилишда самарасиздир.

Хулоса ўрнида шуни таъкидламоқчиманки, Ўзбекистонда соҳа умумий манфаатларини кўпроқ кўпроқ даражада ҳимоя қила олиши мумкин ва шарт бўлган, оммавий ахборот воситалари ва  журналистлар фаолиятининг ҳуқуқий ва ахлоқий жиҳатларига риоя этилишини назорат қиладиган,  шунингдек, инқирозли вазиятларда ҳамкасбларига бирдамлик билдирадиган профессионал журналистлар ҳамжамиятини шакллантириш жуда зарур.

Ҳуқуқшунос  Мадина Турсунова