Қонунчиликка киритиладиган тузатишлар электрон тижоратни панадан чиқаришга ёрдам беради

Мазкур мақола Ўзбекистон Электрон тижорат уюшмаси раиси Музаффар Аъзамов Ўзбекистонда электрон тижорат дуч келаётган муаммолар ҳақида фикр юритган материалнинг якуний қисми.

– Икки фоизлик ставка жуда паст ва давлат бюджети катта молиявий йўқотишларга дучор бўлади, деб ўйламайсизми?  

Йўқ. Ўзбекистоннинг Солиқ кодексида товарлар (ишлар, хизматлар) электрон савдосини амалга оширувчи тадбиркорлик субъектлари учун аллақачон пастроқ ставкалар белгиланган:

467-моддада ягона солиқ тўловини тўловчилар учун солиқ ставкаси даромаднинг 4 фоизи ўрнига 2 фоизни ташкил этади.

337-моддада умумий белгиланган солиққа тортиш бўйича солиқ тўловчилар учун даромад солиғи ставкаси одатдаги 15% ўрнига 7,5% миқдорида белгиланганади.

– Агар бизнинг электрон тижоратчиларимиз Қирғизистондаги каби солиқларни тўлаётган бўлса, нега солиқ қонунчилигини ўзгартириш керак?

Биринчидан, маълум бир тадбиркорлик субъекти ҳисобот даврида электрон тижорат билан шуғулланганми ёки йўқлигини аниқ аниқлаш имконини берувчи ҳуқуқий механизм пайдо бўлади.

Иккинчидан, солиқларни ҳисоблаш тартиби соддалаштирилади ва еттита эмас, фақат иккита амалиётни бажариш керак бўлади.

Учинчидан, ЭСМ (электрон савдо майдончалари) савдоси кўпинча асосий фаолият билан бир қаторда қўшимча фаолият бўлиши мумкин, масалан, ўз савдо павильонида товарларни сотиш. Мен таклиф қилаётган қонунчиликдаги ўзгартиришлар аксарияти ҳозир панада бўлган кичик ва ўрта бизнесни шаффоф электрон тижоратга ўтишга ундайди. Бу, ўз навбатида, тадбиркорлик фаолиятининг очиқлигини, банкдан ташқари айланмаларнинг қисқаришини, давлат бюджетига солиқ тушумларининг ўсишини таъминлайди.

Тўртинчидан, энг оммабоп электрон савдо майдончалари учун даромад манбаининг 100 фоизи унда савдони ташкил этиш билан боғлиқ фаолиятдир. Уларнинг деярли барчаси ҚҚС ва даромад солиғи тўловчиларидир. ЭСМ операторларининг солиққа тортиладиган базаси 2% дан 18% гача бўлган савдо комиссияси бўлиб, унинг ўртача (ўртача) қиймати тақсимланмаган даромаднинг 12-14% ни ташкил қилади. Шунинг учун комиссия бўйича ҚҚС миқдори 1,8-2,1% ни ташкил қиладики, бу Қирғизистон солиқ қонунчилигида белгиланган 2% ставка билан солиштириш мумкин.

Бундан ташқари, улар узоқ йиллар давомида фаолият юритишларига қарамай, ҳали ҳам рентабелсизлигича қолмоқда ва уларнинг фаолияти узоқ муддатли истиқболда ушбу бозор сегментининг ўсишидан келиб чиққан ҳолда ташқи инвестициялар ёки бошқа даромад манбалари ҳисобидан молиялаштирилмоқда. Шунинг учун ЭСМ операторлари Ўзбекистон Солиқ кодексининг 337-моддасига биноан даромад солиғи бўйича тақдим этилган 50% чегирмадан амалда фойдалана олмайди.

– Савол туғилади, агар ЭСМ фаолияти рентабелсиз бўлса, ҳажми камайган бўларди. У эса ўсиб бормоқда, бинобарин, сотувчиларнинг эътиборини тортадиган оддий фойда бор, қандай қилиб ЭСМ операторлари зарар билан ишлайдиган бўлиб чиқиши мумкин?

Метафорик тарзда бу шундай кўринади. Айтайлик, сизда соғин сигирнинг  бузоғи бор. Лекин бузоқ сотиш учун сут бермайди ва ташқаридан қараганда, бузоқ учун ортиқча ем-хашак исроф қилинаётгандек ва омборхонада жойни эгаллагандек туюлиши мумкин.

Бироқ, мутахассис бузоқ ҳозир озуқа ва парвариш кўринишида харажатларни келтириб чиқаришини тушунади, лекин бу ҳақиқатан ҳам харажатлар эмас, балки маълум вақтдан кейин бузоқнинг яхши соғин сигир бўлиб ўсишига имкон берадиган инвестициялар. Агар у буқа бўлса, у ҳолда семирганидан кейин у кўп гўшт беради.

Шуни тушуниш керакки, ЭСМда сотиш учун кўпинча уни таъминлаш харажатларини қопламасликлари мумкин, аммо улар бошқа фаолият турини сотишни, масалан, молиявий тўлов хизматларини келтириб чиқаради ва, бозор ҳажми етарлича катта бўлса,  компаниянинг молиявий кўрсаткичлари биргаликда жозибадор бўлиб боради. Айни пайтда, биз аллақачон аниқлаганимиздек, электрон тижорат бозорини муваффақиятли деб ҳисоблаш учун Ўзбекистонда қонуний фаолият юритаётган тадбиркорлик субъектлари, айниқса, кичик корхоналар улуши жуда кичик.

Кўриб турганингиздек, ҳисоб-китоблар шуни кўрсатадики, Қирғизистон тажрибасини Ўзбекистонда жорий этиш жорий савдо даражасида электрон тижорат иштирокчилари томонидан ҳақиқатда тўланган суммалар тахминан бир хил бўлиб қолишига олиб келади. Шу билан бирга, солиқлар сонини камайтириш, уни ҳисоблаш ва тўлаш тартибини соддалаштириш электрон тижоратга сотувчиларни янада кўпроқ жалб қилиш учун қулай шарт-шароитлар яратади, улар учун бу фаолият дастлаб қўшимча фаолият бўлиб, уни босқичма-босқич даромаднинг асосий манбага айлантиради.

Ўрта муддатли (3 йилгача) ва узоқ муддатли (3-10 йил) истиқболда бу Ўзбекистон давлат бюджетига солиқ тушумларининг умумий кўпайишига олиб келади.

– Қирғизистон тажрибасини тўғридан-тўғри кўчириб олиш керакми ёки тажрибани инобатга олган ҳолда бирор нарса қўшиш мумкинми?

Қирғизистон Электрон тижорат уюшмасидаги ҳамкасбларининг сўзларига кўра, пуллик реклама Интернет хизматларининг аксарияти (Google, Yandex, Facebook, Instagram, Telegram ва бошқалар) мамлакат ташқарисида жойлашгани ва улардан фойдаланишда, субъектда хизматлар импорти учун ҚҚС тўлаш мажбурияти юзга келади.

Иш ҳақи фондидан кейинги энг катта харажатлар (40-50%) 15-20% реклама харажатлари бўлиб, деярли бутун фойда (маржа) унга сарф қилинади. Шу боис электрон тижорат солиқ тўловчиларини импорт хизматлари учун ҚҚС тўлашдан озод қилишни таклиф қиламан. Бу электрон савдо майдончалари операторлари учун муҳим ёрдам бўлади. Жисмоний шахслардан Google, Facebook пуллик рекламасидан фойдаланганда ҚҚС билан ҳисоб-китоб қилиниши ҳисобга олинса, импорт қилинадиган хизматларнинг ҚҚСдан озод этилиши уларнинг электрон тижоратдаги бизнесини қонунийлаштириш учун кучли рағбат бўлади.

– Мамлакатимизда Қирғизистон тажрибаси жорий этилса, ҳозирда фаолият юритаётган корхоналар солиққа тортишни оптималлаштириш мақсадида, масалан, умумий белгиланган солиққа тортиш бўйича фаолият юритувчи чакана савдо тармоқлари ҳар қандай йўл билан унга ўтишга ҳаракат қилиш хавфи бор. Бу бюджетга солиқ тушумларининг жиддий қисқаришига олиб келади.

Ҳукумат иқтисодий блокининг тадбиркорлик соҳасида амалий тажрибасига эга бўлмаган ходимлари ва бўлим раҳбарларидан бундай далилларни тез-тез эшитаман.

Биринчидан, “электрон тижорат” солиғи фақат пайдо бўлиши биланоқ, бу тоифадаги тадбиркорлар дастлаб исталган электрон савдо майдончаси билан шартнома тузгандан сўнг, эҳтимол ҳатто расмий равишда ҳам ўзларининг барча нақд ва нақд пулсиз тўловларини махсус банк ҳисобварағига босқичма-босқич инкассация қилишади ва шу билан ҳозирги ҳолатдан кўра нақд пул оқимининг катта қисмини қонуний банкка жалб қилади. Банкдан ташқари пул айланмасининг улуши қанчалик кичик бўлса, ривожланишнинг ҳозирги босқичида давлатнинг асосий мақсади бўлган ёки ҳеч бўлмаганда бўлиши керак бўлган “хуфия” иқтисодиёт даражаси шунчалик паст бўлади.

Иккинчидан, чакана савдо тармоқлари, масалан, lebazar.uz ёки zakaz.uz каби ўзларининг электрон савдо майдончалари бўлган “Корзинка”, “Макро”, “Ҳавас” ва бошқалар, гипотетик тарзда махсус солиқ режимига ўтишлари мумкин. Бироқ, амалда бизнес қанчалик катта бўлса, унинг ривожланиши ва ҳаётийлигига танқидий таъсир кўрсатадиган жиддий қарорлар шунчалик эҳтиёткорлик билан қабул қилинади. Чакана савдо тармоқларининг ўзига хос хусусияти шундаки, улар етказиб берувчилар билан 90 календар кундан кейин этказиб берилган товарлар учун тўловни амалга ошириш шарти билан иш олиб борадилар. Бундан ташқари, умумий белгиланган солиққа тортиш бўйича ҚҚСни тўлаш тартиби уларга ҚҚСни тўлаш учун 50 кунгача кечиктириш имконини беради. Масалан, маҳсулот жорий ойнинг 1-санасида сотилган, бироқ уни сотишдан тушган ҚҚС бюджетга фақат кейинги ойнинг 20-кунида тўланади.

Биргаликда чакана савдо тармоқлари 140 кунгача имтиёзга эга, яъни улар етказиб берувчилардан ҳеч қачон рад этмайдиган фоизсиз савдо кредитига эга. Дарҳақиқат, нега банкдан йиллик 24-28 фоизли ва гаров эвазига кредит олиш керак, ахир уни текин олиш мумкин-ку?

– Тадбиркорларда қонуний ишлаш одатини шакллантириш учун ушбу махсус солиқ режими қанча вақтгача амал қилиши керак?

Камида 10 йил, 15 йил бўлса ҳам ёмон эмас ва 20-25 йил жуда яхши бўларди.

– Сиз таклиф қилаётган узоқ муддатли муддат нимага асосланади?

Икки омил бўйича. Биринчидан, давлат бир неча ўн йиллар давомида ҳаракат қилди, лекин “расман фойдали, қулай ва содда ишлаш” учун шароит ярата олмади. Тадбиркорлик билан шуғулланишни ва бунда солиқ тўламасликни оддий деб ҳисоблайдиган тадбиркорларнинг бутун авлоди етишиб чиқди. Ҳукумат бу муаммо мавжудлигини тан олиши керак ва бу тоифадаги тадбиркорларнинг аксарияти тушунтириш чора-тадбирлари натижасида махсус солиқ режимига ўтишлари ва ўз бизнесини ривожлантиришни 3 ва ундан ортиқ йилга режалаштиришни бошлашлари, олдинга силжиш, бизнес жараёнларини қайта қуришлари учун бир неча йил керак бўлади. Бу тез содир бўлмайди ва янги одатларнинг шаклланиши биз хоҳлаганимиздан кўра кўпроқ вақт талаб этади.

Иккинчидан, ҳар йили Ўзбекистон меҳнат бозорига 500-600 мингдан ортиқ янги ишчилар кириб келади. Kun.uz нашрининг ёзишича, “2020-2021 ўқув йили бошида республикамизнинг умумий таълим муассасаларида 6,3 миллион нафар ўқувчи таҳсил олмоқда”.

Яқин 10-15 йил ичида Ўзбекистон меҳнат бозорига 6 миллиондан ортиқ киши келишини, 20-25 йил ичида эса 12-13 миллион янги ишчи ва уларнинг барчасини иш билан таъминлаш зарурлигини тахмин қилиш осон.

Шу мантиқдан келиб чиққан ҳолда, Қирғизистон тажрибасини тўғри мослаштириш ва бу йўналишдаги тизимли ишлар натижасида 20-25 йилдан сўнг онлайн савдога ўрганган, энг муҳими, аҳолининг “расман ишлаш даромадли, қулай ва осон ” деб ҳисоблайдиган икки авлоди етишиб чиқишига ишонаман.

– Ва охирги савол, Қирғизистон тажрибасини Ўзбекистон қонунчилигига жорий этиш учун нима қилиш керак?

Менимча, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси, Давлат солиқ қўмитаси ва Адлия вазирлигига тегишли топшириқлар бериб, Шавкат Мирзиёевнинг Президент – ​​Конституцияга риоя этилишининг кафолати сифатидаги сиёсий иродасини ҳозир кўрсатиш ва 2018-йил 28-декабрда, “Расмий равишда ишлаш фойдали, қулай ва оддий бўлиши учун қонуний бизнесга қулай шароитиб яратиб, бу билан курашамиз. Президент бу яширин иқтисодиётга қарши курашишнинг энг мақбул йўли эканини таъкидлади” дея жамоатчиликка берган ваъдасини бажариш вақти келди.

Хуфия иқтисодиёт ҳажми электрон тижоратнинг ривожланишига қандай таъсир кўрсатади?

Электрон тижорат: қонунчилик соҳадан ортда қолмоқда

Тадбиркорлар учун электрон тижорат соҳасида ишлаш қанчалик фойдали, қулай ва осон

“Хуфия иқтисодиёт” ва  электрон тижорат – бошқа мамлакатларда вазият қандай