Жамиятимизга ёлғоннинг кириб келиши ҳақида

Ёлғон ҳаётимизнинг барча соҳаларига кириб борди. Буни давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятида, дин, оила, шахслараро, давлат-фуқаролик, тадбиркорлик ва ижтимоий муносабатларда кўриш мумкин. Ўзбекистон аҳолисининг мутлақ кўпчилиги ёлғонга нисбатан ҳар қандай даражадаги муносабатларда унга разил, номақбул нарса сифатида муносабат билдириш қобилиятини ўз ботинида ўлдиргандек таассурот пайдо бўлади. Жамиятимиз ёлғонни оддий нарса, ҳаёт меъёри сифатида қабул қилади.

Бу ҳолатни турли одамлар билан муҳокама қилар эканман, ёлғон манбалари ва жамиятни яхшилаш йўллари ҳақида ижтимоий мулоқот зарурлигига қатъий ишонч ҳосил қилдим. Фуқаролар, сиёсий, ижтимоий ва диний ташкилотлар ўртасида ҳалол, шафқатсиз, ўз хатосига иқрор бўлиш билан чегарадош мулоқот яъни жамиятни бу жирканч ҳодисадан сўзсиз тозалашга қаратилган мулоқот, муҳокама бўлиши керак.

Ушбу мақолада ёлғон сўзи “алдаш” сўзининг маъносини қамраб олиш учун кенг қўлланилади – яъни қандайдир натижаларга эришиш ёки ҳақиқатни яшириш учун ёлғондан атайлаб фойдаланиш. Ёлғон фалсафий категория сифатида ҳақиқат, билим ва қарашларимизнинг ўтмиш ва ҳозирги объектив воқеликларга мувофиқлиги, умуминсоний ва инсоний миқёсдаги борлиқ каби тушунча билан бевосита боғлиқдир. У бизнинг қалбимизга, эътиқодимизга кўпроқ мурожаат қилади.

Бироқ жамиятда ҳақиқатнинг қарор топишига, демак, ёлғоннинг йўқ қилинишига ёки аксинча, кучайишига нафақат оила ва дин, балки давлат, унинг институтлари фаолияти ҳам бирдек кучли таъсир кўрсатади.

Хусусан, бугунги кунда ҳукмрон давлат ёки бошқа ҳар қандай “мулоҳаза”ларга асосланиб, ўз тарихини қандай бўлса, шундай деб тан олмаслик, унга бошқача маъно ва мазмун беришга уринишлар жамиятимизга ёлғоннинг кириб келишининг бошланишидир.

Яқинда менинг ўқувчиларимдан бири насронийларнинг байрамлари саналари ва мазмуни бутпарастларнинг байрамлари билан ўхшашлиги ҳақидаги постни кўриб, унда диндорларнинг диний туйғулари ҳақоратланишини кўрди. Бундай сохта диндорлик мени ёлғоннинг жамиятимизга кириб бориши қанчалик чуқур ва зарарли эканлиги ҳақида ўйлашга мажбур қилди. Ишончим комилки, бугунги кунда жамиятда ҳукм сураётган яхшилик/ёмонлик тушунчалари ва мезонлари нуқтаи назаридан ўтмиш воқеаларини қайта баҳолашга уринишлар онгимизга ёлғон кириб келишининг асосий манбаи ҳисобланади.

Ва бундай қайта баҳолашни бизнинг элитамиз, ҳукумат амалдорларимиз ва сохта суверен билимдон одамлар “ҳокимият учун” фойдали бўлган “ҳақиқатни оқлаш ёки тасдиқлаш” учун ҳокимият томонидан иситилади.

Ўша ўқувчи мен насроний ва бутпараст байрамларини бир хил даражага қўйганимдан ғазабланди. У насронийликнинг яхши эканлигига амин, лекин бутпарастлик ёмон. Хато қаерда? У баҳолаш мезонининг нотўғрилигида, чунки гап кўп худоликдан якка худоликка томон объектив, органик ўтишни бошдан кечирган олдинги авлодлар ҳақида кетмоқда. Бу мисол ўтган авлодларнинг ҳаёт тарихини “чиройли кўрсатиш”, тузатиш, қайта шакллантиришга чексиз уринишларимизда тарихни қандай бўлса, шундайлигича тан олишни ва қабул қилишни истамаслигимизни яққол кўрсатиб турибди. Мен бу бир мисол ҳақида эмас, ўзбек жамияти ҳаётида юзага келган хавфли тенденция ҳақида гапиряпман.

Менимча, иккита асосий саволга жавоб беришимиз керак: ўша буюк бурилиш қаерда ва қачон содир бўлди, ёлғон ва алдаш ўзбеклар томонидан нафратсиз ва қоралашсиз қабул қилинадиган одатий ҳолга айланиб қолган, бунга ким ва жамиятимизнинг қайси институтлари айбдор ва нима учун?…

Anhor.uz саҳифаларида жамиятимиздаги қашшоқлик сабабларини таҳлил қилар эканман, бу айнан турли институтлар (давлат, хусусий), жамият вакилларининг (сотувчилар ва харидорлар, давлат амалдорлари ва халқ) турли гипостазлари ўртасидаги ёлғон бизнинг ҳаётимиз қолоқлиги ва қашшоқлигининг асосий сабабларидан биридир эканлигини таъкидладим. Бинобарин, жамиятда ёлғоннинг пайдо бўлиш сабаблари, унинг кундалик иш ва шахсий муносабатларимизга кириб бориши, бундай кириб бориш оқибатларини ўрганиш энг асосий қизиқиш уйғотади.

Яхши ёки ёмон, рост ёки ёлғон ҳақидаги билим ва тасаввурларимизнинг аксарияти аждодларимизнинг авлоддан-авлодга (оила) ўтиб келаётган эътиқод ва анъаналари, шунингдек, эътиқодимиз – диний тушунча ва эътиқодлар таъсирида шаклланган. Бошқача айтганда, оила ва дин бизнинг онгимиз, виждон, ор-номус, қадр-қиммат тушунчаларини шакллантиришнинг муҳим институтидир.

Оила ва шахснинг мавжудлиги учун реал шароитларни яратувчи давлат ҳам бирдек муҳим институтдир. Давлат ўзи ва дин ўртасида масофа сақлаб туради, лекин диний қадриятлар унинг муҳим қисми бўлган оилавий қадриятларни сақлашга ҳаракат қилади.

Бизнинг ҳаёт тарзимизга ёлғоннинг кириб бориши учун масъул бўлган юқорида номлари келтирилган ҳар бир муассасанинг ролини ўрганиш амалий хусусиятга эга, чунки бу ҳодисанинг унга қарши кураш моҳияти ва манбасини тушунишга ва йўналишларни аниқлашга, имкон беради. 

Дин

Ўзбекистонда тобора кўпроқ одамларни жамлаётган жума намозида воизлар мусулмонлар учун фарз бўлган бешта асосий фарз (фарз) – Аллоҳ томонидан инсонга фарз қилиб қўйилган амаллар ва хатти-ҳаракатлар меъёрлари ҳақида сўз юритадилар. “Қуръонга асосланган аҳкомлар фарз дейилса, ҳадислардан олинганлари суннат деб аталиб, биргаликда Вожиб умумий номи остида бирлашиши шарт”, дейди машҳур диншунос олим Рафаил Хасанов .

Шу муносабат билан камида иккита савол туғилади:

1. Агар мана шу беш фарз шунчалик муҳим бўлса, нега Қуръонда бу беш фарзга алоҳида бағишланган ва яхлит боб йўқ ва улар Муқаддас Китоб матни бўйлаб тарқалиб кетган?

Исломдаги беш фарз ҳақидаги гапларнинг келиб чиқиши ҳақида суҳбатлашишга мажбур бўлган дин арбоблари мени Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн ал-Ҳасан аш-Шайбоний (749-805) ёки Баҳоуддин Муҳаммад ибн Бурҳонуддин Мухаммад ал-Бухорий (1318-1389) асарларига ҳавола қилишди.

2. Нега шариат меъёрларига айланган ҳадисларда баён этилган мусулмонлар учун хулқ-атвор меъёрлари мусулмонлар ҳаётида Мусо (Мусо пайғамбар) ўзлаштирган таълимотлари ҳам назарда тутилган Қуръони Каримнинг тўғридан-тўғри кўрсатмаларидан кўра муҳимроқ ўрин эгаллади?

Демак, “Бақара” сурасининг 2-53-оятларида Бани Исроилга хитобда шундай дейилган: “Эсингизда бўлсинки, Биз Мусога ҳақ ва ботилни, ҳалол ва ҳалолни ажратувчи Китоб – Тавротни нозил қилдик. Бу ҳидоятдир, балки тўғри йўлга борарсиз!” Бу бошқа монотеик динларнинг вакиллари бўлган яҳудийлар ва насронийлар томонидан кузатилган 10 та асосий амрга тўғридан-тўғри ишора эмасми? Бу амрлар орасида “Ота-онангни ҳурмат қил, ўлдирма, зино қилма, ўғрилик қилма, қўшнига қарши ёлғон гувоҳлик берма, қўшнининг уйига ҳасад қилма” ва бошқа кўплаб амрлар бор . 

Балки, бешта асосий фарзларга ҳаддан ташқари урғу берилгани ҳам юртдошларимизнинг Мусо  (Мусо пайғамбар) амрларида баён этилган бошқа ижтимоий хулқ-атвор нормаларининг аҳамиятини нотўғри тушунишларига сабаб бўлгандир.

Биз мусулмонлар нуқтаи назарини Аллоҳ таоло яратган дунёни билиш (тафаккур) ва Муқаддас Китоб нормалари билан ҳаракатлар каби муҳим муаммоларга қаратиш ўрнига маросим-одатларига, юзаки кўринишларига кўпроқ аҳамият бераётганимиз кучли туйғу бор.

Дин пешволаримиздан нафақат уммат тараққиёти ва ҳаёти, балки дунёвий ҳаёт масалаларини ҳал қилишда мусулмонлик бурчини бажаришда расмиятчиликка йўл қўймаслик ҳақидаги чақириқларни кам эшитамиз.

Мусулмоннинг ҳақиқий тақдири нафақат фарзага амал қилиш, балки суннатга амал қилишдек эзгу иштиёқда янада узоқроққа боришга ҳаракат қилишдир. Иккинчисининг маъноси яхшиликни оширишдир. “Агар Қуръон тамойиллари инсоннинг муносиб яшаши учун зарур бўлган минимал нарса бўлса, суннат уларнинг ижодий қўлланилиши бўлиб, доимо кўпроқ ютуқларга эришишга имкон беради. Масалан, Қуръон дунёдаги ҳамма нарса (электронлардан сайёраларгача) айланишга асосланган деган фикрни беради. Бу коинотнинг асоси, бу фарз. Энди, агар биз айланиш тамойилидан фойдаланиб, бирор нарсани, масалан, вертолётни ихтиро қилсак, бу энди суннатдир.

Кузатишлар шуни кўрсатмоқдаки, баъзи мусулмонларда хоҳлаганча кўп гуноҳ қилиш мумкин, аммо агар сиз юқоридаги беш фарзни бажариб, чин дилдан тавба қилсангиз, барча гуноҳларингиз кечирилади ва сизни диндор мусулмон деб ҳисоблаш мумкин деган нотўғри тасаввур шаклланади.

Менимча, ёлғонга қарши курашда бирлашиш учун ҳеч қандай ҳолатда ўзимизнинг ахлоқий меъёрларимизни бошқа монотеик динлар меъёрларига қарама-қарши қўймаслигимиз керак. Бунга Қуръони Каримнинг “Бақара” сураси оятлари ҳам далилдир. Уларда гуноҳлардан тийилишнинг муҳимлиги (“тақиқланган нарсалардан олиб ташлаш”) ва уларни содир этганлик учун жазо муқаррарлиги (қиёмат кунидаги жазо) тўғридан-тўғри кўрсатма мавжуд. Шу билан бирга, сўзсиз ва тўғридан-тўғри айнан “Аллоҳга итоат қилиш” таъкидланади.

Мен илоҳиётчи эмасман, ижтимоий фанлар бўйича мутахассис эмасман ва мен ўз фикрларимда адашишим мумкинлигини тўлиқ тан оламан. Гарчи инсоф билан айтиш керак бўлса-да, ушбу мақолани ёзиш чоғида таниқли диншуносларимиз билан маслаҳатлашдим. Биз бир жиҳатда бирлашдик: диннинг моҳиятини тўлиқ англамаслик қалбимизга ёлғон кириб келишига сабаб бўлиши мумкин.

Anhor.uz платформасида ушбу мақолада кўтарилган, ишончим комилки, жамиятимизда катта қизиқиш уйғотадиган масалалар юзасидан муҳокамани ишлаб чиқиш фойдали бўларди, деб ўйлайман.

Абдулла Абдуқодиров 

Давоми бор…