АҚШ-Хитой муносабатлари ва Хитойнинг Марказий Осиёдаги сиёсати: Эндрю Мерта билан суҳбат

АҚШ-Хитой қарама-қаршиликлари Марказий Осиёнинг геосиёсий манзарасига қандай таъсир қилади? АҚШда Хитойнинг Марказий Осиё давлатларининг минтақавий хавфсизлигидаги роли ортиб бораётганидан хавотир борми? АҚШ Хитойнинг юмшоқ кучини қандай баҳолайди? Бу ва бошқа саволлар фақат CABAR.asia учун Жонс Хопкинс университети синологи ва профессори Эндрю Мурта билан муҳокама қилинди.

Доктор Мерта ташқи кузатувчилар учун кўпинча кўринмайдиган, аммо Пекин сиёсати, иқтисодиёти, технологик ривожланиши ва ижтимоий сиёсатида катта рол ўйнайдиган Хитой бюрократик институтларини, шу жумладан миллий бюрократия ва уларнинг маҳаллий вакиллари ўртасидаги ўзаро муносабатлар ва Хитой Коммунистик партиясининг ҳозирги кунга қадар ушбу ҳукумат органларини мустамлака қилишдаги ролини сўнгги 25 йил давомида ўрганиш ва таҳлил қилиш учун сарфлади. Унинг Хитой бўйича жорий тадқиқот лойиҳаси 1950-йиллардан то ҳозирги кунгача бўлган тузатиш бюрократик сиёсатини ўрганмоқда.

CABAR.asia: Маълумки, бу йил “Бир белбоғ, бир йўл” ташаббуси эълон қилинганига 10 йил тўлади. Марказий Осиёдаги ташаббуснинг дастлабки натижаларини қандай баҳолайсиз? Ташаббус самарали деб айта оламизми? Биз унинг Евросиёдаги таъсирини кўришда давом этамизми?

Эндрю Мерта: Бу ажойиб савол. Мен Марказий Осиё бўйича мутахассис эмасман, лекин 10 йил баъзи давлатлар учун узоқ, бошқалари учун нисбатан қисқа муддат. Таққослаш учун, масалан, Африка мамлакатларида Хитойнинг мавжудлиги узоқ тарихга эга. Кўриб турганимдек, Хитойнинг Марказий Осиёдаги ҳаракатлари нисбатан унчалик кўзга ташланмайди ва ҳукмрон эмас бўлиб кўринади. Менинг таассуротим шундаки, Хитойнинг минтақада қилаётган ишларининг аксарияти дунёнинг бошқа қисмларига қараганда дангал ва ғужланган эмас. Бироқ, мен тушунганимдек, Хитой ва Марказий Осиёнинг айрим давлатлари ўртасида элита даражасида алоқалар мавжуд. Бироқ, таҳлилчилар ўртасида муносабатлар ҳақида адолатли даражада шубҳа бор. Менимча, ҳали хулоса қилиш эрта: бир томондан, менимча, скептицизм ўринли, бироқ бошқа томондан, ҳар икки томон бир-бирига, шунингдек, минтақа аҳолиси билан нисбатан шаффоф бўлса, ўзаро манфаатли, фойдали муносабатларини яратиш имконияти мавжуд.

Хитойнинг минтақадаги инфратузилма лойиҳаларига таъсирини қандай баҳолайсиз? Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон темир йўли қурилиши лойиҳасини амалга ошириш истиқболлари қандай?

Эндрю Мерта: Умуман олганда, инфратузилма яхши деб ўйлайман. Ва бу лойиҳанинг қизиқ томони шундаки, мен Ўзбекистонда истиқомат қилувчи баъзи АҚШ расмийлари билан гаплашганман ва энг қизиқ томони шундаки, улар бундай лойиҳаларга қарши эмаслар. Бу оҳанг Вашингтонда эшитганимдан фарқ қилади. Ўйлайманки, минтақани яхши биладиган одамлар темир йўл каби лойиҳалар ҳақиқатда минтақадаги барча томонлар учун иқтисодий жиҳатдан фойдали эканини тан олишади. Бу, эҳтимол, Хитой ғалаба қозонилган вазият деб атайдиган ноёб мисолдир. Бироқ, минтақанинг гуллаб-яшнаши ва минтақа аҳолиси манфаати йўлида ривожланишини истаган инсон сифатида мени хавотирга солиши мумкин бўлган жиҳатлардан бири шундаки, инфратузилманинг ҳаддан ташқари кўплиги иқтисодий тараққиётда номутаносибликка олиб келиши мумкин. Шундай экан, менимча, умумий ижобий сиёсат нима эканлигига ҳам шубҳа билан қараш яхши, чунки бу ҳар бир иштирокчи ўз манфаатларига қандай таъсир қилишини тўлиқ англаб етиши кераклигини англатади.

Сиз ўз нутқингизда “ташқи алоқалар бўйича мутахассислар Хитойнинг халқаро хатти-ҳаракатларининг тартибсизлигини ҳисобга олишлари, фақат буюк давлат сиёсатининг нафис моделларига эътибор қаратмасликлари керак”, деб тўғри таъкидладингиз. Айниқса, C5+1 формати ишга туширилгандан сўнг Хитой – Марказий Осиё мамлакатларини ягона минтақа сифатида кўради, деб айта оламизми? Ёки Пекин ҳамон минтақадаги ҳар бир давлатга турлича ёндашишга мойилми?

Эндрю Мерта: Муҳокама чоғида Хитой икки томонлама ёндашувни афзал кўраётгани ҳақида фикр билдирилди. Шубҳасиз, минтақа мамлакатлари учун музокараларда манфаатлар нуқтаи назаридан Пекинга таъсир кўрсатадиган қандайдир жамоавий овоз топиш фойдали бўлади. Минтақадаги айрим давлатлар ўртасидаги баъзи кескинликларни ҳисобга олсак, бу осон бўлмаслиги мумкин. Лекин, менимча, давлатларни у ёки бу йўналишга, масалан, Хитойпарастлар ҳисобига россияпараст бўлишга ёки АҚШнинг таъсирини кучайтиришга мажбурламасликнинг сабабларидан бири бу давлатларга ўз манфаатларига мувофиқ маневр қилишлари учун эркинлик беришдир. Менимча, америкаликлар кўпинча географиянинг аҳамиятини унутишади. Ва мен учун жуда аниқ бўлган нарсалардан бири географиянинг дунёнинг бу қисмида барқарорлик, беқарорлик ва келажак истиқболларини белгилаб берувчи марказий рол ўйнаши.

30 йиллик суверен тараққиёт давомида Марказий Осиё давлатлари, Тожикистон ва Қирғизистон қарз тузоғи муаммосига дуч келди. Хитойнинг бошқа давлатлар билан халқаро хатти-ҳаракатларидан келиб чиқиб, бу икки давлат иқтисодиёти қарз юкига бардош бера олмаслигини ҳисобга олсак, Хитой молиявий сармояларини қандай тиклаши ҳақида қандай башорат қила оласиз?

Эндрю Мерта: Агар сиз бугунги маърузамда тақдим этган тизимни олсангиз ва ички сиёсатни халқаро сиёсатга қўлласангиз, Хитойда, айниқса, сўнгги бир неча ўн йилликларда давлат корхоналарида кўриб турган нарсалардан бири бу давлат корхоналари ва маҳаллий ҳокимиятларга ёрдам беришда банкларнинг роли. Бу шуни англатадики, Хитой банк тизими ҳар доим маҳаллий қарзларни ҳисобдан чиқариш орқали сиёсий барқарорликни сақлаш учун восита бўлиб келган. Шундай экан, Хитой маълум бир давлатга дастлабки сармоясини қайта кўриб чиқса, ҳайрон бўлмайман. Пекин “музокараларни қайта кўриб чиқишимиз керакми?”, “ҳисобдан чиқариб ташлаш керакми?”, “қарз тузоғи дипломатияси деб аталадиган нарса билан шуғулланишнинг сиёсий оқибатлари қандай бўлиши мумкин?” каби ҳисоб-китобларни амалга ошириши керак. Менимча, ҳар қандай натижа эҳтимоли бор. Ва кейинги бир неча йил ичида, кўплаб дастлабки кредитлар муддати тугаши билан, биз Пекиннинг ҳар бир алоҳида мамлакат билан қандай йўналишда ҳаракат қилаётганини кўрамиз.

Ишончим комилки, агар Пекин бу мамлакатлар учун вазиятни қийинлаштирса, бу Хитой томонидан тақдим этилаётганган эҳтиёжларни АҚШга ҳам, халқаро ҳамжамиятга ҳам молиялаштириш ва қондиришга ёрдам бериш имкониятини беради. Бу ҳеч бўлмаганда ҳисобга олинади деб, умид қиламан. Аммо менимча, бу халқаро институтлар ёрдамга келиши учун дунёнинг бу қисмидаги мамлакатлардан сезиларли лоббичилик бўлиши керак.

Хитойнинг Марказий Осиёда минтақавий хавфсизликдаги роли ортиб бораётгани ҳақида яна бир савол. АҚШда бу борада хавотирлар борми?

Эндрю Мерта: Оддий жавоб: Мен билмайман, чунки мен хоҳлаганча тажрибага эга эмасман. Аммо менда шундай фикр борки, АҚШ ташқи сиёсатининг катта қисми реактивдир ва шунинг учун дунёнинг қайсидир қисмида инқироз бўлмаса, АҚШнинг эътибори проактив ёндашувдагидек юқори бўлмаслиги мумкин. Менимча, ҳозирда АҚШнинг минтақага бўлган кўп эътибори Россиянинг Украинадаги ҳаракатлари билан боғлиқ. АҚШ Россияга қарши санкцияларни кучайтиришга ёки ҳеч бўлмаганда сақлаб қолишга ҳаракат қилмоқда… Демак, бу минтақа давлатларига нафақат АҚШ минтақадан ёрдамга муҳтож бўлганда, балки бошқа пайтларда ҳам АҚШдан ёрдам олиш имкониятини беради.

АҚШнинг Хитой таъсирини қай даражада мувозанатлаштираётганини билиш қизиқ, чунки биласизки, таъсирнинг ҳар хил турлари мавжуд. Бу минтақада рус ва хитой ёндашувлари бутунлай бошқачалиги кўзга ташланади.

«Хитой таъсири кўпроқ иқтисодий, Россия таъсири эса маданий ва стратегик кўринади”.

Бундай вазиятда АҚШ ўзини қандай кўрсатади? Бу, менимча, келгуси йилларда муҳокама қилинадиган ва ривожланадиган масала. Ўйлайманки, биз кўрадиган қизиқарли нарсалардан бири бу Хитойнинг Афғонистондаги вазиятни ҳал қилишга уринишларидаги муваффақияти ёки муваффақиятсизлигидир. [Афғонистон] Совет Иттифоқини мағлуб этди, Америка Қўшма Штатларини деярли мағлуб этди. Ким билади, Хитой муваффақиятга эришадими? Лекин менимча, Афғонистоннинг минтақавий барқарорлик ёки ҳеч бўлмаганда АҚШ тушунадиган минтақавий барқарорлик учун аҳамиятини ҳисобга олсак, бу унинг ечимини кўпчилик кутаётган вазифа, деб ўйлайман. Менимча, бу содир бўлишини кутиш ўрнига, Вашингтоннинг минтақа билан муносабатларини иккала ёки барча томонлар учун фойдали бўладиган тарзда қандай йўлга қўйишни олдиндан ўйлаб кўришимиз керак.

АҚШ-Хитой қарама-қаршиликлари Марказий Осиёнинг геосиёсий манзарасига қандай таъсир қилади? Украинада уруш бошланиши билан Хитойнинг минтақадаги таъсири кучаяди, Россиянинг таъсири эса пасаяди, деган фикр бор. Сизнингча, бу қандай оқибатларга олиб келиши мумкин?

Эндрю Мерта: Бу иккита жуда қийин савол. Шу ўринда мен Марказий Осиёга келишимдан бир неча ҳафта олдин жуда қизиқарли ва мазмунли тақдимот қилган ҳамкасбим Мел Гуртовнинг сўзларини келтираман. Унинг фикрича, АҚШ ва Хитой ташқи сиёсати ўртасидаги фарқ шундаки, Қўшма Штатлар халқаро барқарорликни глобал контекстда, Хитой эса халқаро барқарорликни маҳаллий контекстда кўради. Яъни, Хитой учун ҳамма нарса маълум даражада ички барқарорликни сақлашга хизмат қилади ва шунинг учун у худди шу масалага Қўшма Штатлардан бироз бошқача қарайди. Хитой кўпроқ ичкарисига, АҚШ эса ташқи сиёсатда ташқарига интилишади. Бу икки давлат бир-бирларининг ёндашувларини қандай тушунишлари мумкинлигини ҳам билмайман. Кўпинча улар бир-бирларини эшитмайдилар, бу эса улар ўртасидаги хорижий давлатлар учун қийинчиликлар туғдиради.

Жорий вазият айниқса қийин, чунки Хитой Россия уни қўйган вазиятдан унчалик мамнун бўлмаса керак. Аммо у Россияни тарк эта олмаслигини ҳам тан олади, чунки бу Россиянинг кўпроқ иштирок этишига олиб келиши эҳтимолига олиб келиши мумкин, минтақада Россия фойдасига мувозанатни бузишига ёки ҳеч бўлмаганда улар ўртасида потенциал рақобат муҳитини яратишга олиб келиши мумкин.

«Демак, Пекин ва Москва мувозанатни бузишдан кўра, тил топишиб, вазиятни сақлаб қолгани маъқул».

Мен илгари географиянинг аҳамияти ҳақида гапирган эдим ва бу, албатта, Хитой мисолида сўзсиз тўғри.

Сизнинг Хитойнинг Марказий Осиёдаги юмшоқ кучига қандай баҳо беришингиз билан боғлиқ савол. Марказий Осиё ва ундан ташқарида Хитойнинг ушбу имкониятини қандай баҳолайсиз? Хитой юмшоқ кучи ўзгарувчан воқеликка мослаша оладими, шунга мос равишда ўзгарадими ва эҳтимол Марказий Осиёда синофобиянинг камайишига ҳисса қўша оладими?

Эндрю Мерта: Мен аниқ айта олмайман, чунки юмшоқ куч самарали бўлиши учун у “гапирмагин, амалда кўрсат” ғоясига мос келиши кераклигига ишонаман. Ва менимча, Хитой ҳикояларни бошқариш нуқтаи назаридан “айтиш” га шунчалик эътибор қаратганки, бу Хитойни биринчи навбатда ўзгарувчан шароитларга мослашишга қобилиятсиз қилиб қўймоқда. Менимча, бу [Хитой] одатда маҳаллий шароитга унчалик сезгир эмас қилмоқда ва одамлар билан суҳбатда олган маълумотларимга асосланиб, бу унчалик самарали эмас. Шундай қилиб, одамлар, албатта, Хитой ёрдамини мамнуният билан қабул қилишади, лекин улар у билан бирга келадиган бошқа нарсаларни қабул қилишлари шарт эмас. Менимча, бу турли мамлакатларда фарқ қилади. Менимча, Африка ва Яқин Шарқ каби жойларда очиқлик ёки буни қабул қилиш кўпроқ бўлиши мумкин.

Марказий Осиёда, менда бу ерда бироз шубҳа бор, деган таассурот бор ва бу ўзини оқлайди, деб ўйлайман. Мен эшитган нарсалардан бири шундаки, юмшоқ кучни қабул қилиш муқобилларнинг мавжудлиги ёки йўқлиги билан боғлиқ. Ва бу, масалан, Қўшма Штатлар ва Ғарб ўйлаб кўриши керак бўлган муҳим сиёсий масала. Менимча, агар Хитой ривоятни бошқариш ва ҳукмронлик қилишга камроқ эътибор қаратган бўлса, бу минтақада жуда самарали бўлиши мумкин эди.

«Менимча, Хитой ҳикояларни бошқариш нуқтаи назаридан “айтиш”га шунчалик эътибор қаратганки, бу Хитойни биринчи навбатда ўзгарувчан шароитларга мослашишга қобилиятсиз қилмоқда.»

Хитойда етти йил яшаб, Хитой инсониятдаги барча яхши ва ёмон томонларининг ишончли мисоли эканлигини биламан. Аммо ҳикояларни бошқариш билан қаттиқ машғул бўлганингини ҳисобга олсангиз, сиз буни умуман кўрмайсиз. Ва менимча, шундайлигича қолаверса, Хитой унчалик жозибали бўлмайди. Бу саволга жавобан яна бир нарсани айтишга ижозат беринг.

Биринчидан, менимча, сизлардан бирингиз Конфуций институтларининг, масалан, ННТлар билан ўзаро муносабатларига қаршилик кўрсатиши ҳақида айтган сўзларига, —  бу бюрократик сиёсат масаласи, деди маърузачи,— мен тўлиқ қўшиламан. Аммо бу Хитойнинг юмшоқ кучи, бюрократияси ва давлати учун айниқса бой берилган имконият. Шунингдек, хитойлик суҳбатдошларим билан суҳбатларимда “Хитой супер давлатга айланса, одамлар бизни танқид қилишдан тўхтайдилар” деган фикрни тез-тез эшитаман ва уларга шундай дейман: “Ўйлайманки, умидларингизни ўзгартиришингиз керак… Қўшма Штатлар супер давлат ва одамларнинг қилаётган иши АҚШни танқид қилишдир, шунинг учун мен сизга совуққонликни сақлашингизни маслаҳат бераман”. Менимча, бу бугунги кунда халқаро ҳамжамият қандай ишлаётганини ва қудратли давлат кўтарилиши керак бўлган юкни тушунмасликдан далолат беради. Ва шунинг учун менимча, Хитой ҳозир интилаётган масъулиятни чинакам тушуниш ва қабул қилиш нуқтаи назаридан қанчалик узоққа бориши керак эканлиги ҳақида кўп нарсани айтади.

Аммо бугунги Хитойнинг ички сиёсати ҳақидаги нутқимга асосланиб, мени ҳозир қизиқтирган нарсалардан бири шуки, қандай қилиб Хитой ушбу тармоқни бошқариш жараёни орқали шаҳарлар даражасига қадар ўз муниципалитетларини бошқармоқда.

Адолатли, яна Марказий Осиёдаги баъзи хавотирлар ҳақида охирги савол. Хитой “Хавфсиз шаҳарлар” лойиҳасини Марказий Осиёда, Остона, Бишкек, Душанбе ва ҳоказоларда амалга оширмоқда. Хитой Марказий Осиё мамлакатларига рақамли диктатура каби сиёсий режим моделини муваффақиятли олиб кирмоқда, деб тасдиқлаш мумкинми?

Эндрю Мерта: Менимча, бу Ғарбдаги кузатувчиларнинг Хитойга нисбатан қўрқуви. Лекин бу қўрқувлар асоссиз деб ўйламайман. Аммо Хитойнинг ички сиёсати ҳақидаги бугунги нутқимга асосланиб, ҳозир мени жуда қизиқтираётган нарсалардан бири бу қандай қилиб тармоқни бошқариш жараёни орқали Хитой ўз муниципалитетларини шаҳар туманлари даражасигача бошқариши. Уларда юқори технологияли ускуналар, мураккаб СИ, алгоритмлар, юқори технологияли камералар, интеграция тизимлари ва бошқалар мавжуд. Аммо натижада, менимча, 1000 ёки 2000 киши бўлган ҳудудни бошқариш учун уларда асосан бир киши ҳамда уч ёки тўртта кўнгилли мавжуд.

Ва шунинг учун бу ёрқин юқори технологияли нарсалари бўла туриб уларни тўғри ишлаши учун инсон ресурслари ёки инсон капитали бўлмаслиги мени ажаблантирмайди. Ва бу биз Хитойда қайта-қайта кўрадиган воқеа. Шундай қилиб, менимча, бу турдаги технологиялар ҳақиқатан ҳам инсон омилларига ва улар қанчалик инсон омилини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилганлигига боғлиқ.

Менимча, бу ташвишга сабаб бўлади, лекин шу билан бирга, агар сиз Ню-Ёрк, Лондон ва дунёнинг бошқа қисмларида Хитой бўлмаган ёки ушбу технологияни Хитойдан сотиб олмайдиган жойларда кўраётган кузатув инфратузилмасига қарасангиз, ўйлайманки, бу охир-оқибатда ушбу технологиялар қандай қўлланилишига боғлиқ.

Ва катта савол шундаки, Хитой технологиясидан аҳолиси қандай бошқарилаётгани ҳақида ўта авторитар қарашларга эга бўлмаган мамлакатга фойда келтирадиган тарзда фойдаланиш мумкинми? Ва мен бу саволга жавобни билмайман, лекин менимча, бу жавоб ташқи кўринишда таҳдид бўлиши ёки бўлмаслигини тушунтиришда жуда катта ёрдам беради.