“Мен бу ерда ўлимимга қадар қоламан деб қўрқаман”… Россия пропагандаси ўзбек мигрантларини урушга қандай мажбурлаяпти

Сўнгги йилларда Ўзбекистондан Россияга бўлган миграция нафақат иқтисодий, балки сиёсий масалага айланди ва Россия пропагандасида фаол ишлатилмоқда. Бу мавзу мигрантлар сони ҳақидаги маълумотларни манипуляция қилиш, жамоатчилик фикрига таъсир ўтказиш ва Россиянинг миграция сиёсатидаги ўзгаришлар каби кўплаб жиҳатларни ўз ичига олади.

Бизнинг материалимизда Россия оммавий ахборот воситаларида Ўзбекистон учун ишончли стратегик ҳамкор ва яхши дўст сифатида қандай тасвирланаётгани ҳақида ҳикоя қиламиз. Улар Ўзбекистон ва Россия ўртасидаги мустаҳкам алоқалар, ўзаро ташрифлар, товар айланмасининг ўсиши, ўзбекистонликларни Россияда ишлашга меҳмондўст ва ташкил этилган тарзда жалб қилиш ҳақида ишонч ҳосил қилишади. Аммо аслида Россиядаги мигрантлар кўпинча оддийгина чиқиб бўлолмайдиган вазиятда қолишади. Пулсиз, ишсиз ва ҳеч қандай ҳуқуқсиз одамлар ҳарбий шартномалар тузишга мажбур бўлиб, ҳарбий пропаганда таъсирида пул топиш ва Россия паспортини олиш умидида бўлишади. Аммо бу ваъдалар ҳам кўпинча ёлғон бўлиб чиқади. Ўзбекистонга қайтишнинг ҳам имкони йўқ, чунки у ерда уларни бошқа давлат ҳудудида урушда қатнашгани учун қамоқ жазоси кутмоқда.

Ўзбекистоннинг Anhor.uz нашри, Қозоғистоннинг “ТоболИнфо” ахборот агентлиги ва Тожикистоннинг “Асиа+” нашри билан ҳамкорликда “Шам” лойиҳасини ишга туширди: Россия пропагандаси Марказий Осиё аҳолисига қандай таъсир қилмоқда”. Бизнинг мақолалар сериясида биз бу пропаганда қандай ва кимга таъсир қилишини, қандай ҳийла-найрангларни қўллашини таҳлил қиламиз. Мутахассисларнинг фикрини сўраб, бу билан қандай курашиш мумкин ва ўзимизни ва яқинларимизни кераксиз ахборот шовқинидан ҳимоя қилиш бўйича психологларнинг маслаҳатларини берамиз. Бизнинг мақсадимиз бу борадаги аҳолининг ахборот ва ҳуқуқий саводхонлигини ошириш, шунингдек, ҳар куни келиб тушадиган улкан ахборот оқимларига танқидий ёндашишни ўргатишдир.

“Дўст” образи
Агар етакчи пропаганда оммавий ахборот воситалари – “ТАСС”, “РИА-Новости”, RG.RU материалларини таҳлил қилсак, Россия Ўзбекистон учун энг яқин ва энг яхши дўст деган таассурот пайдо бўлиши мумкин. Ўтган йил давомида қуйидаги мақолалар эълон қилинди: “Мантуров: Россия ва Ўзбекистон ўртасидаги товар айланмаси 9 ойда 11,5% ошди”; “Россия ва Ўзбекистоннинг давлатлараро муносабатлари”; “Россия президенти: Ўзбекистон – бизнинг стратегик ҳамкоримиз ва ишончли иттифоқчимиз”; “Россия ва Ўзбекистон бош вазирлари икки томонлама ҳамкорликнинг истиқболларини муҳокама қилдилар”; “Россия-Ўзбекистон муносабатлари”.

Мана шу барча материалларда Россия ва Ўзбекистон ўртасидаги яқин алоқалар батафсил баён этилган ва бир неча марта таъкидланган. Президентларнинг ўзаро ташрифлари сони келтирилган, товар айирбошлаш ҳажмининг ошиши, маданий ва спорт алоқаларининг ривожланиши, инвестициялар ва ҳоказо ҳақида гапирилган. Ҳар бир материалда мигрантларга ҳам эътибор қаратилган. Масалан, «ТАСС» агентлиги таъкидлайдики, «Ўзбекистон, Россияда ишловчи мигрантлар сони бўйича МДҲ давлатлари орасида етакчи ўринда туради.»

Ҳукумат раҳбарларининг охирги учрашуви айнан шу йил сентябрь ойида бўлиб ўтган. Яна бир бор Россия томони гуманитар алоқаларни мустаҳкамлашни таъкидламоқда. Микҳаил Мишустин сўзларига кўра, «Россия икки давлат халқини бирлаштирадиган узоқ йиллик дўстлик ва ўзаро ҳурмат анъаналари билан фахрланади.»

Лекин бу материаллар фонида Россия ўз ҳаракатлари билан Ўзбекистон фуқароларига нисбатан дўстона бўлмаган муносабатни кўрсатмоқда.

Шундай қилиб, ижобий янгиликлар оқимини шакллантирган ҳолда, РФ рақамларни сунъий равишда ошириб кўрсатмоқда. Россия Ички ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, 2024 йил 1 сентябрь ҳолатига кўра, Россияда Марказий Осиё давлатларининг 3,985 миллион фуқароси яшамоқда. Чет элликлар сони бўйича етакчи ўринни Ўзбекистон эгаллади — 1,792 миллиондан ортиқ киши. Шу билан бирга, Ўзбекистон президентининг матбуот котиби Шерзод Асадовнинг баёнотига кўра, 2016 йилда Ўзбекистондан Россияга меҳнат мигрантлари сони 4-6 миллион кишидан 2024 йилга келиб тахминан 1 миллион кишига қисқарган.

Аммо параллел равишда оммавий ахборот воситаларида мигрантлар ва уларга нисбатан муносабат ҳақида мунозаралар доимо пайдо бўлади. Масалан, июн ойида Александр Бастрикин миграция сиёсатини қатъийлаштиришни таклиф қилган эди. Аммо россиялик оммавий ахборот воситалари бу таклифни юмшатишга ҳаракат қилишди. Шундай қилиб, «Ведомости» газетасида ҳукуматнинг бу борадаги жавоби йўқлиги ёзилган ва турли фикрлар келтирилган.

Ва айнан 2024 йил 18-ноябрда Давлат Думасı ҳукуматга мигрантларга қарши 10та “тезкор” чорани амалга оширишни таклиф қилди, улар орасида мигрантларнинг оғзаки рус тилини текшириш ва уларнинг болаларини тил билиш бўйича тестдан ўтказиш кабилар мавжуд.

Россияда ишлаш учун келган одамлар эса ҳақиқатда жуда қаттиқ вазиятга дуч келмоқдалар, бу вазият РФнинг Ўзбекистон билан ўзини дўст сифатида кўрсатишига мутлақо мос келмайди.

Пул, иш ва яшаш учун зарур воситаларсиз…

Марказий Осиёдан, жумладан Ўзбекистонлик меҳнат мигрантларининг Россиядаги аҳволи ёмонлашмоқда. Айниқса, 2024 йил 22 мартда Москвадаги «Cроcус City Ҳалл» савдо марказида содир бўлган теракт уларнинг ҳолатига жиддий зарба бўлди. Ўша оқшомда бир нечта киши ташриф буюрувчиларга ўқ отиб, бир неча дақиқадан сўнг ёнғин бошланиб, 145 киши ҳалок бўлди, 550 дан ортиқ киши жароҳат олди. Эртаси куни гумонланувчилар, Таджикистонлик шахслар, қўлга олинди.

Ушбу воқеа Марказий Осиё давлатларидан келган мигрантларга нисбатан қатъийлаштирилган чораларни келтириб чиқарди. Теракт юз бериши ортидан кўплаб мигрантлар нафақат ҳукумат, балки жамият томонидан ҳам босимга учради. Ҳужжатларни текширишлар кўпайди, ҳатто Россияда қонуний бўлганларга ҳам, иш берувчилар тез-тез ишга олишдан бош торта бошладилар. «Воқеа содир бўлганидан кейин бизни ҳар бир бурчакда тўхтатиб, текширардилар», — дейди бир мигрант. «Иш топиш деярли имконсиз, чунки бизни хавф сифатида кўра бошладилар.»

Мустақил ОАВ ҳам яққол намоён қилинаётган дўстона муносабатларнинг тескари томони ҳам борлиги ҳақида ёзган эди.

BBC-нинг  “Россияда беркиниш. Муҳожирлар “кучайтириш” ва “чеклаш” чақирувлари қандай якунланишини кутишмоқда” мақоласида Крокус Сити Холлдаги терактдан сўнг Россиядаги муҳожирлар ҳаёти қандай қийинлашганини кўрсатилган. Бир неча кун ичида оммавий рейдлар, ҳужжатларни текшириш ва ишдан бўшатишлар бошланди, бу муҳожирларни қўрқув ва беқарорлик муҳитига солди.

“Ишдан қўнғироқ қилишди ва ҳозирча келмасликни айтишди”, – дейди тожикистонлик юк ташувчи Шариф. Ушбу эпизод кўп корхоналар текширувлардан қўрқиб, мигрантлар билан ишлашни вақтинча ёки бутунлай тўхтатишни танлаганини кўрсатади. Мақолада айтилишича, «Москва туман судлари ҳужумдан кейинги биринчи ҳафтада Маъмурий Кодекснинг 18.8-моддаси бўйича 1493 та иш рўйхатга олинган», бу аввалги ҳафтага нисбатан 30 фоизга кўпдир.

Бундан ташқари, босим мажбурий депортациялар билан бирга келади. Муаллиф Санкт-Петербургнинг бир туманида қандай қилиб «бир кунда депортация бўйича 64 та қарор қабул қилингани ва одамлар Пулководан иккита рейс билан жўнатилганини» тасвирлайди. Бу нафақат фожиага муносабат, балки муҳожирларга босим ўтказишнинг яна бир воситасига айланган репрессия кўламини кўрсатади.

Озодлик радиоси Давлат Думасига ноқонуний миграцияни қаттиқлаштирувчи бешта қонун лойиҳаси киритилганини хабар қилди.

Босимнинг кучайиши ва даромад олиш имкониятининг йўқлиги туфайли мигрантлар умидсиз вазиятга тушиб қолишгн. Жамоат жойлари ва оммавий ахборот воситаларида фаол тарқатилаётган тарғибот кампанияси эса айнан мана шу ночор одамларга қаратилган бўлиб, уларга чиқиш йўли – шартнома асосида ҳарбий хизматни таклиф қилинмоқда. Кўпчилик учун бу омон қолиш ва оилаларини боқиш учун охирги имконият бўлди.

«Кўпчилик ишсиз ва пулсиз қолди, шунчаки борадиган жойи йўқ бўлди», – дейди Марказий Осиё давлатларидан келган муҳожирлар аҳволидан хабардор бўлган исмини ошкор этмаган манба.

Anhor.uz таҳририятига Москвада шартнома бўйича ҳарбий хизматга чақирувчи флаер келиб тушди. Россияда бундай варақалар том маънода ҳар қадамда топилади: метрода, кассаларда, дўконларда – уларни ва ҳарбий хизматчилар ва уларнинг оила аъзолари учун ижтимоий қўллаб-қувватлаш ҳақидаги катта ваъдаларни кўрмаслик қийин.

Аноним қолишни афзал кўрган маълумотлар ва медиа экспертига кўра, юқори тўловлар ва ижтимоий имтиёзлар ваъдалари мигрантлар ўртасида барқарорлик ва хавфсизлик хаёлини яратади. Бироқ, бу жозибали таклифлар ортида хавфлар ва ноаниқ истиқболлар ётади.

Экспертнинг қайд этишича, варақалар кўпинча камситиш ва барқарор иш топишда қийинчиликларга дуч келаётган муҳожирларнинг иқтисодий заифлигидан фойдаланади. Молиявий беқарорлик шароитида хизматнинг биринчи йили учун 5,2 миллион рубл миқдоридаги даромад ваъдалари қийин вазиятдан чиқиш йўли каби кўринади. Бундан ташқари, ижтимоий имтиёзлар бериш, масалан, болаларни мактабга киритиш ёки турмуш ўртоқларни ишга жойлаштиришга ёрдам бериш ҳукуматнинг ташвиши ҳақидаги таассуротни яратади. Бироқ, экспертнинг таъкидлашича, бундай ваъдалар кўпинча қоғозда қолиб, бу «ғамҳўрликни» жалб қилиш воситасига айлантиради.

Таҳлилларга кўра, хавф-хатарларни очиқ муҳокама қилмасдан, имтиёзларга урғу бериш тарғиботнинг асосий жиҳатларидан биридир. Жароҳатлар ёки ўлимлар учун товон тўлаш тўғрисидаги эслатмалар шаффофлик кўринишини яратади, аммо жанговар ҳаракатларда иштирок этишнинг жисмоний ва руҳий жароҳатлар каби ҳақиқий оқибатлари яширин қолади.

Эксперт хулосаси

Тарғибот атайин қийин аҳволга тушиб қолган ва ҳарбий хизматда қатнашишни ўз ҳаётини яхшилашнинг ягона имконияти деб биладиган гуруҳларга қаратилган. Мутахассис таъкидлайди: «Бу шунчаки тарғибот эмас, балки заифлик ва иқтисодий беқарорликдан фойдаланадиган босим воситаси, аслида йўқ жойда танлов иллюзиясини таклиф қилади.» Ушбу ёндашув мигрантларнинг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш ва манипуляциядан ҳимоя қилиш механизмларини ишлаб чиқиш зарурлигини таъкидлайди.

«Орқага йўл йўқ»…

Ҳарбий реклама билбордлари ва мурожаатлар фонида Россия расмийлари ва оммавий ахборот воситалари статистик маълумотларни тақдим этиб, қанча хорижлик Россия фуқаролигини олгани, ҳукумат бунинг учун нима қилаётгани ва бу қандай имкониятларни яратаётгани ҳақида ишонч билан айтиб бермоқда.

Мисол учун, Россия Федерацияси Ички ишлар вазирлиги вакили Ирина Вольк ўз телеграммида 2024 йил бошидан буён 3344 нафар чет эл фуқароси Украина билан можарода Россия томонида ҳарбий ҳаракатларда қатнашгани учун Россия фуқаролигини олганини маълум қилди. Ирина Вольк, шунингдек, кўриб чиқилаётган, исми-шарифи ошкор этилмаган хорижлик фуқаронинг ишини тилга олди. Унинг сўзларига кўра, бу одамга Россия томонида ҳарбий ҳаракатларда қатнашгани учун ўз мамлакатида депортация ва жиноий жавобгарликка тортилиши билан таҳдид қилинган. У аллақачон Россия фуқаролигини олиш учун ариза топширган ва шу муносабат билан унга нисбатан ҳар қандай мажбурлов чоралари, жумладан, депортация ҳам тақиқланган.

Эслатиб ўтамиз, унинг сўзлари Президент Владимир Путиннинг фармони билан тасдиқланган. 2024 йил январ ойида “махсус ҳарбий операция” (Россия ҳукумати Украина билан қуролли можаро шундай деб атайди) пайтида армия ёки бошқа “ҳарбий тузилмалар”да хизмат қилиш учун шартнома имзолаган хорижликларга Россия фуқаролигини олиш имконини берувчи фармон имзоланди. Фармон нафақат шартномани имзолаганлар, балки уларнинг оила аъзолари, жумладан, шартнома асосида ишлайдиганларнинг турмуш ўртоқлари, фарзандлари ва ота-оналари учун Россия паспортини олиш имкониятини беради.

Бу Россия фуқаролигини бериш масаласи расмийлар томонидан оммавий ахборот воситалари ва ижтимоий тармоқларда қанчалик гўзал тарғиб қилинаётганига мисолдир.

Аслида, ҳамма нарса унчалик гўзал эмас. Кўп муҳожирлар урушга жўнаб, Россияда ноқонуний муҳожирлар, Ўзбекистонда эса жиноятчилар бўлиб қолишади. Журналистларимиз анонимлик шарти билан шундай одамлар билан гаплаша олишди.

Ўзбекистонлик муҳожирнинг сўзларига кўра, унга атиги уч кун ичида Россия фуқаролигини олиш ваъда қилинган ва бу унинг сафарга қарор қилишида ҳал қилувчи омил бўлган. «Мен ҳамма нарса тез бўлади деб ўйладим – улар буни менга шундай тушунтиришди. Ҳужжатларда муаммо бўлмайди, уч кундан кейин паспортим бўлади, дейишди. Мен ишондим ва хизматга бордим, у эрда ярадор бўлдим «, деди у. Бироқ, жараён чўзилиб кетди, кутишларга қарамай, фуқаролик эса ҳал бўлмади. “Ҳаммаси мен ўйлагандан ҳам мураккаброқ бўлиб чиқди. Мен кутдим ва умид қилдим, лекин ҳеч нарса бўлмади”, — дея қўшимча қилди мигрант.

Ҳарбий хизмат учун бир йил шартнома имзолаган муҳожирлардан бири шартнома шартларида кутилмаган ўзгаришларга дуч келди. Унинг сўзларига кўра, шартнома номаълум муддатга узайтирилган ва энди у хизмати жанговар ҳаракатлар тугагунча ёки ўлимигача давом этишидан қўрқади.

Тарғибот шиорларига берилиб, хорижий давлатлар томонида ҳарбийлар сафига қўшилган муҳожирлар энди жазоланишидан қўрқиб, ўз юртига қайтишдан чўчимоқда. Ахир, бундай прецедентлар аллақачон бўлган.

Бунга 5-ноябрдаги суд қарори мисол бўла олади – Ўзбекистон суди Россия қўшинлари таркибида Украинадаги ҳарбий ҳаракатларда қатнашгани учун Фарғона вилоятида яшовчи 51 ёшли фуқарони беш йилга озодликдан маҳрум қилди. Эркак Россияга иш излаб кетган, аммо кейинроқ Россия Мудофаа вазирлиги билан СВОда қатнашиш учун шартнома имзолаган ва ҳарбий тайёргарлик курсини тамомлаган. Кейинчалик у жанговар ҳаракатларда қатнашгани учун ватанида ҳукм қилинган.

Ва бу ягона мисол эмас. Масалан, ўзининг  «Фуқаролик учун уруш. Нега ўзбеклар Россия армиясига қўшилмоқда?” 2024-йил 5-ноябрдаги материалида “Медиазона” Украинадаги урушда қатнашган ёки қатнашишга уринганликда айбланган олти киши ҳақида гапиради. Материалда урушда қолган Ўзбекистон фуқароларининг ҳикоялари ҳам мавжуд. Уларнинг аксарияти пул топиш ёки Россия фуқаролигини олишни хоҳлашган.

Бир йил олдин, 2023-йил сентябрь ойида Настояшее время (Ҳозирги вақт) Россиянинг урушга қандай қилиб муҳожирларни ёллаши ҳақидаги материални ҳам эълон қилди – “Номаълум рақамдан қўнғироқ қилишди ва фуқароликни таклиф қилишди”. Россия расмийлари Украина билан урушга қандай қилиб муҳожирларни ёллашмоқда”. Яна бир бор, аксарият ҳолларда фуқаролик олиш сабаб бўлган.

Шу билан бирга, Ўзбекистоннинг Россиядаги элчихонаси 2022-йилда ўз фуқароларини бошқа давлатлар ҳудудида кўнгиллилар баталъонларида қатнашмаслик ва ҳар қандай ҳарбий ҳаракатга аралашишдан огоҳлантирган эди. Бу 10 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. Аммо амалиёт шуни кўрсатадики, шиорлар, чақириқлар, катта пул ваъдалари кўринишидаги тарғибот воситалари элчихона веб-сайтидаги оддий пресс-релиздан кўра кучлироқдир.

Anhor.uz сайти Migrant.uz портали асосчиси Ботиржон Шермуҳаммад билан суҳбатлашди.

Россия ташвиқоти Марказий Осиёдан келган муҳожирларга қандай таъсир кўрсатаётганини тушуниш учун изоҳ олиш учун Ботиржон Шермуҳаммадга мурожаат қилдик. Унинг жавоблари қандай механизмлар қўлланилиши ва Россия жамиятида бунга қандай муносабатда бўлиши ҳақида аниқ тасаввурга эга.

Экспертнинг фикрича, Россия муҳожирлар учун пропагандани фаол равишда мослаштирмоқда. Тарғибот материаллари ўзбек, тожик ва Марказий Осиё давлатларининг бошқа тилларида тайёрланади. Масалан, Москвадаги миграция марказларига мигрантларни етказувчи автобусларда Россия Мудофаа вазирлиги билан шартнома тузиш таклифи билан аудио хабарлар тарқатилади. Бундан ташқари, Марказий Осиё халқлари диаспоралари раҳбарлари ҳам ўз она тилларида баёнотлар бериб, “СВО”ни қўллаб-қувватламоқда. Бу таъсирни кучайтиради, хабарни иложи борича аниқ ва жозибадор қилади.

Имтиёзларми ёки тузоқми…

Мутахассиснинг таъкидлашича, мигрантларга кенг кўламли имтиёзлар орқали «СВО»да қатнашиш фаол таклиф қилинмоқда. Фуқароликни соддалаштирилган қабул қилиш, жиноий жавобгарликни бекор қилиш, саховатли нақд тўловлар – буларнинг барчаси Россия Мудофаа вазирлиги билан тузилган шартнома қийин вазиятдан чиқиш йўли бўлиши мумкин деган туйғуни келтириб чиқаради. Бироқ, унинг сўзларига кўра, бу, айниқса, умидсиз аҳволда бўлганлар, жумладан, узоқ қамоқ жазосини ўтаётганлар учун жозибадор. Баъзи ҳолларда, эксперт таъкидлаганидек, мигрантлар ҳатто шартнома имзолашга мажбур бўлиши мумкин.

Қизиғи шундаки, Ботиржоннинг сўзларига кўра, Россия жамияти муҳожирларнинг ҳарбий амалиётларга жалб этилишини нафақат хотиржам қабул қилади, балки уни қўллаб-қувватлайди. “Жамиятда мигрантлар жанговар ҳаракатларда қатнашиб, Россия фуқаролигини “қўлга киритиши” керак деган фикр кенг тарқалган”, — деб, таъкидлади эксперт. Шундай қилиб, тарғибот муҳожирлардан фойдаланишни оқилоналаштиради, уни «халқлар дўстлиги» ва «кўп миллатли армия» ривоятига мослаштиради.

Бу мулоҳазалар муҳожирларга таъсир қилиш – иқтисодий ва ижтимоий заифликдан фойдаланиб манипуляция воситасига айлантирилган тизимли ишнинг бир қисми эканлигини яна бир бор тасдиқлайди.