Нега Ўзбекистонда давлат харидларини шаффоф деб бўлмайди?

Режалаштиришнинг йўқлиги, давлат харидларининг техник функцияга айлангани , ёзилмаган  ёки ноаниқ техник топшириқлар, назорат қилувчи органлар томонидан заиф назорат  коррупция учун қулай шарт-шароит яратадиган  шаффоф бўлмаган давлат харидлари тизимининг белгисидир.

Давлат харидлари веб-сайтини мониторинг қилиш натижасида олдинги сана билан амалга оширилган харидлар аниқлади. Мисол учун, Жиззах вилояти ҳокимлиги томонидан 465 миллион сўмлик совғалар Халқаро хотин-қизлар куни муносабати билан аёллар учун харид қилинган бўлса-да, лот 17-28 март кунлари ўтказилган.

“Эҳтимол, мижоз жамоани совғалар билан таъминлаш учун тартиб-қоидаларни бузган ҳолда харидни амалга ошириб, “вазиятни сақлаб қолишга” ҳаракат қилгандир. Аммо бундай мисол харидларни режалаштириш билан боғлиқ муаммоларни кўрсатиши мумкин. Муайян сабабни аниқлаш учун маълум бир мижознинг фаолиятини текшириш керак, аммо шунга ўхшаш ҳолатларда кўпгина сабаблар бюджетлаштириш, ходимларнинг мавжудлиги, ташкилот бюджетида маблағларнинг мавжудлиги, режалаштириш функцияси билан боғлиқ ёки бошқарув характеридаги муаммолар бўлиши мумкин, – дейди давлат харидлари соҳасидаги Open Contracting Partnership ноҳукумат ташкилотининг Шарқий Европа ва Марказий Осиё бўйича менежери Владимир Тарнай.

Тендерни эълон қилиш босқичида харид қилувчи ташкилот иштирок этиш шартларини, таклифларни тақдим этишнинг охирги муддатини ва шартнома нархини эълон қилади. Шундан сўнг, аризани топшириш жараёни, сўнгра баҳолаш ва ғолибни танлаш бошланади. Кейин етказиб берувчи билан шартнома тузилади ҳамда ҳужжатлар ва бажарилган ишлар далолатномалари шартноманинг бажарилишини тасдиқлайди. Агар шартнома бажарилган бўлса, сотиб олувчи ташкилот етказиб берувчига харажатларни тўлайди, агар бажарилмаса, у жарима солади ёки шартномани бекор қилади.

Жиззах лотининг техник топшириғида фақат товар етказиб бериш хизмати ўз вақтида, сифатли ва нуқсонсиз амалга оширилиши, тўлов банк ўтказмаси ва инвойс орқали амалга оширилиши кўрсатилган.

Товар ёки асбоб-ускуналарни давлат хариди бўйича техник топшириқ буюртмачининг талаблари батафсил баён этилган ҳужжатдир. У барча мумкин бўлган, хусусан, нима сотиб олиш, қанча товарлар сотиб олиш, етказиб бериш керак ёки керакмаслиги каби саволларга жавоб беради. Ушбу рўйхат маҳсулот ёки ускунанинг хусусиятларига қараб фарқ қилиши мумкин. Давлат харидлари бўйича техник топшириқларни тузишдан мақсад тендер иштирокчиларини батафсил хабардор қилишдан иборат. Унга асосланиб, номзодлар ўз таклифларини шакллантирадилар, танланган етказиб берувчи ёки пудратчи эса вазифани бажариш учун ўз ҳаракатларини режалаштиради.

“Техник топшириқнинг сифатсизлиги ёмон ният, яъни харидни маълум бир етказиб берувчига бериш ёки мижознинг нопрофессионаллиги туфайли юзага келиши мумкин. Бундай амалиётлар тадбиркорлик субъектларининг давлат харидларида иштирок этиш қобилиятига салбий таъсир кўрсатади ва натижада давлат харидлари нархини оширади ва мамлакатдаги бизнес муҳитини ёмонлаштиради”, — деб таъкидлайди Тарнай.

Харид комиссияси аъзолари орасида вилоят ҳокимлиги биноси коменданти, шунингдек, электрик ҳам бор. Шу билан бирга, лот “кийим-кечак” тоифасида жойлашган бўлса-да, ширинликлар, аёллар сумкалари ва сервизлар сотиб олинган.

“Менинг фикримча, ушбу мисол қуйидаги муаммони яққол кўрсатиб турибди: мижоз даражасида харид автоматик равишда бажариладиган ва раҳбарият истаган кутилган натижага олиб келадиган техник функция сифатида қаралади. Аммо бу ҳақиқатдан узоқдир. Бундай муносабат натижасида харидлар ходимларга юкланади, улар учун бу қўшимча, кўпинча тўланмайдиган юклама бўлиши мумкин. Шунга кўра, уларда бу жараёнга етарлича эътибор бериш учун мотивация кам. Шунингдек, бу хизмат вазифаларига совуққонлик билан қараш ва давлат харидлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя қилмасликка олиб келиши мумкин. Шунингдек, “жамоавий масъулиятсизлик” ҳам мумкин, бу назорат қилувчи органлар коллегиал қарорлар қабул қилувчи органни бундай ҳолатлар учун жавобгарликка торта олмайдиган ҳолатлардир “, дейди Владимир Тарнай.

Лот бўйича тузилган шартномадан келиб чиқадики, харид товарлар ёки хизматларнинг алоҳида объектлари учун нархлар кўрсатилмаган ҳолда битта лотда амалга оширилган. Шартномада эеказиб бериш муддати, товарларнинг сифати, шартнома шартларига риоя қилмаслик учун жарималар ҳақида ҳеч нарса йўқ.

Тасдиқловчи ҳужжатлар, масалан, бажарилган ишлар далолатномалари, счёт-фактуралар ва бошқаларнинг йўқлиги билан бир қаторда, харид қилувчи ташкилотлар етказиб берилган товарлар ва хизматлар учун тўловлар тўғрисидаги маълумотларни эълон қилмайди. Шунингдек, шартнома бажарилмаган тақдирда мумкин бўлган жазо чоралари кўрсатилмаган.

Харидларни профессионаллаштиришга келсак, юқори сифатли давлат харидларининг афзалликларини тушунадиган кўплаб мамлакатларда давлат харидларини амалга ошириш учун тегишли сертификатга эга сифат учун шахсан жавобгар ва ушбу профессионал соҳада ривожланишдан манфаатдор бўлган давлат хизматчиларининг мавжудлигини назарда тутувчи қонунчилик соҳаси шакллантирилган., дейди Владимир Тарнай.

“Давлат даражасида катта ҳажмда сотиб олинадиган товарлар учун харид қилиш функциялари маълум товарлар гуруҳлари, масалан, тиббий буюмлар, йўл ишлари, озиқ-овқат маҳсулотлари ва бошқалар билан ишлайдиган марказий харид ташкилотларида (МХТ) жамланиши мумкин-. Миқёснинг тежамкорлиги, техник шартларни сифатли ишлаб чиқиш, бозор таҳлили, потенциал етказиб берувчилар билан алоқалар туфайли бундай марказий харид ташкилотлари бюджет учун сезиларли даражада тежаш имконини беради. Мижоз ва бозор ўртасида ишончни мустаҳкамлаш ҳам муҳим, бизнес вакиллари ишонч бўлмаса бундай аукционларга келмайди. Тасвирланган қонунбузарликларга давлат органларининг муносабати бизнес учун ҳам, бошқа харидорлар учун ҳам сигналдир ”, – дея таъкидлайди эксперт.

Бундай ҳолатларни камайтириш учун давлат нима қилиши керак? Экспертнинг айтишича, глобал миқёсда иккита механизм мавжуд:

1. Профилактик – қоидабузарлик содир бўлмаслиги учун қоидалар ва тартибларни ёзиш. Усуллардан бири нафақат бундай амалиётларни тўхтатиб қолмай, балки мижознинг режалаштириш ва малакасини ошириш функциясини такомиллаштириш устида ишлайдиган ички назорат хизматини яратишдир.
2. Назорат қилувчи органлар бюджет интизомини ошириш мақсадида давлат харидлари соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар учун жазо муқаррарлигини таъминлаш. Ташқи аудит органлари, шунингдек, давлат харидларидаги қоидабузарликларни ёки мумкин бўлган бюджет йўқотишларини аниқлаш ва мижозлар билан тушунтириш ишларини олиб бориш учун хатарларни мониторинг қилиш ва баҳолаш воситаларини ишлаб чиқиши мумкин.

Коррупцияга қарши курашиш агентлиги Anhor.uz сайти сўровига кўра, Жиззах вилоятида бўлиб ўтган ишда харид комиссияси “Давлат харидлари тўғрисида”ги қонуннинг “айрим талаблари”ни бузганини маълум қилди. Агентлик томонидан 3 апрель куни вилоят ҳокимлигига “Коррупциянинг намоён бўлишига ёрдам берувчи сабаб ва шарт-шароитларни бартараф этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги таклиф киритилди. “Ҳозирда ушбу ҳолатни ўрганиш давом этмоқда”, дейилади хабарда.

Anhor.uz таҳририяти, шунингдек, Бош прокуратурага сўров юборган, бироқ ҳозирча жавоб олгани йўқ.

Дана Опарина