Тамаки урушлари ёки Қирғизистонда ким яхши яшайди

2023-йил март ойида Қирғизистон парламентида тамаки маҳсулотлари ва иситиладиган тамаки маҳсулотларига солиқларни ошириш бўйича ҳақиқий жанг бошланди. Жогорку Кенеш депутати Дастан Бекешев ўз нашрларидан бирида таъкидлаганидек, “бу можаро келажакда жиноий ишга айланади, балки 10 йилдан сўнг, чунки ҳозир икки баравар қисқартириш учун лоббичилик қилган шахс  яхши ҳимоя остида..” Бу ҳақда Tuz.kg нашри ёзмоқда.

Шу билан бирга, депутат айкос таклиф этувчи тамаки компанияси вакили кўплаб депутатларга қизиқарли таклифлар олиб кирганини аниқлади.

“Улар нимани муҳокама қилишганини билмайман, лекин компания вакили  олдимга ҳам келиб, қандайдир “совға” ваъда қилди. Ўшанда мен солиқларни камайтириш мантиқсиз эканлигини аниқ айтдим, чунки бу нон ёки бошқа зарурий маҳсулот эмас”, — деди депутат.

Аммо Қирғизистондаги тамаки маҳсулотлари бозорини таҳлил қиладиган бўлсак, ишонч билан айтиш мумкинки, мамлакатда қонуний равишда сотилаётган маҳсулотларга солиқ солиш ички бюджет ва фуқаролар саломатлиги учун энг катта муаммо эмас.

Миланни кўринг ва … бойиб кетинг

Бир-икки йил аввал қирғизистонликларни кичик дўконларда нафақат арзон, балки ҳамёнбоп сигареталар пайдо бўлиши жуда ҳайратда қолдирди – 100-110 сўмлик лисензияланган маҳсулотларга нисбатан атиги 50 сўм. “Милан” ва пештахта остидан сотиладиган  бошқа ёрқин номли тамаки маҳсулотлари ташвиш туғдирмади – сигаретдай сигареталар. Тамаки нархининг кўтарилиши фонида, бу арзон нархлар маъқул бўлди.

Бироқ, бу маҳсулотлар чакана сегментга кирмади. Сабаби оддий – уларнинг барчаси акциз маркаларисиз эди. Штрих-код ишлаб чиқарувчи мамлакатни – АҚШни кўрсатди.

Албатта, бу Қирғизистонга ноқонуний олиб кирилган биринчи сигарет эмас. Бир неча йил давомида Қозоғистон, Россия ва бошқа савдо ва сотиб олиш форумлари Қирғизистон ва Тожикистондан деярли ҳар қандай ҳажмдаги сигарет партияларини акциз ёки акцизсиз сотиб олиш ҳақидаги эълонларга тўла.

Бундан юзаки, аммо аниқ хулоса чиқариш мумкинки, Қирғизистонда, Тожикистонда бўлгани каби, контрабанда ва, эҳтимол, қалбаки тамаки маҳсулотларини етказиб бериш логистикаси яхши йўлга қўйилган. Ва шу ердан у минтақа бўйлаб тарқалади.

Тўғридан-тўғри Milano номи остида тамаки маҳсулотларига келсак, руслар унинг пайдо бўлишига биринчи бўлиб муносабат билдиришган. 2018 йилда “Фонтанка” нашри журналистик текширув ўтказди, унинг давомида қизиқ далиллар аниқланди.

“Ниелсен консалтинг компанияси маълумотларига кўра, 2017 йилда руслар чеккан ҳар 170 та сигаретдан биттаси Дубайдан келган. Milano ва Cavallo пачкалари нафақат акциз солиғи солинган маҳаллий маҳсулотларни, балки дўконлар ва пештахталардаги арзон Беларус сигаретларини ҳам сиқиб чиқарди.

Сотувчилар “Европа сифатидаги маҳсулотлар “, – деб, таъкидлайдилар, аммо улар келиб чиққан мамлакат Бирлашган Араб Амирликлари эканлигини кўрсатадилар. Уларнинг фикрича, ҳозирча араб тамакиси машҳур халқаро брендларга қараганда камроқ талабга эга, лекин тез суръатлар билан машҳур бўлиб бормоқда. “Биз кунига 100 тагача блок сотамиз”, дейди сотувчилардан бири.

Milano ва Cavallo брендлари остидаги сигареталар БААда рўйхатдан ўтган, 1997 йилда ташкил этилган Gulbahar Tobacco Intl компанияси томонидан ишлаб чиқарилади. Унинг фабрикаси Jebel Ali эркин зонасида жойлашган, демак у солиқ тўлашдан озод қилинган.

Gulbahar Tobacco Intl Афғонистонлик Гулбаҳар миллиардерлар оиласининг Gulbahar Group холдингига киради. Холдинг 1997 йилда ташкил этилган ва 2001 йилгача Concorde Tobacco Company деб номланган, кейин ишлаб чиқариш БААга кўчирилган – Gulbahar Group бош директори Воҳид Ҳабибий 2015 йилда Khlaleej Time араб нашрига айтганидек, “чунки мамлакатда хавфсизлик ҳолати сезиларли даражада ёмонлашган. .”

Очиқ манбалардан маълум бўлишича, Gulbahar Group қурилиш, цемент таъминоти, чой етиштириш билан шуғулланади, аммо тамаки асосий иш соҳаси бўлиб қолмоқда.

2015-йилда компаниянинг жаҳон айланмаси 1,1 миллиард дирҳамни (тахминан 300 миллион доллар ёки 18,7 миллиард рубл) ташкил этди. Khlaleej Time нашрига берган ўша интервюсида Воҳид Ҳабибий гуруҳ “янада ўсиш ва бошқа минтақаларда, биринчи навбатда МДҲ давлатлари ва Россияда заводлар очиш тарафдори” эканини айтди. Бир йил ўтгач, компаниянинг сигаретлари Россия бозорида пайдо бўлди.

“Бирлашган Араб Амирликлари расмийлари Европа Иттифоқининг араб сигаретларининг ноқонуний олиб кирилиши ҳақидаги саволларига шундай жавоб беришди: “Бизнинг фабрикаларимиз расман ишлайди, улар солиқ тўлайдилар, агар сиз ноқонуний товар олсангиз, божхона органларига савол беринг”, — деди компания вакиллари.

Аммо бу 2018 йилда эди, энди, албатта, кўп нарса ўзгарди. Масалан, Gulbahar Tobacco филиалини – Gulbahar Rus заводини Россия Федерациясининг Ярославл вилоятида очди. Ва, мантиқан осон йўл  – бу заводнинг маҳсулотларини МДҲ мамлакатларига қонуний равишда етказиб бериш, компания веб-сайтига кўра, компаниянинг фаолияти айнан шунга қаратилган, аммо Milano ва Cavallo брендлари Қирғизистонда ҳамон акцизсиз, шунингдек контрабанда йўли билан ва акцизсиз Қозоғистон ва Ўзбекистонга сотилмоқда.

Ва бу контрабанда ҳажми ҳақида фақат тахмин қилиш мумкин. Божхоначилар, Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси ходимлари, албатта, айрим юкларни тўхтатиб туришади. Аммо ҳатто ОАВ хабарларига кўра, улар ниҳоят кам деб тахмин қилиш мумкин.

Дарвоқе, нашр сўровига кўра, Қирғизистон божхона хизматида жорий йилда контрабанда тамаки маҳсулотларини ушлашлар сони жуда кескин ошгани ҳақида хабар қилинган эди. Мисол учун, агар бутун 2022 йил давомида 3 410 800 дона сигарет (170 540 пачка) мусодара қилинган бўлса, фақат 2023 йилнинг биринчи чорагида – 20 500 000 дона! Бошқа гап билан айтганда 1 миллион 25 минг пачка сигарет. Ҳа, бу ўсишни божхона хизматининг фаоллашгани билан изоҳлаш мумкин эди. Хўш, ёки, контрабанда оқимининг катта ўсиши билан.

Контрабанда оқимларининг асосий йўналишлари Ўзбекистон ва Тожикистон ҳисобланади. Аммо бу ерда шуни ҳисобга олиш керакки, божхона хизмати фақат ташқи чегаралар билан шуғулланади. Қирғизистон ва Қозоғистоннинг Евроосиё ичидаги чегараларида чекистлар ишлайди, улар ҳам тез-тез йирик тамаки контрабандасини қўлга туширишади.

Ва бу ерда савол бошқача, бунчалик миқдорда (такрорлаймиз, ушланган контрабанда товарлар – денгиздан бир томчи) айнан Қирғизистонга қандай етиб боради?

Оммавий ахборот воситаларидаги расмий хабарларни таҳлил қиладиган бўлсак, контрабанданинг асосий оқими Қирғизистонга, Қирғизистондан эса Ўзбекистон ва Қозоғистонга кўпинча кичик партиялар кўринишида боради – сигареталар ҳатто отларда ҳам ташилади.

Альфа махсус кучлари фахрийлари Халқаро ассоциацияси президенти Юрий Погибанинг сўзларига кўра, бу усул энг самарали ҳисобланади.

“Агар биз Қозоғистондан Қирғизистонга олиб кириш ёки Қирғизистондан ўша Қозоғистон ёки Ўзбекистонга экспорт қилиш ҳақида гапирадиган бўлсак, контрабанда тамаки фақат юк машиналарида олиб ўтилади, деб ўйлайдиганлар алданяптилар – уни портерлар, махсуслаштирилган автобусларда олиб ўтишади, масалан, юк ташувчи машиналарда қўшимча юк сифатида. Табиийки, бу жараёнга айрим давлат хизматчилари ҳам жалб қилинган, уларсиз ҳеч қандай йўл йўқ. Аммо тамаки контрабандаси муаммоси ҳақида гапирганда, бу Қирғизистоннинг ўзида тамаки саноати барбод бўлганининг оқибати эканини тушунишимиз керак. Қирғизистон Республикасининг 2002-2005 йилларга мўлжалланган тамаки саноатини ривожлантириш концепцияси каби эътиборга молик ҳужжат бор, 2016 йилда у ўз кучини йўқотган деб топилди. Ахир, тамаки саноати ўша пайтда йўқолган эди. Ўша ҳужжатда Қирғизистон Республикасининг тупроқ-иқлим шароити тамакининг бошқа турлари билан муваффақиятли рақобатлашувчи ва МДҲ давлатлари бозорларда маълум талабга эга бўлган паст никотинли шарқий турдаги юқори сифатли тамаки хом ашёсини олиш имконини бериши таъкидланади. Ва ҳеч ким, афсуски, бунинг учун жавоб бермади. Шунингдек, улар контрабанда оқимига йўл қўймаслик учун ҳам жавобгарликни зиммасига олмайдилар. Айтганча, Қирғизистон Республикаси ҳудудида контрафакт ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш мумкинлиги ҳақидаги тахминлар асоссиздир, ноқонуний ишлаб чиқариш ҳеч бўлмаганда қиммат ускуналар, реагентлар ва бошқа нарсаларни талаб қилади. Аммо бу Қирғизистон тамаки салоҳиятини тиклай олмайди, дегани эмас. Бироқ, ҳеч ким буни қилишни хоҳламайди, – дейди Юрий Леонидович TUZ.KG га берган интервюсида.

Кўриниб турибдики, контрабандадан пул ишлаш осонроқ ва самаралироқ. Буни Қирғизистон Давлат солиқ хизмати вакиллари билан бўлган суҳбат қисман тасдиқлайди.

TUZ.KG таҳририятига Қирғизистон Давлат солиқ хизмати акцизлар департаментида маълум қилишларича, хусусан, Milano сигаретлари товарларни ушлаш амалиёти шуни кўрсатмоқдаки, улар Қирғизистонга божсиз (Duty free) ёки ретранзит линияси орқали олиб келинади.

“Манас аэропорти, “Торугарт”, “Дўстук” ва бошқа назорат-ўтказиш пунктларида 10 дан ортиқ божсиз компаниялар жойлашган. Қандайдир фирмалар эса Қирғизистонга бир юк машинаси Milano-ни олиб келиб, гўёки ўзларининг кичик дўконларида сотмоқда. Аслида, бу маҳсулот бутун Қирғизистон бўйлаб жавонларда, ёки, “эркин сузиш” га кетади. Ретранзит билан ҳам худди шундай воқеа ”, деди солиқ хизмати мулозими.

БААдан сигарет Қирғизистонга турли йўллар билан етиб келади – баъзида ҳайдовчиларнинг транзит ҳужжатлари орқали мураккаб логистика пайдо бўлади – Эрон, Туркманистон, Ўзбекистон орқали, умуман олганда, узоқ йўл босиб ўтилади. Бошқалар ҳаво орқали товарлар жўнатишади.

“Сафар нархи сигареталар нархига нисбатан жуда кам. Сигаретлар заводдан бир қути учун тахминан 20 сўмдан чиқиб кетади, бироқ уларнинг катта маржаси ҳам ҳаво, ҳам юк ташишни қоплайди”, – дея таъкидлайди солиқ идоралари.

IPSOS S.A. мустақил компанияси томонидан ўтказилган тадқиқотга кўра 2022-йилнинг биринчи чорагида Қирғизистонда ноқонуний сигарет бозорининг умумий улуши 2021-йилнинг биринчи чорагига нисбатан 9,5 фоизга ошган. Географик жиҳатдан ноқонуний савдонинг энг катта улуши Норин вилояти, Талас ва Чуй вилоятларида кузатилмоқда. Сигареталар, албатта, нафақат БААдан келмоқда. Шу билан бирга, қонуний бир қути сигаретанинг ўртача нархи (солиқлар тўланган ҳолда) 100 сўм, бироқ ноқонуний сигареталар қутиси (солиқ тўламаган ҳолда) 50 сўмни ташкил этади.

Дарвоқе, 2022-йилда Ўзбекистон божхона органлари томонидан 338 та қоидабузарлик ҳолати бўйича умумий қиймати 19,8 миллиард сўмлик 1 миллион 619 минг қути (!) тамаки маҳсулотлари ушланган.

2023-йилнинг 1-чорагида эса мусодара қилинган тамаки маҳсулотлари ўтган йилги даражага деярли етди. Ўзбекистон божхоначилари атиги 3 ой ичида 13 миллиард сўмлик 853 минг қути сигаретанинг ноқонуний сотилиши билан боғлиқ 89 ҳолатга чек қўйишди.

Ўтган йили қирғизистонлик экспертлар 2017-2022 йилларда қонуний сигарет бозори 49 фоизга қисқарганини таъкидлаган эди. Агар ҳеч қандай чоралар кўрилмаса, тенденцияни ҳисобга олган ҳолда, 2025 йилга келиб у 67 фоизни ташкил қилади. Шунга мос равишда бюджетга тушумлар ҳам камаяди.

“Бу жуда жиддий муаммо ва, албатта, биз у билан курашишимиз керак. Мен бу масалани Жогорку Кенеш йиғилишида кўтараман”, деб ваъда берди TUZ.KG га депутат Дастан Бекешев.

Аммо контрабанда оқимининг ўсиш тенденциясини ҳам, тамаки маҳсулотларига акциз солиғининг ўсишини ҳам кузатган ҳолда, биз афсус билан хулоса қилишимиз мумкинки, бу кураш катта натижага олиб келиши даргумон – Қирғизистон ва қўшни республикалар фуқароларининг бундай оммабоп, зарарли, ёмон лекин катта молиявий фойда келтирувчи одатлари ҳисобига пул ишлаш васвасаси жуда жозибадор, дейди расмийлар.

Айниқса, Тожикистон ва Ўзбекистон чегараларида ноқонуний юклар осон ўтиши мумкин бўлган кўплаб ямоқсиз тешикларни ҳисобга олсак.

P.S. Айтганча, кўзни яққол очадиган мисол. Ўзбекистон Божхона қўмитаси томонидан 2022-йил ва 2023-йилнинг дастлабки уч ойида 526 қутидан ортиқ тамаки маҳсулотларини оммавий равишда йўқ қилиш бўйича тадбирлар амалга оширилди. Қирғизистонда, агар йўқ қилинса, фақат каноп (марихуана) экинлари бўлади, контрабанда тамаки маҳсулотларининг, айниқса жамоатчилик гувоҳлигида, йўқ қилиниши ҳеч қачон қайд этилмаган. Тамаки контрабандасининг кўлами ва айрим давлат амалдорларининг унга алоқадорлик даражаси ҳақида ўйлашнинг яна бир сабаби…