Вакцинация ҳақида берилаётган асосий саволлар

Ўзбекистон 18 ёшдан катта фуқароларнинг қатор тоифалари учун коронавирусга қарши мажбурий вакцинацияни жорий этмоқда. Жазирама иссиқда вакциналарни сақлаш қандай таъминланмоқда, вакцинациянинг узоқ хатарларидан ташвишланиш керакми, вакцинациядан олдин ПЗР-тест топшириш зарурми?  Биз ушбу саволларни Мирзо Улуғбек туман тиббий бирлашмасининг раҳбари, Врачлар малакасини ошириш марказининг кафедра мудири, тиббиёт фанлари доктори Муяссар Мухамедовага бердик.

– Эмланганларнинг бундай паст фоизи нима билан боғлиқ (умумий аҳоли сонининг 3% га яқини)? Буни одамларнинг бирор-бир конкрет вакцинага ишонмаслиги билан изоҳлаш мумкинми? Ёки умуман эмлашга ишонмаслик билан изоҳланадими?

– Сўнгги пайтларда эмланиш бу гўёки чип қўйиш, гўёки вакцинадан одам ўлади деган фейк ахборот жуда кўп бўлди. Ҳозир маълумотлар оқими катта бўлгани учун ҳамма ижтимоий тармоқлардан фойдаланади, у ерда вакцина ҳақида салбий ва кўп ҳолларда нотўғри ахборот жуда кўп.

Эмланиш – бу пандемияни енгишнинг ягона усули. Ахир, шифокорлар касалларнинг сони минимал бўлиши учун ҳаракат қилишлари керак. Коронавирусда кейинчалик соғлиққа таъсир қиладиган кўплаб асоратлар мавжуд. Ҳар бир бирламчи бўғин тиббиёт врачида эмлаш зарурлигини тушунтириш учун кўп вақт талаб этилади.

Шунингдек, эмланганлар келажакда касал бўлиб қолади деган миш-мишлар тарқалди. Иммунитет реакцияси шаклланиб улгурмаган бўлса, эмланган одамлар касал бўлиб қолишлари мумкин. Биз ҳозирда олиб борилаётган оммавий вакцинация, кузда башорат қилинадиган касалланишнинг тўлқини ва кўтарилишига тайёрланаётганимиздан даракдир. Ҳозир эмлаш орқали жамоа иммунитетини шакллантирмоқдамиз.

– The Economist журналининг ёзишича, Ўзбекистонда жамоа иммунитетини шакллантириш учун керакли бўлгани эмланганларнинг 60-70 фоизи 2023 йилга қадар шаклланади. Сизнингча, жамоа иммунитети қачон ҳосил бўлади?

– Агар биз аҳолининг 40-50 фоизини эмласак, у ҳолда бу жамоа иммунитетни шакллантириш учун етарли бўлади. Ҳозирги кунда касалланиш даражаси жуда юқори бўлишига қарамай, биз жараённи тезлаштирмоқдамиз. Шифокорлар касал бўлганларга ва уйда даволанаётганларга ёрдам беришлари, шунингдек, аҳолини эмлашлари керак. Ҳозир янги эмлаш пунктлари очилди, нима учун? Одамлар пандемияни тезроқ енгишлари учун эмлаш жараёнини тезлаштириш зарурлигини тушунишлари керак.

Эмлаш касалликни тўлиқ тўхтата олмайди, у сақланиб қолади, аммо эмланганларда осонроқ кечади. Агар жамоавий иммунитет мавжуд бўлса, унда стационар, оғир касаллар бўлмайди, беморлар ногиронларга айланишмайди.

Бу ерда ишлайдиган барча тиббиёт ходимлари эмланади. Уларнинг аксарияти Хитой-Ўзбекистон вакцинасини ўрганиш босқичида эмланган. Мен ўзим ZF-UZ-VAC 2001билан эмланган эдим. Биз таҳлил намуналари топширдик, натижада вирус таркибидаги антитаначалар ривожланганини кўрсатди. Мен ҳатто ўзимнинг оила аъзоларимни ҳам айнан ушбу вакцина билан эмлашга ундаганман. Уларнинг орасида иккинчи дозадан кейин касал бўлганлар ҳам бор эди, аммо касаллик жуда осон ўтди: ўпкага зарар етмади, асоратлар, ҳаёт учун хавф мавжуд бўлмади.

Ҳозир биз Россияда, Қозоғистонда касалланиш авж олганлигини биламиз, аммо Хитойда нисбатан барқарор эпидемиологик вазият мавжуд. Нима учун? Чунки Хитойда аҳоли ўз ишлаб чиқариш вакцинаси билан эмланган.

– Нима учун ZF-UZ-VAC 2001вакцинаси синовларининг учинчи босқичи натижалари эълон қилинмади?

– Учинчи босқич натижалари ҳанузгача тўпланмоқда. Тошкентнинг ушбу туманида учинчи босқичда 1000 дан ортиқ одам эмланди. Синовларнинг учинчи босқичи якунланди. Тадқиқотчилар 10-11 ой ичида узоқ муддатли натижани кўриб чиқишни истайди [учинчи босқич натижалари бир йил ичида маълум бўлади – таҳр.]

– Кўпчилик эмланишни истамайди, чунки улар маълум бир вакцинани кутмоқда…

– Аксарият одамлар айнан Россия вакцинасини кутмоқда. Нима учун? Чунки аҳоли ҳанузгача Россия телевидениесини томоша қилади.

Ўзбекистонда пайдо бўлган биринчи вакциналар Хитой-Ўзбекистон ва AstraZeneca (ишлаб чиқарувчи – Ҳиндистон) эди. Ўшанда ҳам одамлар салбий муносабатда бўлишган. Энди, санаб ўтилган охирги вакцина йўқ, кўпчилик келиб айнан уни сўрамоқда, бу вакцина ҳақида маълумот пайдо бўлди.

Айтишим мумкинки, юқори лавозимли амалдорларнинг аксарияти хитой-ўзбек вакцинаси билан эмланган. Ҳозир давлат жуда катта миқдордаги пулни сарфламоқда. Мантиқий нуқтаи назардан, албатта, икки босқичда эмлаш осонроқ бўлади.Эҳтимол, арзонроқдир. Аммо, бошқа томондан, хитой-ўзбек вакцинаси билан эмлаш пайтида одам оз миқдордаги инактив вирусни қабул қилади, иммун тизими вирус ДНКси билан танишади ва жавобни ривожлантиради.

– Агар бирор киши маълум бир вакцинани хоҳласа, у нима қилиши керак?

– Биз беморларнинг маълумотларини ёзиб оламиз, масалан, “Спутник V” келиши биланоқ биз дарҳол беморни чақирамиз.

– Баъзилар: “Мен эмланишга бормайман, чунки вакцина жуда тез ишлаб чиқилган …” деб айтишмоқда

– Бу SARS-CoV-2, бундан олдин 2002 йилда SARS-CoV-1 бўлган. Яъни, инсоният ушбу вирус билан аллақачон таниш. Менимча, аксинча, вакцинани ишлаб чиқиш жуда узоқ вақт ишлаб чиқилди. Менимча, уни илгари ишлаб чиқиш мумкин эди. Вирус аллақачон ўзгарган эди.

Ҳозир оилавий касалланиш тенденцияси мавжуд. Масалан, Хитойда ҳомиладор аёллар, болалар ва ўспиринлар ҳам ZF-UZ-VAC 2001 вакцинаси билан эмланади. Бу ушбу вакцинанинг хавфсизлиги юқори даражадаги кўрсаткичга эга эканлигиидан далолат беради. Ушбу вакцина бошқалари орасида энг кам ножўя таъсирга эга: зирқираш, ноқулайлик йўқ. Шу мақсадда ушбу вакцина ҳам сотиб олинди, чунки жиддий ножўя таъсирлар бўлганида, одамларда ваҳима бошланади.

– Гўё Хитой-Ўзбекистон вакцинасидан кейин ҳамма касал бўлиб қолмоқда, бу самарасиз деган даъволар ҳам бор …

– Агар сиз биринчи дозани олиб, ниқобсиз сайрга чиқсангиз, иммунитет шаклланмаган бўлса, албатта, у самарасиз бўлади. Иммунитетга қарши жавоб эмлашнинг охирги дозасидан кейин икки ҳафта ичида ҳосил бўлади. Шунинг учун айтмоқчиманки, биз ҳозирда кузда бўладиган коронавирус билан касалланишнинг олдини олмоқдамиз.

Ҳозир қийинчилик шундаки, кўплаб контактда бўлганлар мавжуд ва улар кўпинча бу ҳақда гапирмайдилар … Бизда ҳаммани касалликка текшириб кўриш, сўнгра эмлашнинг имконияти йўқ. Агар бирор киши касал бўлиб қолса, вирус кам бўлса, у ҳолда ПЗР салбий бўлади. Бундай ҳолда, вакцинани қабул қилиш пайтида киши аллақачон касалликни юқтирган бўлади. Будай ҳолатлар ҳар қандай вакцина билан содир бўлиши мумкин.

– Эмлашдан олдин ПЗР топшириш керакми?

– Мумкин. Аммо агар одам шунчаки касал бўлиб қолган бўлса, унда натижа салбий бўлади. Инсон эмлашга тайёрланиши, ўз  ҳолатини кузатиши, ниқоб кийиши ва ижтимоий масофани сақлаши керак.

– Эмлаш пунктларида электр энергияси тез-тез узилиб қолганида эмлаш хавфсизлиги ва сақланиши қандай таъминланади?

– “Спутник V” -18C да сақланади. Биз вакцинани ҳар куни қабул қиламиз, бугун олган бўлсак, бугун қилишимиз керак. Уни бир кечага қолдириш мумкимн эмас. Агар биз уни бир кечага қолдирсак, унда биз учта навбатчини жалб қилишимиз керак, улар навбатма-навбат алмашиб, электр ўчиб қолмаслиги учун музлатгични назорат қилишади. Агар вакцина эритилган бўлса, уни қайта музлатишга йўл қўйилмайди, у аллақачон йўқотилган деб ҳисобланади. Вакцина Республика санитария-эпидемиология хизматида сақланади, уларда генераторлар мавжуд. Вакцина бизга махсус машинада, совуқ контейнерда етказиб берилади. Хизматчилар кун давомида вакцина ҳароратини қайд этишади.

Хитой-Ўзбекистон вакцинаси ва AstraZeneca музлатишни талаб қилмайди: улар оддий музлатгичда ёки совуқ идишларда контейнерларда сақланади.

– Жазирамада бозорларда эмлаш хавфсизлиги қандай таъминланади? Баъзан бу бозордаги эмлаш пункти тўғридан-тўғри қуёш остида, тиббиёт ходимлари эса қўлқопсиз эканлигига кўзингиз тушади …

– Санитария-эпидемиология хизмати буйруғи билан ҳар қандай эмлаш қўлқопсиз амалга оширилади. Аммо коронавирус юқумли бўлгани учун биз қўлқоп талаб қиламиз.

Совутиш контейнерида муз бор ва унинг қуввати 4 соатга етади. Бозорларга совутгичлар ўрнатилади, совутгичлар бўлмагнан жойларга эса шифокорлар кўп миқдордаги дозаларни олиб келишмайди.

Агар электр токи ўчиб қолса, у ҳолда совуқ контейнердаги вакциналар яқин атрофдаги тиббий муассасага юборилади. Бу менинг амалиётимда ҳам содир бўлди.

Ҳарорат режими диққат билан, нафақат ҳамширалар, балки маълум бир поликлиниканинг бош шифокори, санитария-эпидемиология хизмати бош шифокори томонидан ҳам кузатилади.

– Ҳудудларга келсак, у ерга вакциналар қандай етказиб берилади?

– Махсус музлатгичларда, самолётларда. Бу жуда синчковлик билан назорат қилинади. Агар биз риоя қилмасак, унда жуда жиддий ножўя таъсирлар бўлади – эмлаш ишламаслиги, диспептик аломатлар бериши мумкин. Илгари бизда бундай ҳали бўлмаганди. Агар ҳарорат тўсатдан бузилган бўлса, унда вакцина аллақачон яроқсиз ҳолга келган.

– Агар бирор киши вакцина сифатини текширмоқчи бўлса, нимага эътибор бериш керак? Ҳамшира, шифокорга қандай саволлар бериши лозим?

– Амал қилиш муддатига қараб, вакцина қандай сақланганлиги тўғрисида сўраш керак. Совуқ контейнерларда ҳароратни кўрсатадиган термометр мавжуд. Ҳар бир вакцинанинг ўз сериялари бор, улар ёрдамида қачон етказиб келинганлигини аниқлаш мумкин. Шунингдек, ҳар бир пунктда ушбу вакцинадан одамлар орасида фойдаланиш учун Ўзбекистон ва Хитой фармацевтика қўмиталарининг рухсатномалари, ишлаб чиқариш сертификатлари мавжуд.

– Депутатларнинг мажбурий эмлаш бўйича таклифига қандай қарайсиз [интервью пайтида эмлаш мажбурий бўлмаган – таҳр.]?

– Бир томондан, бу инсон ҳуқуқларининг бузилиши. Биз демократик давлатмиз. Бошқа томондан, эмланмаган одам кўпларга зарар етказиши мумкин. Аҳолининг айрим қатламларига эмлаш зарурлигини тушунтириш қийин. Агар у мажбурий ҳолга келтирилса, у ҳолда эмланганларни қамраб олиш даражаси ошади. Шу билан бирга, ёлғон эмланиш хавфи мавжуд – Россияда бўлгани каби, эмлаш сертификатларини сотиб олиш ҳолатлари пайдо бўлиши мумкин. Мен аҳолига эмлашнинг муҳимлигини етказиш керак деб ҳисоблайман.

Бу, охир-оқибат, касалликнинг олдини олиш учун давлатнинг улкан харажатлари, бу Хитойга юксиз тушадиган самолётлар ҳам демакдир. Коронавирус туфайли қанча одам ногирон бўлиб қолди: юрак хуружлари бу узоқ асорат, аммо улар мавжуд, қон қуюқлашуви юрак-қон томир патологиясини беради.

– Энди 7,5 миллион дозада турли хил вакциналар жамғармаси шаклланди. Бу жуда кўпми?

– Келинг, ҳисоблаймиз. Хитой-Ўзбекистон вакцинаси бўйича жамғарма 6,5 миллионни ташкил қилади, бу уч қисмга бўлиниши керак, чунки уч босқич мавжуд. Вакциналарнинг маълум миқдори аллақачон ишлатилган. Шунинг учун бу унчалик катта рақам эмас. Вакциналар кўп,  кейинроқ оламан деб ўйламанг.

– Келинг, Ўзбекистонда вакцина ишлаб чиқариш тўғрисида гаплашайлик. Ушбу мавзу бўйича кўплаб баёнотлар мавжуд, аммо аниқ қадамлар ҳақида ҳали ҳеч нарса эшитмадик…

– Молекуляр генетика институти асосида ўз вакцинамизни ишлаб чиқариш режалаштирилган: платформа ҳозирча тайёрланмоқда. Аммо бу маълум бир бюджетни талаб қилади, у эса, менимча, коронавирусли беморларни даволашга сарфланган.

Ушбу касаллик биз билан узоқ вақт бирга бўлади. Муайян вақтдан кейин қайта эмлаш зарурияти туғилади, шунинг учун вакцина ишлаб чиқаришни ташкил этиш мамлакат учун катта плюс бўлади.

– Эмлашдан бўладиган маълум бир хавф ҳақида ташвишланиш керакми?

– Тиббиётда ҳар доим фойда ва хатарлар бўлади, агар фойдаси кўп бўлса ва хавфи кам бўлса, у ҳолда биз врачлар сифатида эмлашимиз керак. Келгусида пайдо бўладиган хавфлар бўлиши мумкин, улар ҳақида ҳозирча билмаймиз. Аммо одамлар коронавируснинг оғир шакли билан касалланиб, уларда ўпка етишмовчилиги юз берса, улар ўша вақтгача яшай олишадими? Ўпканинг 80% и зарар кўрган ёшлар бор, улар 5 йил ичида нормал нафас олишларига кафолат қаерда? Эмлашдан кейин болалар бўлмаслиги ҳақидаги қўрқувлар тўғри эмас. Вакциналар бир неча босқичда синовдан ўтказилади.

Полиомиелит тарқалиши қандай тўхтатилди? Фақат эмлаш билан. Яқинда Тожикистонда касалланиш тўлқини юз берди, чунки эмлаш 100 фоиз қамраб олинмаган. Ахир болалар пневмония, полиомиелитга қарши эмланади, биз ҳали ҳам тирикмиз. Коронавирусга қарши эмлаш ҳам худди шундай.

– Жамиятда эмлашга қарши кайфият мавжудми? Эмлашни хоҳламайдиган одамларнинг катта қисми борми?

– Фоизлар унчалик катта эмас. Аммо бир киши салбий гапиришни бошлаганда, унинг атрофида бошқалар пайдо бўлади. Барча тарғибот ишлари беҳуда кетади.

Биз биринчи марта эмлашни бошлаганимизда, эмлашни истаганлар кам фоизни ташкил қиларди, ҳозир эса одамлар аллақачон фаол равишда эмланмоқдалар. Бу тарбиявий иш. Одамлар касал бўлишдан кўра эмлаш яхшироқ эканлигини англадилар. Эмлаш ҳақида саводли маълумотлар қанча кўп бўлса, эмланганларнинг сони шунчалик кўп бўлади.

Коронавирусли беморларни даволашга, тақсимлаш марказлари, касалхоналарни очишга сарфланадиган маблағлар улкан маблағлар бўлиб, у бирламчи тиббий ёрдамни ривожлантиришга йўналтирилиши мумкин эди.

Дана Опарина суҳбатлашди