Ўзбекистон. Плагиат кимга фойда келтиради?

Плагиат ривожланишга йўл қўйилган жойда ривожланади. Ўзбекистонда айрим олий ўқув юртларида одоб-ахлоқ қоидалари ва академик ҳалолликни таъминлаш, плагиат тестларини ўтказиш тартиб-қоидалари, интизомий жазо чоралари бўйича турли қоидалар жорий этилганига қарамай, кўплаб салбий фактлар ҳақида гапирилмайди, бу эса уларни тизимли ҳал этиш имконини бермаяпти. Бинобарин, Ўзбекистоннинг статистика маълумотлари ва халқаро илмий рейтинги сиёсий ва академик элитанинг умидларига мос келмайди. Ўзбекистонда кўпчилик ўқитувчилар плагиат, ички плагиат нима эканлигини ёки халқаро илмий журналларда мақолаларни қандай қилиб тўғри чоп этишни яхши тушунишмайди.

Суҳбатдошимиз Plagiat.pl компанияси ижрочи директори, StrikePlagiarism.com плагиатга қарши тизимнинг ҳаммуаллифи Али Тахмазов.

Anhor.uz: Ўзбекистонда плагиатга қарши курашишга уринишлар бўлди. Ҳозирча ҳамма нарса плагиат фойдасига. Сизнингча, плагиат бунчалик тарқалишининг сабаби нимада?

Али Тахмазов: биринчидан, сабаби ўғирлик ва ёлғонга йўл қўйишга имкон берадиган паст ахлоқий меъёрларда. Иккинчидан, академик ҳалолликни бузишга йўл қўядиган таълим тизимида. У ўз-ўзини тозаламайди. Талаба ахборот билан ишлашни билиши, танқидий фикрлаши, фактларни солиштириши ва ижодий бўлиши керак. Биз талабанинг турли компетенцияларни, жумладан, фактларни таҳлил қилиш, солиштириш ва танқидий фикрлаш қобилиятини ривожлантиришини кутамиз, аммо таълим тизими бунинг учун тегишли шароитларни яратмайди. Замонавий талабалар очиқ фойдаланишда сақланадиган материални умумий фойдаланиш материали сифатида қабул қиладилар, бу материал муаллифга эга бўлиши мумкинлигидан қатъи назар, уни ўзлаштириб, ўзиникидек қилиб кўрсатадилар. Машҳур «нусха олиш ва қўйиш» кўникмаси уларнинг таҳлилий қобилиятларини оширишга имкон бермайди.

Anhor.uz: Таълим муассасалари оқибатлар хавфини тушунаяптими ва унинг олдини олиш учун қандай чоралар кўрилмоқда?

Али Тахмазов: Хавф ҳақида тушунча бор, шунинг учун, масалан, Ўзбекистон ва Қозоғистонда академик ёзув интизомини жорий қилишга ҳаракат қилмоқдалар.

Масалан, Қозоғистонда қонун бўйича талабаларнинг барча ишларини кўчиришга текшириш, таълим муассасалари эса академик дахлсизлик бузилган тақдирда чора кўришлари шарт. Қозоғистон университетларида “Академик ҳалоллик лигаси” жамоат ташкилоти тузилди, унинг доирасида таълим сифати ва академик ҳалолликни ошириш бўйича чора-тадбирлар муҳокама қилинади ва кўрилади.

Маълумотнома: Академик ҳалоллик – бу талабанинг ёзма ишни бажаришда (тестлар, иншолар, диплом, диссертациялар), имтиҳон жавобларида, тадқиқотда, ўз позициясини ифодалашда, илмий ходимлар, ўқитувчилар ва бошқа талабалар билан муносабатларда, шунингдек баҳолашда таълимдаги ҳалоллигини ифодаловчи қадриятлар ва тамойиллар тўплами.

Али Тахмазов: Академик ҳалоллик нафақат плагиат, балки имтиҳонларда алдаш, кўчирмачилик, плагиат фактларига эътибор бермаслик, порахўрлик, диплом ишларини сотиб олиш, буюртма асосида талабалик ва илмий ишлар ёзишни ҳам ўз ичига олади. Ҳар йили бутун дунёда буюртма бериш учун иш ёзадиган фирмалар кўпайиб бормоқда. Бундай фирмалар «Диссертация тегирмонлари» ёки Essay mills деб аталади. Кўпгина мамлакатларда уларнинг фаолиятига қарши ҳуқуқий воситалар жорий қилинган. Мисол учун, АҚШда плагиат алдаш ва академик яхлитликни бузиш сифатида тан олинади. Польшада Essay mills фаолияти жиноят билан тенглаштирилган. Бироқ, кўпгина постсовет мамлакатларида улар ўз хизматларини очиқ реклама қиладилар.

Яна бир хавф – ChatGPT, матн ёзишга қодир сунъий интеллект, албатта, улар идеалдан йироқ, аммо яқин вақт ичида сунъий интеллектдан талаба ўрнига тезис ёзишни сўраш мумкин бўлади. Ушбу асарнинг муаллифлигини аниқлаш қийин бўлади ва асарнинг оригиналлиги ҳар доим юқори даражада бўлиши мумкин. Тўғри, сиз стилистикани тўғрилаш алгоритмидан фойдаланиш ёки, масалан, сунъий интеллектнинг ўзидан уни ўзи ёзган-ёзмаганлигини сўраш мумкин.

Anhor.uz: Ўзбекистонда плагиатга қарши курашиш жараёнини қандай баҳолайсиз?

Али Тахмазов: Турлича Бу борада жуда илғор университетлар борки, уларда бир неча йил аввал академик ҳалоллик тўғрисидаги низомлар жорий этилган, плагиатни текшириш тартиб-қоидалари, интизомий жазо чоралари жорий этилган, ўқитувчилар учун тренинглар ўтказилмоқда. Бироқ Ўзбекистонда кўплаб салбий фактлар ҳақида гипирилмаслиги уларни тизимли равишда ҳал этишга имкон бермаяпти. Шу боис, статистик маълумотлар ва мамлакатнинг халқаро илмий рейтинги сиёсий ва академик элитанинг умидларига жавоб бермайди. Ўзбекистонда кўпчилик ўқитувчилар плагиат, ички плагиат нима эканлигини ва илмий журналларда материлалларини қандай чоп этишни яхши тушунишмайди. Мунтазам равишда тренинглар ўтказиш, кенгроқ айтганда, ўқувчилар муҳитидан бошлаб, плагиатга қарши тизимли кураш олиб бориш керак.

Anhor.uz: Бундай ўқитувчилар тайёрлашни ким ўз зиммасига олади?

Али Таҳмазов: Бу саволга жавоб бериш мен учун қийин. Кадрлар муаммоси ҳамма жойда кескин. Қозоғистонлик ҳамкасбларим ва мен яқинда Украина Таълим сифатини таъминлаш миллий агентлиги эксперти кўмагида академик ёзув ва ўқитувчилар малакасини ошириш курсларини бошладик. Ўзбекистондаги ҳамкасбларимиз бу ташаббусни қўллаб-қувватлашига умид қиламиз, биз Ўзбекистондаги университетларга таклифнома юбордик. Ўзбекистонда малакали ўқитувчилар кўп, баъзида уларда қандайдир кўникма етишмайди.

Anhor.uz: Ўзбекистонда плагиатга қарши курашишнинг қонуний механизмлари мавжудми?

Али Таҳмазов: Дарвоқе, Ўзбекистонда плагиатга қарши курашиш учун мукаммал қонунчилик базаси яратилган. Постсовет мамлакатлари орасида энг яхшиларидан бири. Жумладан, жаноб Мирзиёев фармони билан қабул қилинган магистратура тўғрисидаги низомда агар асарда плагиат бўлса, ҳимояга қабул қилиниши мумкин эмаслиги кўрсатилиб, илмий дахлсизликнинг бузилиши, ёлғон фактлар ва коррупция кўринишдаги шакллари санаб ўтилган. Университет барча талабалар ҳужжатларини плагиат учун таҳлил қилиши шарт. Бошқача айтганда, фан ва таълимда ўз-ўзини тозалаш жараёнини бошлаш учун зарур бўлган ҳамма нарса мавжуд. Талабалар ишини текшириш механизмини жорий қилмасдан ва талабаларга академик ёзишга ўргатмасдан илмий мақолаларни плагиатга текшириш нотўғри тарафдан кураш, шамол тегирмонлари билан билан курашишдир.

Anhor.uz: Ўзбекистонда плагиатга қарши курашиш учун асос яратиш бўйича амалий ишлар қилиндими?

Али Таҳмазов: Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги университетларда ўқув жараёнларини рақамлаштириш ва “Хемис” таълим муҳитини бошқариш тизимини жорий этиш жараёнини амалга оширмоқда, уларсиз таълимнинг ривожланиш динамикасини бутун мамлакат миқёсидаги истиқболда кўриб чиқишнинг иложи йўқ. Масалан, Инновацион ривожланиш вазирлиги илмий мақолаларнинг марказий репозитарийсини  ташкил этди.

Таълимни рақамлаштириш зарур, чунки Ўзбекистонда пандемия даврида ҳам рақамли таълим технологиялари бўйича улкан салоҳият яратилган. Эътибор берган бўлсангиз, Европа Иттифоқи ва АҚШда барча университетлар таълим муҳитини бошқариш тизимларидан (LMS) кенг фойдаланишади ва барчаси ўқув жараёнларини автоматлаштириш, иш жараёнини тезлаштириш, билимларни баҳолаш жараёнини соддалаштириш, талабаларнинг фикр-мулоҳазаларини, яъни, сифатини ошириш ва харажатларни камайтириш.

Anhor.uz: Ўзбекистонда хорижий компания сифатида муаммоларга дуч келяпсизми?

Али Тахмазов: Ўзбекистонда биз 2018 йилдан бери университетлар билан ҳамкорлик қилиб келмоқдамиз. Биринчи кунларданоқ биз Инновацион ривожланиш вазирлиги томонидан қўллаб-қувватланиб, барча олий ўқув юртларини вазир ўринбосари иштирокидаги давра суҳбатига таклиф қилдик, у ерда бошқа мамлакатлар тажрибасини тақдим этдик. Вазирликлар даражасида қизиқиш бор.

Бироқ, университетлар плагиатга қарши турли йўллар билан курашади – талабалар ҳужжатларини текшириш ҳақида эшитишни ва шу билан ўқитувчилар ва талабаларни плагиатнинг олдини олиш усулларига ўргатишни истамайдиган университетлар мавжуд. Текшириш тартиб-қоидаларини, стандартларини жорий этган, ўқитувчилари учун кўплаб тренинглар ўтказган университетлар ҳам мавжуд. Яъни, ижобий тенденция кўзга ташланади.

Anhor.uz: Ўзбекистон таълим тизимида коррупцияга дуч келганмисиз?

Али Тахмазов: Ҳозирча, бахтимга, йўқ. Тўғри, 2018-2019 йилларда шахсий суҳбатда менга баъзи олий ўқув юртлари ўқитувчилари талабаларга илмий ишни сотаётгани, олий ўқув юртларига бундай ҳодисалар билан шуғулланиш жуда қийинлигини, чунки кадрлар етишмаслиги ва маошлар пастлигини айтишарди. Шунга ўхшаш ҳолат кўплаб мамлакатларда кузатилмоқда. Бироқ орадан бир неча йил ўтди, ўқитувчиларнинг маошлари сезиларли даражада оширилди, таълим тизимига кўплаб ёш кадрлар, жумладан, ғарб маълумотига эга кадрлар кириб келди, вазият ўзгармоқда. Талабалар ўртасида аноним сўров ўтказиш, нафақат буюртма асосида ёзилган асарлар мавзуси, балки бошқа академик яхлитликни бузиш ҳолатлари бўйича ҳам фойдали бўларди.

Anhor.uz: Ўзбекистон илмий муҳитидаги плагиат ҳақида қандай фикрдасиз?

Али Тахмазов: Ўзбекистон Олий аттестация комиссиясининг (Олий аттестация комиссияси) илм-фан ривожидаги ўрни ноаниқ. Қозоғистон, Украина, Грузия ва Шарқий Европада бўлгани каби, у бир неча йил олдин фаолиятини тўхтатиб қўйиши керак эди. Бундан ташқари, Ўзбекистон Болония жараёни бўйича кетмоқда, яъни умумевропа таълим стандартларини жорий этиш, масалан, бакалавриат, магистратура, PhD таълим йўналишларини яратиш, шунингдек, университетлар академик автономиясининг катта молиявий воситаларини жорий этиш мажбуриятини олган.

Anhor.uz: Яъни Болония жараёни ОАК мавжудлигини англатмайдими?

Али Тахмазов: ОАК – бу эски марказлашган совет тизимининг қолдиқлари, мен ҳатто уни ишончсизлик тизими ва университетларнинг минимал автономияси деб айтган бўлардим. Масалан, ОАК диссертацияларни плагиат учун текшириш ва илмий даражани тасдиқлаш ҳуқуқига эга. Бироқ, Олий аттестация комиссияси томонидан асарларни плагиат учун баҳолаш бўйича халқаро стандартларга зид тизим жорий этилаётганига гувоҳ бўлмоқдамиз. Тошкентда бўлиб ўтган сўнгги семинаримизда Ўзбекистондаги олий ўқув юртларидаги ҳамкасблар, агар оригиналлик даражаси 80% дан паст бўлса, ОАК диссертацияни қабул қилмайди, деган маълумот билан бўлишишди! Яъни, асарни қабул қилиш мезони асарда плагиатнинг йўқлиги эмас, балки миқдорий кўрсаткич бўлган ва асарда плагиат мавжудлигини кўрсатмайдиган оригиналлик коэффициенти ҳисобланади! Матннинг 80% бошқа материаллар билан мос келмайдиган диссертацияни қандай тасаввур қиласиз? Ишда, юқорида айтганимдек, муаллифлик ҳуқуқи предмети тушунчасига кирмайдиган, ўз-ўзидан иқтибослар ва жуда кўп материаллар бўлиши мумкин, хўш, нима учун муаллифни уларни изоҳлашга мажбур қилиш керак? Шарҳ олиш учун ОАК билан боғландик, аммо жавоб ололмадик.

Anhor.uz: Нега ОАК бундай бемаъни мезонни қўллайди?

Али Тахмазов: Билмадим, бу саволни Олий аттестация комиссиясига бериш керак. Ёш олимлар бу қарордан азият чекмоқда. Билишимча, ОАК халқаро рейтингга эга бўлмаган, халқаро ISO сифат ва маълумотларни ҳимоя қилиш сертификатидан ўтмаган, Scopus и Web of Science  томонидан индексацияланадиган халқаро илмий журналларга кириш имконига эга бўлмаган, текширувлари бизнинг тизимимизга нисбатан жуда ёмон ва жуда қиммат маҳаллий компаниянинг ўзи ишлаб чиққан плагиатга қарши тизимидан фойдаланади. Компаниянинг ўзи, веб-сайтда кўрсатилганидек, 2021 йилда яратилган, биз эса 20 йилдан бери тизимимизни яратмоқдамиз. ОАК бошқа тизимларни текшириш натижаларини қабул қилганга ўхшайди, лекин ҳайронман, нега ОАК улкан ҳужжатли базага эга бўлган халқаро тизимлардан, таржима қилинган плагиатни қидириш технологияларидан фойдаланмайди?

Anhor.uz: Ўзбекистонда плагиат билан боғлиқ вазиятни яхшилаш учун нима қилиш керак?

Али Тахмазов: Бу ҳақда кўпроқ ёзишингизни маслаҳат берган бўлардим. Ҳақиқий ҳолатлар, ечимлар, ривожланган мамлакатлар тажрибаси ҳақида.

Масалан, Германияда ўша пайтда мудофаа вазири Кристин Ламбрехт истеъфога чиққанди, Руминияда собиқ бош вазир Понто плагиат туфайли жабр кўрган, яқинда Польшада Гданск университети ректори, Қозоғистонда эса таълим ва фан вазири ўринбосари истеъфога чиққан эди, албатта, жуда қизғин жамоатчилик муҳокамалари ва ҳатто парламентдаги танқидлардан сўнг.

АҚШда абитуриентларнинг атиги 60 фоизи ўқишни тугатиб, диплом олади. Польшада бу фоиз бироз юқорироқ, аммо талабалар ҳам, ўқитувчилар ва профессорлар учун ҳам плагиатга тоқатсизлик қоидаси ҳамма жойда амал қилади.