Global brendlar, mahalliy tadbirkorlar: Tojikiston va O‘zbekistonda franchayzing qanday rivojlanmoqda

Tojikiston va O’zbekistonda franchayzing rivojlanishining iqtisodiy va huquqiy shart-sharoitlari ularning muvaffaqiyati va kengayishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. So‘nggi yillarda franchayzing jadal rivojlanishiga qaramasdan, har ikki davlat ham qator muammolarga, jumladan, soliq va ma’muriy to‘siqlarga, shuningdek, huquqiy tartibsizliklarga duch kelmoqda. Keling, ushbu mamlakatlarda o’z biznesini rivojlantirishga intilayotgan mahalliy va xalqaro tadbirkorlar uchun yanada qulay sharoitlar yaratish maqsadida franchayzalarni qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish bo’yicha qanday choralar ko’rish mumkinligini ko’rib chiqaylik.

Franchayzing mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro bog’lanishning zamonaviy vositasiga aylandi, undan xalqaro bozorlarga biznesni kengaytirish uchun faol foydalaniladi. Ushbu model kompaniyalarga tez kengayish, tijorat loyihalarini ishga tushirish bilan bog’liq xavf va xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi.

Franchayzing orqali mahalliy tadbirkorlar iqtisodiy o’sishni va jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvini rag’batlantiradigan sinalgan biznes usullari va qo’llab-quvvatlashlariga ega bo’ladilar.

Ammo shunga qaramay, Markaziy Osiyoning koʻpgina mamlakatlarida anʼanaviy bozorlar asosiy savdo markazi boʻlib qolmoqda. Ularning jarayonlari oddiy: mahalliy tadbirkorlar Xitoy va Turkiyadan tovarlar olib kelib, aholiga sotadi.

Korvon bozori Tojikistondagi eng yirik bozor boʻlib, 107 ming kvadrat metrdan ortiq maydonni egallaydi. Bozorda jamoat transporti haydovchilari, ayirboshlash shoxobchalari va umumiy ovqatlanish xodimlari, qo‘riqchilar, farroshlarni hisobga olmaganda 9 mingga yaqin aholi bandligi ta’minlangan.

Dam olish kunlarida 50 mingdan ortiq kishi tashrif buyuradi va ularning ko’pchiligi nafaqat o’zlari uchun, balki respublika yoki qo’shni Afg’onistondagi boshqa savdo nuqtalarida qayta sotish uchun ham tovarlar sotib oladi.

Savdo ulgurji va chakana savdoda amalga oshiriladi. Bu yerda mahsulotlarning keng assortimenti mavjud: oziq-ovqatdan tortib kiyim-kechak, mebel va maishiy texnika. Corvondagi tovarlarning 70% dan ortig’i Xitoyda ishlab chiqariladi.

Dushanbedagi “Korvon” bozori

“Korvon” kabi bozorlar Tojikiston iqtisodiyotida katta o‘rin tutadi. Jahon banki ma’lumotlariga ko’ra, mamlakatdagi savdoning 70% dan ortig’i bozorlarda amalga oshiriladi.

“Korvon” har oy mamlakat byudjetiga 3 million somoniy (taxminan 600 ming dollar) daromad keltirmoqda. Savdo markazi mamlakatda qashshoqlikni kamaytirishga yordam beradi. Mutaxassislarning taʼkidlashicha, bunday bozorlarsiz savdo xarajatlari va narxlari ancha yuqori boʻlar, tovarlar assortimenti esa ancha kam boʻlar edi.

Biroq Tojikiston bozorlaridagi savdo hajmi qo‘shni davlatlarga qaraganda pastligicha qolmoqda. Tojikistondagi barcha bozorlarning umumiy aylanmasi 255 million dollarni tashkil etadi, bu Qirg‘iziston “Dordoyi” (2,8 milliard dollar) yoki Qozog‘istonning “Bura bozori” (1,7 million dollar)dagidan ancha kam.

Bu soliq tizimining murakkabligi, yuqori bojxona to’lovlari va tovarlarni reeksport qilish imkoniyatlarining cheklanganligi bilan bog’liq.

Abu Saxiy bozori

Toshkentdagi Abu Saxiy bozori O‘zbekistondagi eng yirik bozorlardan biri hisoblanadi. Rekonstruksiyaga 10 million dollar sarmoya kiritgan Germaniyaning AKA Petroleum GMBH kompaniyasi xorijiy investorlarni jalb qilib, nomini “Toshkent savdo markazi”ga o‘zgartirdi.

Ochiq manbalarda bozor aylanmasi haqida hozirgi ma’lumotlar yo’q. OAV maʼlumotlariga koʻra, rekonstruksiyadan soʻng birgina 2018-yilning dastlabki ikki oyida eksport natijasida byudjetga 17 million AQSH dollari tushdi. 2018-yil oxiriga kelib bu ko‘rsatkich 80 million dollarga yetishi bashorat qilingan edi.

“Abu Saxiy” – 320 ming kvadrat metrdan ortiq maydonga ega bozor shahar ichidagi o’ziga xos shahardir. “Ushbu bozorda siz xarid qilishingiz, ovqatlanishingiz, sartaroshlik qilishingiz, kosmetologga borishingiz, narsalarni bezashingiz, valyutani almashtirishingiz mumkin – har qanday narsa, hatto mehmonxona ham borga o’xshaydi”, deb yozadi Yandex kartasi foydalanuvchisi. Abu Saxiyga import qilinadigan tovarlar asosan Xitoy va Turkiyadan keltiriladi.

Franchayzalar haqida nima deyish mumkin?

Franchayzing – bu biznesni yuritishning maxsus usuli bo’lib, unda kompaniya (franchayzer) boshqa korxonalarga (franchayzilarga) o’z brendi, biznes modelidan foydalanish huquqini beradi, shuningdek, qo’llab-quvvatlash va o’qitishni ta’minlaydi.

Franchayzing bozorga kirgan mamlakat biznes yuritish standartlari va shartlariga rioya qilishi shart. Mamlakatda intellektual mulk, soliq va mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi franchayzing qonunlari va qoidalari bo’lishi kerak.

Tadbirkorlik faoliyatini yuqori samaradorlik darajasida qo‘llab-quvvatlash uchun transport tarmoqlari, energiya ta’minoti va telekommunikatsiyalarning rivojlangan infratuzilmasi zarur.

Bozorga kirishdan oldin iste’molchilarning xohish-istaklari va madaniy farqlar diqqat bilan o’rganiladi, shunda franchayzing mahsulotlari mahalliy aholidan yaxshi munosabat oladi. Shuningdek, mahalliy tadbirkorlar franchayzingni investitsiya qilish va boshqarishga qiziqishi zarur.

Franshizalar barqaror iqtisodiyoti, past inflyatsiya darajasi, barqaror valyuta kurslari, bashorat qilinadigan soliq siyosati va moliyalashtirish imkoniyatiga ega bo’lgan mamlakatlarni afzal ko’radi.

Tojikiston va O‘zbekistonda so‘nggi yillarda franchayzing faol rivojlanmoqda. Har ikki mamlakatda franchayzing oziq-ovqat xizmati, chakana savdo va xizmat ko‘rsatish kabi ko‘plab sohalarni qamrab oladi.

Tojikiston oziq-ovqat xizmatlari sohasida KFC, Baskin-Robbins, Dodo Pizza, Mousse va Hot-Dogger kafelari, shuningdek kiyim-kechak va poyabzal franchayzalari – Greyder, Colin’s, Skechers, Mavi, U.S. Polo va parfyumeriya sohasida – Yves Rocher. O‘zbekistonda ham xuddi shunday tendentsiya kuzatilmoqda: bu yerda Domino’s Pizza kabi mashhur tarmoqlarning filiallari ochilgan. Yaqinda ochilgan yirik savdo-koʻngilochar markazi Tashkent City Mallda Massimo Dutti, Oysho, Bershka, Stradivarius, Pull&Bear, Adidas, Reebok, Nike kabi mashhur brendlarning doʻkonlari, shuningdek Peserico, Hugo, Twinset, Zadig & Volter monobrend butiklari joylashgan. Mashhur Zara do’konining ochilishi ayniqsa keng muhokamalarga sabab bo’ldi.

Ushbu brendlar mijozlarga xizmat ko’rsatishni yaxshilash, ish o’rinlari yaratish va mahalliy biznes uchun yangi imkoniyatlar yaratishga yordam beradi. Tojikistondagi Yves Rocher brendi menejeri Gulnoz Muhamadiyeva franchayzing biznesini yuritish tajribasi bilan o‘rtoqlashadi. – Yaqinda Yves Rocher brendining Tojikistonda namoyish etilganiga 20 yil to‘ladi, – deydi Gulnoz. “Yo’l juda qiyin edi, Frantsiya ofisining aloqalarini qidirish va uzoq telefon suhbatlaridan boshlab. Fransuz tomonini franchayzing ochishga ishontirish juda qiyin edi. Dastlabki bosqichda ular biz bilan faqat sinov shartnomasini imzoladilar, xususiy uskunalarsiz va faqat bir yilga. Bu 2008 yilgacha davom etdi, biz to’liq shartnoma imzoladik va Yves Rocher brendi do’konini amalga oshirish loyihasi boshlandi.

Franchayzerning asosiy talablari barcha brend standartlariga – uskunalar, ta’mirlash, yoritishga rioya qilishni o’z ichiga oladi. “Agar bu yangi joy boʻlsa, keyingi 2-3 yil uchun savdo hajmi va hajmi prognozini taqdim etishingiz va koʻplab anketalarni toʻldirishingiz kerak”, – deydi Gulnoz. Franchayzingni ochish va boshqarish jarayonida kompaniya ta’mirlash va jihozlarni saqlash uchun deyarli barcha materiallarni import qilish zarurati, shuningdek, Frantsiyadan mahsulotlar yetkazib berishda logistika muammolari kabi bir qator muammolarga duch keldi.

Biroq, barcha qiyinchiliklarga qaramay, franchayzing biznesini yuritish o’zining afzalliklariga ega. “Asosiy afzallik, menimcha, franchayzing bilan siz taniqli brend, yaxshi mahsulot va yaxshi tashkil etilgan xizmat ko’rsatishga ega tayyor biznes-modelga ega bo’lasiz, – deydi Gulnoz Muhamadiyeva.

Franshizalarning qonunchilik va soliq jihatlari: qo’llab-quvvatlash yoki to’siqlarmi

Tojikiston va O‘zbekistonda qonunchilik va soliq bazasi franchayzing biznesini yuritish uchun jiddiy to‘siqlar yaratmaydi.

Vaholanki, Davlat moliya-iqtisod universitetining iqtisodiy, moliya va korruptsiyaga qarshi kurashish huquqi kafedrasi mudiri Jamrod Boboev tomonidan yozilgan “Tojikiston Respublikasi qonunchiligidagi tijorat konsessiyasi shartnomasi” asarida Tojikistonda franchayzing , tijorat imtiyozi sifatida tanilgan, qonunchilikni noaniq tartibga solinishi tufayli muammolarga duch kelishi mumkin.

Bu chalkashlikka olib kelishi mumkin bo’lgan franchayzing shartnomasi va tijorat konsessiyasi o’rtasidagi farqlar bilan bog’liq.

Masalan, franchayzing shartnomasida tovar belgisi asosiy element hisoblanadi, ammo tijorat konsessiyada u ixtiyoriy bo’lishi mumkin.

Biroq, amalda tadbirkorlar ko’pincha ishning dastlabki bosqichida muammolarga duch kelmaydilar.

O‘zbekistonda franchayzing shartnomalarini tartibga soluvchi turli qonunlar va aktlar mavjud: Fuqarolik kodeksi, “Tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovarlarning ishlab chiqarilgan joylari to‘g‘risida”, “Raqobat to‘g‘risida”, “Tijorat siri to‘g‘risida”, “Tovar nomlari to‘g‘risida”gi va boshqalar.

Barcha franchayzing shartnomalari, shuningdek ularga kiritilgan muhim o’zgartirish va qo’shimchalar davlat ro’yxatidan o’tkazilishi kerak.

O‘zbekistonlik tadbirkorlarga franchayzing tarmog‘ini rivojlantirishda grant qo‘llab-quvvatlash va ko‘mak Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) tomonidan “Kichik biznes uchun maslahatlar” dasturi doirasida amalga oshiriladi.

Tadbirkorlar uchun O‘zbekistonda sotib olish mumkin bo‘lgan franchayzalar tanlovini taklif qiluvchi resurslar mavjud. Bunday institutsional yordam franchayzingni mamlakatda jozibador faoliyatga aylantiradi.

Soliqlarga kelsak, O‘zbekistonda doimiy vakolatxonasi bo‘lmagan kompaniyaga royalti to‘lasangiz, har bir to‘lovdan 20% stavkada daromad solig‘ini ushlab qolishingiz kerak bo‘ladi.

Ushbu qoida O‘zbekiston va kompaniya joylashgan davlat o‘rtasida ikki tomonlama soliqqa tortishning oldini oladigan yoki pastroq soliq stavkasini qo‘llashga imkon beruvchi shartnoma mavjud bo‘lmagan taqdirda qo‘llaniladi. Bunday holda siz soliq agenti sifatida harakat qilasiz.

Ma’lumot uchun: Royalti – patentlar, mualliflik huquqi, franchayzalar, tabiiy resurslar va boshqa turdagi mulklardan foydalanganlik uchun odatda pul ko’rinishida to’lanadigan litsenziya to’lovining bir turi. Bu sotilgan tovarlar va xizmatlar tannarxining ulushi, foyda yoki daromadning ulushi yoki doimiy belgilangan to’lov bo’lishi mumkin. Royalti miqdori aylanma ulushi yoki belgilangan miqdor sifatida belgilanishi mumkin. Royalti soliqqa tortiladi, ya’ni olingan har bir royalti uchun siz mamlakat byudjetiga bir qismini to’lashingiz kerak bo’ladi.

Tojikistondagi Coffee Moose va HotDogger tarmoqlari hammuassisi Aziz Aliakbarovning aytishicha, franchayzing biznesini ochish yo‘li puxta rejalashtirish va harakatni talab qiladi.

“Biz alohida tadbirkor bo’lish imkoniyatlarini izlayotgan bank xodimlari sifatida ish boshladik. Dizayn yoki kontseptsiyani yaratishda bizda hech qanday ko’nikma yo’q edi, shuning uchun biz boshlang’ich treninglar va tayyor biznes modelini taqdim etadigan kalit yechimni topishga qaror qildik. Shunday qilib, biz HotDogger franchayzasida to’xtadik”, – deydi u.

Aziz 9 yildan beri franchayzing biznesini muvaffaqiyatli olib bormoqda va shu vaqt ichida u qonunchilik va soliq tizimida hech qanday muammoga duch kelmadi.

“Franchayzing soliqlari qo’shimcha muammolarni keltirib chiqarmaydi. Franchayzingning o’ziga maxsus talablar yo’q, faqat aylanma uchun standart talablar mavjud», – deya qo’shimcha qiladi u. Shuningdek, u kompaniyani ro‘yxatdan o‘tkazishda yoki boshqa byurokratik masalalarda hech qanday qiyinchiliklarga duch kelmaganini ta’kidladi.

O’zbekistonda Zara qanday ochilgan

2024-yil 29-fevral kuni O‘zbekistondagi eng yirik savdo-ko‘ngilochar markazi Tashkent City Mallning ochilishi ish kuni bo‘lishiga qaramay, 25 mingdan ortiq mehmonlarni jalb qildi. Yakshanba kuni savdo markaziga 50 ming kishi tashrif buyurdi. Savdo markazida Massimo Dutti, Oysho, Bershka, Stradivarius, Pull&Bear, Adidas, Reebok, Nike kabi mashhur brendlarning do’konlari; Peserico, Hugo, Twinset, Zadig&Voltaire yagona brendli butiklari ochilgan. Ammo eng keng tarqalgan munozaraga Ispaniyaning Inditex korporatsiyasi tarkibiga kiruvchi mashhur Zara sabab bo’ldi.

Inditex Saudiyaning Cenomi Retail kompaniyasi bilan hamkorlik qilish orqali O‘zbekiston bozoriga kirib, muhim qadam tashladi. Ozarbayjon, Armaniston va Gruziyadagi Inditex brendlari bilan muvaffaqiyatli hamkorlik qilgan Cenomi kompaniyasi O‘zbekistondagi ishbilarmonlik muhitini sinchkovlik bilan tahlil qildi. Tadbirkorlik tartib-taomillarini konvertatsiya qilish va soddalashtirish, soliq qonunchiligidagi o‘zgarishlar kabi qator iqtisodiy o‘zgarishlarni hisobga olgan holda kompaniya vakillari Saudiya Arabistoni va O‘zbekiston vazirliklari va idoralari ishtirokida muzokaralarni boshladilar, natijada brendli tovarlarni bevosita import qiluvchilar uchun bojxona to‘lovlarini kamaytirishga erishishildi.

Bu nafaqat Zara mahsulotlari narxini o‘zbekistonlik xaridorlar uchun qulayroq qilish imkonini berdi, balki O‘zbekiston bozorini xorijiy chakana sotuvchilar uchun yanada jozibador qilish, shuning uchun qo‘shimcha sarmoya kiritish imkonini berdi.

O‘zbekiston va Ozarbayjondagi “Cenomi Retail” tijorat direktori Saradext Xamu o‘z taassurotlari bilan o‘rtoqlashdi:

“Hamma Zara qimmat bo‘lishini kutgan edi, ammo bojxona to‘lovlarining kamayishi tufayli biz do‘konimizdagi narxlarni qo‘shni davlatlarnikiga qaraganda jozibadorroq qilishga muvaffaq bo‘ldik. Qanchadan-qancha postlarni ijtimoiy tarmoqlarda o’qidim, bu past, yevropacha bo’lmagan sifatda bo’ladi, brend bo’lmagan buyumlar bizga import qilinadi degan gaplar. Bu noto’g’ri. Zara uchun turli mamlakatlarda tikilgan hamma narsa birinchi navbatda Ispaniyaga keltiriladi va u yerdan butun dunyo bo’ylab do’konlarga tarqatiladi.

Har bir mamlakat uchun to‘plam bozorni puxta tahlil qilgandan so‘ng, iste’molchilarning xohishi, mentaliteti va mamlakat an’analariga qarab tanlanadi”.

Do’konni ochish jarayoni qisqa muddatni hisobga olgan holda oson kechmadi. Do‘konlar ishga tushirilishidan ikki hafta oldin va bu yerda gap nafaqat Zara, balki Massimo Dutti, Bershka, Pull&Bear, Stradivarius, Oysho va Zara Home haqida bormoqda, Toshkentga ushbu do‘konlar ko’p yillar davomida Cenomi franchayzing bo’yicha faoliyat ko‘rsatgan mamlakatlardan 100 ga yaqin mutaxassislar kelgan.

Ular asbob-uskunalarni o’rnatdilar va sinovdan o’tkazdilar, tovarlarni qabul qildilar va tarqatdilar, xodimlarni do’konlarning to’g’ri ishlashining barcha jihatlariga o’rgatdilar.

Shuningdek, Ispaniya tomoni vakillari logistika jarayonlari qanday tashkil etilgani, do‘konlar va omborlarning holati Inditex korporatsiyasining yuqori standartlariga javob beradimi, ular barcha zarur narsalar bilan ta’minlanganmi va ularda mehnat sharoitlari qanday tashkil etilganini tekshirish uchun yetib keldi.

“Dunyo bo’ylab Inditex do’konlari dizayni, qulaylik va xavfsizlik darajasi bo’yicha bir xil bo’lishi kerak”, dedi Saradext Hamu.

O‘zbekiston davlat xizmatlari tomonidan loyihani qo‘llab-quvvatlash darajasiga kelsak, Cenomi Retail tijorat direktorining so‘zlariga ko‘ra, kompaniya investitsiyalar vazirligi va O‘zbekiston Respublikasi mutaxassislari ko‘magi tufayli brendlarni ro‘yxatdan o‘tkazishda katta qiyinchiliklarga duch kelmadi. Soliq qo’mitasi Inditex IT tizimini O’zbekiston soliq platformasi bilan integratsiyalashda yordam ko’rsatdi.

“O‘ylaymanki, barcha pog’onalarda O‘zbekiston hukumati  Inditex kabi yirik investor mamlakatimiz uchun juda muhim ekanini tushunadi. Bu nafaqat soliq va bojxona tushumlari, yangi texnologiyalar va ish o‘rinlari, balki boshqa investorlar va yirik riteylerlar uchun bu yerda biznes qilishlari, sarmoya kiritishlari va shu orqali mamlakatni rivojlantirishlari mumkinligi haqida aniq signaldir”, — deya xulosa qildi Saradext Xamu.

Do’kon ochilishidan oldin ijtimoiy tarmoqlarda Zara ochilishining o’ziga xosligi haqida faol muhokamalar bo’lib o’tdi. Biroq, O’rta Osiyo va Kavkazdagi 3 ming kvadrat metr maydonga ega eng yirik Zara do’koni ochilishi bilan bu shunchaki do’kon emasligi ayon bo’ldi.

Bular yangi ish o‘rinlari, soliqlar va boshqa investorlar uchun O‘zbekiston bozori biznes uchun ochiqligi va daromad keltira olishi haqida signaldir.

Tojikiston va O‘zbekistonda franchayzingni rivojlantirish imkoniyatlari va muammolari

Tojikiston va O‘zbekistonda franchayzingni rivojlantirish mahalliy biznesni rag‘batlantirish va xalqaro iqtisodiy jarayonlarga integratsiyalashuvning istiqbolli yo‘nalishi hisoblanadi.

O‘zbekistonda 2017-yildan boshlab milliy valyuta konvertatsiyasidagi to‘siqlarning bartaraf etilishi bilan franchayzing tadbirkorlar uchun yangi imkoniyatlarni ochib berdi, bu ularga global qiymat zanjirlariga qo‘shilish, ssssinalgan texnologiyalar va brendlardan foydalanish, zamonaviy biznes amaliyotlarini o‘rganish imkonini berdi.

Franchayzing tashabbuskor tadbirkorlarga minimal risklar bilan biznes boshlash uchun platformani taklif etadi. Bu yo‘nalish ham zamonaviy texnologiyalarni jalb etish, tovar va xizmatlar turlarini kengaytirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va soliq solinadigan bazani ko‘paytirishga xizmat qilmoqda, bu esa respublika va mahalliy byudjetlarga sezilarli foyda keltirmoqda.

Biroq, franchayzingni rivojlantirish mintaqadagi investitsiya muhitining bir qator umumiy muammolariga duch keladi. Asosiy to‘siqlar tadbirkorlik uchun zaif huquqiy va sud himoyasi, yuqori soliq va ma’muriy xarajatlar, tartibga solinmagan yerga egalik huquqi va shaffof yer bozorining yo‘qligi, shuningdek, chegaralangan ichki bozor va qo‘shni davlatlar bilan savdo to‘siqlari bo‘lib qolmoqda.

Bu muammolar tadbirkorlik faoliyati uchun qulay shart-sharoitlar yaratish uchun davlat organlari va xalqaro hamkorlarning kompleks yondashuvni va faol aralashuvini talab qiladi.

Iqtisodchi olim Yuliy Yusupov ushbu muammolarni hal etish O‘zbekiston va Tojikistonda franchayzing va boshqa biznes turlarining jozibadorligini sezilarli darajada oshirishi, bu esa o‘z navbatida mintaqaning iqtisodiy o‘sishi va barqaror rivojlanishiga xizmat qilishini ta’kidlaydi. Shunday qilib, franchayzing zarur islohotlar va investitsiya muhitini yaxshilash bilan qo’llab-quvvatlansa, iqtisodiy taraqqiyotning kuchli vositasiga aylanishi mumkin.

Sasha Karimova,

Daria Osmanova