Iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash: Xitoy Oʻzbekistonda taʼsirini kuchaytirmoqda

Xitoy va O‘zbekiston o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlik faol o‘sish davrini boshdan kechirmoqda, u savdo aylanmasining ortishi, salmoqli sarmoyalar va qo‘shma loyihalar sonining ko‘payishi bilan tavsiflanadi. Xitoy kompaniyalari O‘zbekiston iqtisodiyotiga faol sarmoya kiritmoqda, bu esa Xitoyning mintaqadagi yetakchi savdo hamkorlari va eng yirik investorlaridan biri sifatidagi mavqeini mustahkamlamoqda. Iqtisodiy almashinuvning kuchayishi Xitoyning Markaziy Osiyodagi siyosiy ta’sirining kuchayishi bilan hamroh bo’lishi mumkin, bu esa har ikki davlat uchun strategik sheriklik munosabatlarida yangi istiqbollar va muammolarni ochib beradi.

O’zbekiston va Xitoy o’rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalar

O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy va moliyaviy munosabatlar barqaror o‘sish sur’atini ko‘rsatmoqda. 2022-yil oxiriga kelib mamlakatlar o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 20 foizga o‘sib, rekord darajadagi 9 milliard dollarga yetdi. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston tashqi savdosining 21,9 foizi, eksportning 10,1 foizi va importning 29,5 foizi Xitoy hissasiga to‘g‘ri keldi. Bundan tashqari, Xitoy sarmoyasining sezilarli o’sishi kuzatildi. 2017-yildan buyon ularning hajmi 5 barobar oshib, 11 milliard dollarga yetdi. 2022-yilda Xitoyning 2,2 milliard dollar sarmoyasi o‘zlashtirildi. 2023-yilda mamlakatlar o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 51,5 foizga o‘sib, 13,7 milliard dollarni tashkil etdi, shundan eksport 2,5 milliard dollar, import esa 11,3 milliard dollarni tashkil etdi. Oxirgi besh yil ichida (2019-yildan 2024-yilgacha) O‘zbekistonda Xitoy bilan hamkorlikda tuzilgan qo‘shma korxonalar soni uch barobarga oshdi. Umuman olganda, O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi ikki barobarga oshib, 2023-yilda 14 milliard dollarni tashkil etdi.

Xitoyning investitsiyalar bo’yicha yetakchiligi

2024-yilning birinchi choragida O‘zbekistonga xorijiy sarmoya kiritish bo‘yicha Xitoy yetakchilikni saqlab turibdi. 2023 yil oxirida Xitoy mamlakat iqtisodiyotiga eng yirik sarmoyador bo‘lib qoldi. Statistika agentligi maʼlumotlariga koʻra, 2024-yilning yanvar-mart oylarida Oʻzbekistonning asosiy kapitaliga yoʻnaltirilgan investitsiyalar hajmi 107,1 trillion soʻmni tashkil etdi, bu umumiy investitsiyalarning 68,9 foiziga teng.

2022-yilda O‘zbekistonga yo‘naltirilgan investitsiyalar va kreditlar hajmi bo‘yicha Rossiya 20,3 foiz ulush bilan yetakchilik qilgan bo‘lsa, Xitoy 16,4 foiz bilan ikkinchi o‘rinni egalladi. Biroq, yil yakuniga ko’ra, Xitoy umumiy xorijiy sarmoya va kreditlarning 23% ulushi bilan investor davlatlar orasida birinchi o’rinni egalladi. Ikkinchi o‘rinda 13,8 foiz bilan Rossiya, uchinchi o‘rinda esa 8,5 foiz bilan Turkiya joy oldi. Shuningdek, joriy yilning birinchi choragida Saudiya Arabistoni (7,2 foiz), Birlashgan Arab Amirliklari (4,8 foiz) va Germaniyadan (3,8 foiz) sezilarli sarmoyalar kiritildi.

O’zbekistonda Xitoy korxonalarining o’sish dinamikasi

Xitoy sarmoyalari va O‘zbekiston bozoriga qiziqish Xitoy korxonalari va qo‘shma loyihalar sonining jadal o‘sishida namoyon bo‘lmoqda. Statistika agentligi maʼlumotlariga koʻra, Xitoy mamlakatdagi xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar soni boʻyicha Rossiyaga o’rin berib (2093), ikkinchi oʻrinda (1799), lekin Turkiya (1576), Qozogʻiston (919) va Janubiy Koreyadan (888) oldinda.

Xitoy kompaniyalari O‘zbekistondagi yirik loyihalarda faol ishtirok etmoqda:

TCL yiliga bir million dona televizor ishlab chiqarishni yo’lga qo’ydi. Loyiha qiymati 11 million dollarni tashkil etdi.

KingClean Electric Co yiliga 450 ming dona quvvatga ega changyutgichlarni yig’ishni yo’lga qo’ydi. Loyiha qiymati 5 million dollarni tashkil etdi.

Midea yiliga 720 ming muzlatgich ishlab chiqarishni tashkil etdi. Loyiha qiymati 25,7 million dollarni tashkil etdi.

Whirlpool China yiliga 1,1 million dona kir yuvish mashinasi ishlab chiqaruvchi zavod qurdi. Loyiha qiymati 28 million dollarni tashkil etdi.

Bundan tashqari, bir nechta muhim qo’shma loyihalar amalga oshirilmoqda:

Leo kompaniyasi bilan nasoslar ishlab chiqarish (loyihaviy quvvati – 550 ming dona, narxi – 8 million dollar).

Gree kompaniyasi bilan maishiy texnika uchun elektr motorlar ishlab chiqarish (loyihaviy quvvati – 1,8 mln. dona, qiymati – 15,5 mln. dollar).

Shanxay Mitsubishi Elevator bilan liftlar va eskalatorlar ishlab chiqarish uchun (loyihaviy quvvati – 2 ming dona, narxi – 9,3 million dollar).

Kinte kompaniyasi bilan sovutgich uskunalarini ishlab chiqarishni tashkil etish bo‘yicha ilmiy-texnik hamkorlik boshlandi (loyihaviy quvvati – 80 ming dona, qiymati – 25,8 million dollar).

O’zbekiston va Xitoy o’rtasidagi tashqi savdo aylanmasining tahlili

Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tahliliga ko‘ra, 2023-yilda O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 51,5 foizga o‘sib, 13,7 milliard dollarni tashkil qilgan. Eksport 2,5 milliard dollarga, import esa 11,3 milliard dollarga yetdi. Markaz maʼlumotlariga koʻra, Xitoydan import ulushi qariyb 75,2 foizga oshgan. 2023 yilda Xitoydan import qilinadigan mahsulotlarning asosiy qismini mashina va uskunalar, sanoat tovarlari va kimyo mahsulotlari tashkil etdi.

E’tiborlisi, birgina Surxondaryo viloyatining Xitoy bilan tashqi savdo aylanmasi 2023-yilda 325,2 million dollarni tashkil etib, shundan eksport 217,8 million dollar, import 107,4 million dollarni tashkil etdi. Eksportning asosini toʻqimachilik (kalava va ipak), quritilgan meva-sabzavot va boshqa tovarlar, importini esa trikotaj, asbob-uskunalar, farmatsevtika va kimyo mahsulotlari, metall va boshqa turdagi tovarlar tashkil etdi.

Hamkorlikning uzoq muddatli istiqbollari

2023-yil 17-oktabr kuni “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusining 10 yilligi munosabati bilan bo‘lib o‘tgan muzokaralar chog‘ida O‘zbekiston va Xitoy rahbarlari yaqin besh yilda tovar ayirboshlash hajmini 20 milliard dollarga yetkazish uchun barcha shart-sharoit mavjudligini ta’kidladilar.

Xitoyshunos ekspert Sherzod Ziyoyevning fikricha, bugungi kunda Xitoy O‘zbekistonning asosiy savdo sherigiga aylandi va yaqin kelajakda tovar ayirboshlash hajmi yanada oshishi kutilmoqda. Ayni paytda Xitoy bilan savdo hajmi 12 milliard dollardan oshdi, uni 20 milliard dollarga yetkazish rejalashtirilgan. Uzoq muddatli istiqbolda O‘zbekiston Xitoyning asosiy savdo va strategik hamkori sifatidagi mavqeini mustahkamlashga intiladi.

Sherzod Ziyoyev, shuningdek, Xitoy bilan hamkorlik ko‘plab sohalarni, jumladan, energiya ta’minoti, quyosh elektr stansiyalarini qurish va infratuzilmani modernizatsiya qilish kabi sohalarni qamrab olganligini ta’kidladi. Ta’lim, ijtimoiy siyosat va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish sohalarida Xitoy tajribasidan foydalanish kutilmoqda. O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi iqtisodiy, savdo va sarmoyaviy aloqalar O‘zbekistonning xalqaro maydondagi mavqeini mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi va Markaziy Osiyodagi asosiy muammolarni hal etishga, jumladan, oziq-ovqat xavfsizligi va ta’minot zanjirini rivojlantirishga xizmat qiladi.

Xitoyning Markaziy Osiyoga qiziqishi

Xitoyning Markaziy Osiyoga qiziqishi kuchayishda davom etmoqda, bunga Xitoy raisi Si Szinpinning Markaziy Osiyoning beshta davlati prezidentlari bilan yaqinda bo‘lib o‘tgan uchrashuvi guvohlik beradi. 2023-yil 19-mayda “Xitoy-Markaziy Osiyo” hamkorlikning yangi formati yaratilishini belgilovchi Sian deklaratsiyasining imzolanishi ushbu uchrashuv natijasi bo‘ldi. Sammit davomida muhim iqtisodiy masalalar, jumladan Pekin tomonidan mintaqani rivojlantirish uchun 3,8 milliard dollar ajratish masalasi muhokama qilindi. Biroq, bu uchrashuvning ahamiyati uzoq muddatli siyosiy oqibatlarga qaratilgan iqtisodiy kelishuvlar doirasidan kengroq.

Deklaratsiyada Markaziy Osiyoda, xususan, mintaqa davlatlari rahbarlarining maslahat uchrashuvlari mexanizmlari orqali mintaqaviy hamkorlik muhimligi qayd etilgan. Xitoy, o‘z navbatida, Markaziy Osiyo davlatlarini o‘z mustaqilligini qo‘llab-quvvatlashga va ularni tashqi, ayniqsa, G‘arbning aralashuvidan himoya qilishga ishontirdi. Hujjatning 4-bandida mamlakatlarning davlat tuzilmasi barqarorligini saqlash va “rangli inqiloblar”ning har qanday shakllariga va davlatlarning ichki ishlariga aralashishning boshqa shakllariga qarshi turish bo‘yicha kelishilgan pozitsiyasi haqida so‘z boradi.

Xitoyning Markaziy Osiyodagi iqtisodiy ta’siri

Xitoy va Markaziy Osiyo boʻyicha ekspert, Karnegi Rossiya Yevroosiyo markazi tadqiqotchisi Temur Umarov soʻnggi oʻn yilliklarda Xitoyning Markaziy Osiyoning iqtisodiy rivojlanishidagi roli sezilarli darajada oshganini taʼkidlaydi. Uning fikricha, Xitoyning mintaqadagi ta’siri kelajakda Rossiyaning iqtisodiy ta’siridan ustun bo’lishi mumkin.

1990-yillarda Xitoyning Markaziy Osiyodagi iqtisodiy taʼsiri boʻyicha oxir-oqibat Rossiyadan oʻzib ketishi haqidagi ilk bashoratlar paydo boʻla boshladi. Buning sababi, Xitoy 1990 va 2000-yillarda o’zining ajoyib iqtisodiy o’sishini dunyoga namoyish etayotgan bir paytda, Rossiya Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin o’z iqtisodiyotini barqarorlashtirishga e’tibor qaratgan edi. Xitoyning Markaziy Osiyodagi roli ortib borayotganiga e’tibor kuchayib bormoqda, chunki Pekin asrlar davomida birinchi marta asosiy global o’yinchi sifatida namoyon bo’lmoqda. Rossiya uzoq vaqtdan beri mintaqa ishlarida faol ishtirok etayotgan bo’lsa-da, Xitoyning ta’siri o’sishda davom etmoqda.

Xitoyning Markaziy Osiyodagi asosiy ta’siri iqtisodiy bo’lib qolmoqda, bu esa hamkorlikning avvalgi bosqichlari davomiyligini tasdiqlaydi. Shu nuqtai nazardan, mintaqa davlatlarining milliy rivojlanish strategiyalaridan – Qozog‘istondagi “Nurli yo‘l”, Qirg‘izistonning 2026 yilgacha bo‘lgan rivojlanish milliy dasturi va Tojikistonning 2030-yilgacha milliy taraqqiyot strategiyasidan kelib chiqqan holda “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi rivojlanishda davom etmoqda. Markaziy Osiyo davlatlari va Xitoy oʻrtasidagi hamkorlikda Xitoyni Yevropa, Yaqin Sharq va Janubiy Osiyo bilan bogʻlovchi yoʻnalishdagi strategik geografik joylashuvi muhim rol oʻynaydi. Sian deklaratsiyasining 7-bandiga alohida eʼtibor qaratilgan boʻlib, unda mintaqada reyslar sonini koʻpaytirish va logistika tarmogʻini yaxshilash, shuningdek, “Xitoy-Markaziy Osiyo” transport yoʻlagini rivojlantirish haqida soʻz boradi.

Xitoyning mintaqadagi beshta davlat bilan savdosi rekord darajada o‘sib bormoqda. 2022-yilda savdo hajmi birinchi marta 70 milliard dollardan oshdi, rasmiy statistik maʼlumotlarga koʻra, Rossiya bilan tovar ayirboshlash hajmi 42 milliard dollarni tashkil etib, bu 40 foizga kamroq. 2023-yilda Xitoyning Markaziy Osiyo mintaqalari bilan tovar ayirboshlash hajmi qariyb 90 milliard dollarga yetdi, Rossiya bilan savdo aylanmasi esa bu miqdorning yarmidan kamini tashkil etdi. Xuddi shunday tendentsiyalar Markaziy Osiyo va Xitoy va Rossiya o’rtasidagi sarmoyaviy aloqalar sohasida ham kuzatilmoqda.

Temur Umarovning qayd etishicha, Xitoyning Markaziy Osiyodagi iqtisodiy ta’siri va ishtiroki sezilarli darajada oshib bormoqda, bu esa Rossiyaning mintaqadagi mavqei nisbatan zaiflashganidan dalolat beradi. Umuman olganda, Xitoyning iqtisodiy yuksalishi, shuningdek, uning Markaziy Osiyodagi nufuzi ortib borayotgani izchil tendentsiya bo‘lib, har yili iqtisodiy hamkorlikni kuchaytirmoqda. Bu o‘zgarishlar Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun yangi imkoniyatlar ochadi va Xitoy bilan iqtisodiy aloqalarini yanada mustahkamlaydi.

Xitoy va O‘zbekiston o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlik rivojlanib borayotgani Xitoyning Markaziy Osiyodagi mavqei sezilarli darajada mustahkamlanganidan dalolat beradi. Xitoy o‘z sarmoyalarini, savdo aloqalarini  faol ravishda oshirmoqda va yirik qo‘shma loyihalarni ishlab chiqmoqda, bu esa uni nafaqat O‘zbekistonning asosiy iqtisodiy hamkoriga aylantirmoqda, balki butun mintaqadagi ta’sirini kuchaytirmoqda. Ekspertlarning fikricha, Xitoyning iqtisodiy kirib borishi uning siyosiy ta’sirining kuchayishi bilan birga keladi va bu Markaziy Osiyodagi kuchlar muvozanatining o’zgarishiga olib kelishi mumkin. O‘zbekiston va mintaqaning boshqa mamlakatlari uchun bu yangi rivojlanish istiqbollarini ochadi, biroq ular uchun yangi geosiyosiy uyg‘unlikka moslashish zarurati va Xitoyga ehtimoliy qaramlik bilan bog‘liq muammolar tug‘diradi.

Abror Kurbonmuratov

Lola Islamova