O‘zbekistonning paxta-to‘qimachilik sektori: feodalizmdan kapitalizmga o‘tishdagi qiyinchiliklar

O‘zbekistonda paxta terimi boshlandi. O‘tmishda qolishni istamayotgan paxtachilikning kolxoz-feodal tizimida navbatdagi inqiroz vujudga kelmoqda.

Vaziyatning qisqa tarixi

O‘zbekistondagi hozirgi paxta yetishtirish tizimi sovet davridagi kolxoz tizimidan mohiyatan farq qilmaydi. Faqat shakli o‘zgargan, ammo mazmuni o‘zgarmagan. Mazmuni esa dehqonlarni rentabelligidan qat’i nazar, ma’lum yerlarda paxta yetishtirishga, davlatga yoki u kimni ko‘rsatsa, shunga sotishga majburlashdan iborat.

Dastavval shirkatlar (nomi o‘zgartirilgan sobiq kolxozlar) paxta yetishtirishi shart edi. Keyin bu mas’uliyat dehqonlar zimmasiga yuklatildi, ular “oq oltin”ni (aslida “oq qarg‘ish”ni) davlat tomonidan belgilangan narxlarda “davlat xirmoni”ga topshirishlari kerak edi. Rejalashtirilgan ko‘rsatkichlarni bajarmaganlik uchun qattiq jazolar, jumladan, yerni musodara qilish va jinoyat ishi qo‘zg‘atilishi nazarda tutilgan. Shu bilan birga, maktab o‘quvchilari, talabalar, davlat xizmatchilari va amaldorlar qo‘lidan kelgan barcha shaxslarning majburiy mehnatidan faol foydalanildi.

Biroq zamon o‘zgarmoqda. Oxir-oqibat majburiy mehnatdan voz kechildi. Noqulay. Axir, bu 21-asr … Lekin biz hali ham fermerlarni “maqsadli ekinlarni” yetishtirishga majburlashdan voz kecholmayapmiz. Paxtachilik sektoriga bozor munosabatlarini joriy qilishni istashmayapti, garchi buning zarurligi o‘nlab marta e’lon qilingan.

Ammo bozor munosabatlari o‘rniga klaster tizimi osonlikcha joriy etildi, bu tizim esa mohiyatan xuddi shu kolxoz-feodal majburlash tizimi. Endi faqat hosilni “davlat xirmoni” ga emas, balki tantanali ravishda “klaster” nomini olgan xususiy kompaniyaga topshirish kerak. Qolganlari esa o‘sha-o‘sha: mutasaddilar paxta yetishtiriladigan yerni ko‘rsatadi (“joylashtirish” protsedurasi deb ataladi), rejali ko‘rsatkichlarni (“hosildorlik me’yorlari”) belgilab berishadi, topshiriladigan paxta narxini belgilashadi va fermerlarning, Xudo ko‘rsatmasin, paxta egatlari orasiga sabzi ekmasligini nazorat qilishadi. Shu bilan birga, fermerlar klasterlar orqali paxta yetishtirish uchun ko‘plab turdagi resurslar, imtiyozli kreditlar va har xil subsidiyalar olmoqda.

Hammasi xuddi Stalin bobo davridagi kabi…

Biroq, 2022-23 yillarda paxta-to‘qimachilik tarmog‘ida paxta ishlab chiqarish va tayyorlashning samarasiz tizimi bilan bevosita bog‘liq keskin vaziyat yuzaga keldi. Dehqonlardan sotib olinadigan paxtaning davlat tomonidan belgilangan narxlari, qoida tariqasida, jahon narxlaridan har doim past bo‘lgan, bu esa paxtani tashqi bozorga sotayotgan eksportchi kompaniyalarga ham, to‘qimachilik korxonalariga ham foyda keltirdi.

Biroq 2022-yilda mutlaqo teskari holat yuzaga keldi: yozda davlat tomonidan belgilangan paxta xomashyosining xarid narxi tashqi bozordagi kuzgi narxlardan yuqori bo‘lib chiqdi. Natijada mamlakatdagi to‘qimachilik korxonalari raqobatbardosh bo‘lmay qoldi.

Hukumat, nihoyat, sektorni boshqarishning stalincha modelidan voz kechib, o‘sha bir necha marta va’da qilingan bozor munosabatlariga o‘tish o‘rniga, mutlaqo hayratlanarli yo‘l tutdi: 2023-yilda paxta uchun qat’iy xarid narxini belgilashdan bosh tortdi. Ma’lum bo‘lishicha, bizda bozor munosabatlari bor ekan, shuning uchun fermerlar klasterlar bilan o‘zlari kelishib olaversin… O‘n yillikning eng yaxshi hazili. Ammo hamma ham buni kulgili deb hisoblamadi …

Vaziyatning bema’niligi va fermerlarning noroziligi Prezidentning 2023-yil 12-dekabrdagi “O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida erkin bozor munosabatlarini yanada rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-205-son Farmoni qabul qilinishiga olib keldi. 2024-yilgi hosil mavsumida fermerlarning o‘zlari o‘z hududi doirasida fyuchers shartnomasini tuzish uchun klaster tanlashlari mumkin bo‘ladi. Shunga qaramay, biz erkin paxta bozori haqida emas, balki faqat fermerning yiliga bir marta juda cheklangan ro‘yxatdan “xo‘jayin”ni tanlash qobiliyati haqida gapiryapmiz. Dehqonning bozor talabi va yerining xususiyatlariga qarab yetishtiradigan ekinni mustaqil tanlash imkoniyati haqida esa gap yo‘q. Ya’ni, feodal-krepostnoylik munosabatlarining yumshoqroq shakliga ega bo‘ldik.

Yana bir yangilik: endi fermerlar o‘z mablag‘lari hisobidan yetishtirilgan paxtani, shuningdek, fyuchers shartnomasini bajarishdan tashqari terilgan paxtani birja orqali, ya’ni erkin bozorga sotishlari mumkin bo‘ladi. Yana bir yangilik: fermerlar va klasterlar resurslar va xizmatlar yetkazib beruvchilarni mustaqil tanlash huquqiga ega. Bungacha ko‘p holatlarda yetkazib beruvchilar fermerlarga majburiy ravishda bog‘lab qo‘yilgan, bu esa qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari uchun resurslar va xizmatlar bozorida sog‘lom raqobatni shakllantirishga imkon bermagan.

Bu gapning indallosi edi. Endi davomi

2024-yil boshi. Fermerlar va klasterlar bu yilgi hosil uchun fyuchers shartnomalarini tuzishlari kerak. Bizning mutasaddilarimiz, albatta, narx-navo kabi muhim jarayonni o‘z yo‘liga qo‘yib yuborishi mumkin emas. Shuning uchun ular “qimmatli ko‘rsatma” berishadi: kelishish mumkin bo‘lgan minimal narx – 1 kg uchun 7800 so‘m. Ko‘proq bo‘lishi mumkin, kamroq bo‘lishi mumkin emas. Narxlari 7800-8000 so‘m bo‘lgan shartnomalar asosan tuzilgan. Darhaqiqat, biz yana narx davlat tomonidan belgilanadigan eski modelga qaytdik.

7800 narxi qaerdan keldi? Rasmiylar yil boshida Nyu-York fond birjasida paxta narxini ko‘rib chiqdi. Biz o‘z uslubimizdan foydalangan holda qayta hisob-kitob qildik va kerakli 7800 ni oldik va bu mavsumiy yuqori narx bo‘lganligi va tendentsiya aniq pasaymagani – bu siz e’tibor bermasligingiz kerak bo‘lgan “kichik narsalar”.

Va, albatta, kuzga kelib, Nyu-York fond birjasida kutilayotgan narx pasaydi, endi u (usulimiz bo‘yicha qayta hisoblaganda) 1 kg uchun 6000 so‘m chegarasiga yaqinlashmoqda. Qo‘shni Qozog‘istonda esa undan ham arzonroq sotib olishingiz mumkin…

To‘qimachilik fabrikalari butunlay ishdan chiqqan. Ularga paxtani jahon bozoridan sotib olish foydaliroq. Aks holda, ular xomashyoni arzonroq sotib olganlar bilan shunchaki raqobatlasha olmaydi. Qolaversa, joriy yildan boshlab paxta yetishtirish uchun zarur bo‘lgan resurslarni sotib olish uchun imtiyozli kreditlar va turli subsidiyalardan mahrum bo‘lishgan (endi fermerlar ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri oladi). Bular esa ko‘plab  klasterlar uchun yaxshi yordam edi.

Natijada klasterlar fermerlarga paxtani arzonroq narxda sotishga rozi bo‘lishlari uchun bosim o‘tkaza boshlaydi. Kimdir rozi, kimdir rad etadi. Ba’zi klasterlar jarima to‘lashga tayyor (10%), lekin paxtani noqulay narxda sotib olishga rozi emas. Vaziyat quyidagilar bilan og‘irlashadi:

– amaldorlar ma’muriy shoshqaloqlik bilan fermerlardan paxtani faqat shartnoma tuzilgan klasterlarga sotishni talab qiladi, hatto klasterlar shartnoma majburiyatlarini bajarishni istamasa va ular to‘lovga qodir bo‘lmasa ham;

– fermerlar ko‘pincha o‘z xo‘jaliklarida paxta saqlash uchun zarur infratuzilmaga ega emas, agar klasterlar hosilni saqlash uchun olishga rozi bo‘lsa, bu faqat haq evaziga amalga oshiriladi;

Yana bir “bema’nilik”, bu amaldorlarimiz feodallikdan qanday qilib (boshqa qanday so‘z topilishini bilmayman) voz kechishni bilmasliklari, istamasliklari, qila olmasliklari bilan shartlangan;

– paxtachilikni boshqarishning kolxoz tizimi;

– fermerlarga o‘zlari xohlagan narsani yetishtirish imkoniyatini berish;

– yetishtirilgan ekinlarni erkin bozorda sotish;

– raqobatbardosh bozorlarda resurslarni sotib olish;

– barcha dotatsiyalar va imtiyozlarni bekor qilish,

– sanoat korxonalariga, shu jumladan, to‘qimachilik korxonalariga xomashyoni istalgan joydan va har kimdan, jumladan, jahon bozorlarida bozor narxlarida sotib olish imkoniyatini yaratish.

Hamma narsa juda aniq va sodda. Barcha madaniy mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorlari shunday ishlaydi. Lekin biz 30 yildan ortiq vaqtdan beri bu oddiy va aniq qadamlarni qo‘ya olmayapmiz.

Nega? Shoir yozganidek, “agar yulduzlar yonsa, demak bu kimgadir kerak”. Buni boshqacha qilib aytaman: agar 30 yildan beri paxtachilik sektorini bozor munosabatlariga o‘tkazish bo‘yicha eng oddiy islohotni amalga oshira olmasak, demak, kimdir bundan manfaatdor, to‘g‘rimi?

Yuliy Yusupov