Ivan Butuk: bugungi kunda energiya samaradorligi – mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir

Anhor.uz nashrining o‘quvchilari e’tiboriga Energy Eco Sources MChJning marketing va raqamli transformatsiya bo‘yicha direktori (Belarusda uch yuzta, Rossiyada esa o‘nlab loyihalarni amalga oshirgan), Belarus Respublikasi “Qayta tiklanuvchi energetika” uyushmasi ilmiy-texnik ekspert Kengashining raqamli transformatsiya bo‘yicha eksperti Ivan Butuk bilan ikkinchi suhbat taqdim etilmoqda.

Ikkinchi suhbatda Ivan Butuk mamlakatda shakllanayotgan quyosh energiyasi bozori duch kelgan o‘sish muammolaridan O‘zbekistonga zamonaviy tarixiy bosqichda zarur bo‘lgan butun energetika texnologiyalari majmuasi mavzusiga to‘xtaladi.

Kompaniyangiz O‘zbekistonda qaysi sohalarda faoliyat yuritadi?

I.B. Biz bir vaqtning o‘zida bir nechta soha va tarmoqlarda ishlaymiz. Birinchidan, O‘zbekistonning sanoat korxonalari va go‘sht-sut sanoati korxonalarining mutaxassislariga maslahat beramiz, ularga issiqlik nasoslaridan foydalanish orqali gaz iste’molini qanday kamaytirish mumkinligini tushuntiramiz. Maslahatning birinchi bosqichi bepul, ikkinchisi esa – ishlab chiqarishni tegishli modernizatsiya qilish uchun Yevropa Ittifoqidan grant olishga yordam berishdir.

Ikkinchidan, biz issiqxona xo‘jaliklari egalariga maslahat beramiz, yana bir bor ularga tushuntiramizki, isitish yoki, aytaylik, sug‘orish uchun ishlatiladigan suvni isitish uchun samarasiz va ekologik xavfli ko‘mir qozonlari o‘rniga o‘sha issiqlik nasoslaridan foydalanish mumkin va shu bilan birga harorat, namlik va SO2 ulushini avtomatik tizim yordamida nazorat qilish mumkin, bu esa oxir-oqibat vegetativ tsiklni to‘liq boshqarish imkonini beradi.

Shuningdek, Aleksey Volkov rahbarligidagi GEF kichik grantlar jamg‘armasi tomonidan amalga oshirilayotgan BMT Taraqqiyot dasturi doirasida Sirdaryo viloyatidagi maktablarning birida issiqlik nasoslarini joriy etishga yordam bermoqdamiz. Aleksey Volkov jamoasining ishi tufayli bolalar ham, o‘qituvchilar ham maktab mavjud bo‘lgan davr mobaynida birinchi marta qishda ustki kiyimsiz bo‘la olishdi.

Tajriba hali tugamagan. Hozir biz issiqlik nasoslari ishining samaradorligini oshirish uchun tizimni qayta loyihalashtirmoqdamiz. Birinchi navbatda, bu quyosh panellarini elektr manbai sifatida o‘rnatishni, ikkinchidan, energiyani zaxiralash uchun akkumulyator tizimini yaratishni nazarda tutadi.

Issiqlik nasosi – bu O‘zbekiston uchun qish mavsumida isitish muammosining ajoyib yechimidir. Axir, qurilish iqlimshunosligi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston – bu aynan shunday joyki, u yerda harorat issiqlik nasosi ishlay olmaydigan darajada past tushishi juda kam uchraydi. Ma’lumot uchun, O‘zbekistonda issiqlik nasosining samarali ishlash chegaralaridan pastroq o‘rtacha yillik harorat atigi 12 soat davom etadi. Bundan foyda juda katta. Axir issiqlik nasosi iste’mol qilingan bir kilovatt elektr energiyasiga olti kilovattgacha polivalent energiya beradi. Bu, albatta, kelajak ishi, ammo u qadar uzoq emas. Hozirda O‘zbekistonda energiya samaradorligini oshirish uchun davlat dasturlari ishlab chiqilmoqda. Ijtimoiy ob’ektlarda issiqlik nasoslarini o‘rnatishni majburiy qilish mantiqan to‘g‘ri bo‘lar edi.

Nima uchun energiyani tejash energiya ishlab chiqarishdan ko‘ra muhimroq deb aytish qabul qilingan?

I.B. Birinchi navbatda, shuning uchunki, biz qanchalik kam energiya ishlab chiqarsak, uning yo‘qotilishi shunchalik kam bo‘ladi, chiqindilar kamroq, ekologik muvozanatning buzilishi kamroq bo‘ladi. Axir energiya ishlab chiqarishda doimo issiqlikni tejashga nisbatan unchalik oqilona bo‘lmagan munosabat vaziyatlari yuzaga keladi.

Va, albatta, energiya samaradorligiga g‘amxo‘rlik qilish – bu iqtisodiy samaradorlikni oshirishning usullaridan biri ekanligini tushunish kerak. Bizning zamonamizda texnologik jarayonlarning bu uch tarkibiy qismi – aynan energetik, ekologik va iqtisodiy qismlar kompleks ravishda hisoblanadi. Buning sharofati bilan keyingi rivojlanish uchun imkoniyatlar ochadigan tizimli tahlil mumkin bo‘ladi. Tahlilimizning har bir yangi bosqichida biz yangi turdagi energiya manbalariga asoslangan iqtisodiyotning mohiyatini tushuntiradigan ba’zi yangi integral ko‘rsatkichlarni olamiz.

Bugungi kunda energiya samaradorligi, hayratlanarli darajada, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishining eng muhim parametrlaridan biridir. Axir, maktablarda, kasalxonalarda, jamoat muassasalarida qulaylik tufayli biz oladigan mutlaqo aniq ijobiy ta’sir mavjud. Samarali ishlash yoki o‘qish uchun miyaning sovuq yoki issiq bilan bog‘liq fiziologik noqulaylikdan xalos bo‘lishi kerak.

Dunyoning qaysi mamlakatlarida energiya samaradorligi printsipi asosiy printsipga aylangan?

I.B. Xitoy, Germaniya, Daniya, Gollandiya, Belgiya kabi mamlakatlarda qonun darajasida issiqlik nasoslarisiz binolar qurish taqiqlangan.

Markaziy Osiyo yangi joziba markaziga aylanmoqda. Buni xalqaro kompaniyalarning mintaqaga kirib kelishi va energetikaga sarmoya kiritayotganidan ko‘rish mumkin. O‘zbekistonda bu umuman jamiyatning rivojlanishi uchun asos bo‘lishi mumkin edi, ammo buning uchun mamlakatda tabiiy fanlar – fizika, kimyo rivojlanishiga birinchi navbatda qo‘shimcha turtki berish kerak.

Iltimos, hozirda mavjud bo‘lgan energiya manbalarining samaradorlik reytingini tuzing.

I.B. Bunday reyting mavjud deb aytib bo‘lmaydi. Loyihalarni qaysi biridan eng tez ta’sir va rentabellikni olasiz, shunga qarab tasniflash mumkin. Birinchisi – bu sovutish uskunasidan issiqlik rekuperatsiyasi yoki uni issiqlik nasosiga aylantirish uchun sovutish uskunasini modernizatsiya qilish. Bu energiya ishlab chiqarish va gazni tejashning eng samarali shaklidir. Ikkinchi o‘rinda quyosh energetikasi. Uchinchi o‘rinda shamol energetikasini hisoblash mumkin. To‘rtinchi o‘rinda gidroenergetika. Albatta, atom energiyasi haqida ham gapirish mumkin, chunki biz undan qochib qutula olmaymiz, ammo u bilan juda uzoq tarix bor va oxir-oqibat nima bilan tugashi noma’lum.

Boshqacha aytganda, O‘zbekistonda energiya iste’molini ancha samaraliroq qilish imkoniyati mavjud.

I.B. Bu monitoring va tahlil bilan shug‘ullanadigan xalqaro tashkilotlarning xulosalari. Markazsizlashtirish masalasi ham muhim. Hozir davlat organlari va biznes energiyani qanday olish masalasiga e’tibor qaratmoqda, ammo energiyani qanday taqsimlash va ishlab chiqarishni iste’mol nuqtalariga yaqinroq joylashtirish haqida katta munozara yo‘q. Energiyani markazlashmagan holda ishlab chiqarish va iste’mol qilish arxitekturasi haqida gapirish kerak. Bu juda muhim mavzu va uning ajralmas qismi raqamli hisob va shaffoflik texnologiyalarini joriy etishdir.

O‘g‘irlikni istisno qilish va qat’iy hisob-kitob?

I.B. Ha, albatta. Men energetika va barqaror rivojlanish sohasiga axborot texnologiyalari sohasidan kelganman. Uzoq vaqt Minskda, meriyada ishlaganman, u yerda uy-joy kommunal xo‘jaligi, qurilish, arxitektura sohasini raqamlashtirish bilan shug‘ullanganman. Belarusda bu masalada qattiq, nazorat qiluvchi organlar tomonidan sinchkov e’tibor bor. Ular tomonidan ko‘p ko‘rsatmalar va energiyadan behuda foydalanganlik uchun jazolar bor. Muammo, albatta, baribir mavjud, ammo unda kichik investitsiyalar yordamida samaradorlikni yaxshilash imkoniyatlari kamroq.

Xo‘sh. Hozirgi vaqtda uni hal qilishning samarali usuli faqat bittasi ma’lum – bu raqamli hisob tizimlaridan raqamli texnologiyalar bilan birgalikda foydalanish.

Bunday tizimlarda ma’lumotlarning o‘zgarishi bir nechta mustaqil tasdiqlash markazlari tomonidan qayd etiladi, shuning uchun ma’lumotlarni atayin buzish: soxtalashtirish, yashirish, o‘g‘irlash, aslida, qayd etiladi.

2017-yilning oxirida Belarus yana bir katta sakrash qildi, bu axborot makonini nomarkazlashtirish bilan, ya’ni blokcheyn bilan bog‘liq edi. Bu shunday sohaki, bugungi kunda biz postsovet makonidagi ko‘plab davlatlardan ko‘ra ko‘proq yo‘l bosdik va shu bilan biz dunyoga qiziqarlimiz, bizda haqiqatan ham ilg‘or texnologiyalar va ularni joriy etish bo‘yicha katta amaliy tajriba mavjud. Hozirgi vaqtda blokcheyn asosida milliy valyutalar uchun ko‘plab yechimlar ishlab chiqilmoqda.

Biz esa har qanday quyosh energiyasi generatori blokcheynga ulanadigan, u bir kilovatt energiya ishlab chiqarilganligi haqida xabar oladigan tizimni yaratishni rejalashtirganmiz. Shunga ko‘ra, har bir kilovatt energiya, xuddi har bir raqamli rubl kabi hisobda turadi. Bu tizimga tashqaridan ta’sir o‘tkazmoqchi bo‘lgan har qanday kishi hisob ma’lumotlari bir vaqtning o‘zida bir necha joyda saqlanishi bilan to‘qnashadi va bir joydan barcha joylarda birdaniga almashtirish yoki o‘zgartirish kiritish mutlaqo imkonsiz bo‘ladi.

Tasdiqlash markazlari bunday urinishni noto‘g‘ri manbadan kelgan deb rad etadi.

Bunday tizimning hisob va nazoratdan tashqari foydasi nimada?

I.B. O‘zbekiston qo‘shilgan Parij bitimiga ko‘ra, mamlakat 2030-yilgacha karbonat angidrid gazining chiqindilarini 2011-yil darajasidan 30 foizga qisqartirish majburiyatini olganini esda tutish kerak. Va nima uchun bu muhim? Chunki iqtisodiyotni rivojlantirishning keyingi bosqichi – bu yashil iqtisodiyot, u uchun esa yashil moliya kerak. Ularni xalqaro institutlardan olish uchun, masalan, ma’lum bir korxonaga qayta tiklanadigan energiya manbalari qurilmalari ma’lum miqdordagi energiya ishlab chiqarganligini isbotlash kerak. Bu yerda biz ishlab chiqarishda karbon izini kamaytirishni rag‘batlantiradigan, bu esa korxonaga yashil moliyalashtirishga kirish imkonini beradigan mutlaqo yangi iqtisodiy modelni shakllantirish uchun aniq statistikaga ega bo‘lamiz. Bugungi kunda O‘zbekistonda CO2 chiqindilarining bir tonnasi shartli ravishda 1 $ turadi, bashoratlarga ko‘ra 2030-yilga kelib qiymati bir tonna uchun 50 $ atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Va bugun bu haqda o‘ylayotgan va qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalangan holda o‘z generatsiya manbalarini yaratishga sarmoya kiritayotgan korxonalar bu sertifikatlarni sota oladilar, jumladan, xalqaro bozorda ular bilan savdo qilib, bu esa ular uchun xalqaro moliya institutlari tomonidan rivojlanish uchun qo‘shimcha moliyaviy manba bo‘ladi.