O‘zbekiston shaharlarining yashil reytingi barqaror rivojlanish drayveri va ekologik menejment vositasi sifatida

Oxirgi yigirma yil ichida biz O‘zbekistonning yirik shaharlarida aholi sonining ko‘payishi, sanoatning o‘sishi va shahar infratuzilmasining yomonlashuvi tufayli ekologik vaziyat yaqqol yomonlashganiga guvoh bo‘ldik. Joriy iyul oyida O‘zbekiston jamoatchiligi o‘z shaharlarida yashash sharoitlarini yaxshilash uchun yangi vositaga ega bo‘ldi. Bu greencities.uz onlayn platformasi bo‘lib, unda O‘zbekiston Respublikasining 14 ta ma’muriy markazining ekologik barqarorlik reytingi, ularning ekologik pasportlari, shuningdek, ularning ekologik bosh rejalari mavjud. O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2023-yil 31-maydagi 81-sonli farmonidan kelib chiqqan holda, ushbu hujjatlar to‘plamida shahar hokimliklari siyosatida ham, fuqarolar  bilan munosabatlarida ham katta o‘zgarishlarning xabarchisi ekanligini ko‘rish uchun barcha asoslar mavjud.

Ambitsiyali tashabbus

11-iyul kuni Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligi huzuridagi Iqlim o‘zgarishlari milliy markazi xodimlari tomonidan onlayn platforma va O‘zbekiston shaharlarining birinchi ekologik barqarorlik reytingi (Uzbekistans’s Green Cities Rating) jamoatchilikka taqdim etildi.

O‘zbekiston shaharlarining yashil reytingi mamlakatning barqaror rivojlanish yo‘lidagi harakatida juda sezilarli va muhim qadamdir. Axir, u har bir shahardagi atrof-muhit holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan ekologik pasportlar asosida hisoblanadi. Ushbu hujjatlardagi ma’lumotlarning tarkibi va tashkil etilishi tasodifiy emas, ular GREEN CITY INDEX xalqaro metodologiyasi tomonidan belgilangan ko‘rsatkichlar bo‘yicha yig‘iladi;

Bu usul Economist Intelligence Unit tadqiqot loyihasi tomonidan, o‘nlab xalqaro tashkilotlar ekspertlari ishtirokida va Siemens kompaniyasi ko‘magida ishlab chiqilgan. Bu hududga qarab sakkizdan to‘qqiztagacha guruhlarga tegishli 30 ko‘rsatkich bo‘yicha ma’lumotlarni to‘plashni o‘z ichiga oladi. Guruhlarga SO2 emissiyasi, energiya, binolar, erdan foydalanish, transport, suv, sanitariya, chiqindilarni boshqarish, havo sifati va atrof-muhitni boshqarish kiradi.

Yaqin vaqtlargacha GREEN CITY INDEX metodologiyasi dunyoning atigi 120 ta eng muhim shaharlarini o‘rganishda foydalanilgan, ularning aksariyati Yevropa va Shimoliy Amerikada joylashgan. Dunyoning eng ko‘p aholisi bo‘lgan Osiyoda atigi 22 ta shahar bor edi. Shunday ekan, O‘zbekiston hukumati tomonidan GREEN CITY INDEX metodologiyasini qo‘llash nihoyatda ilg‘or va ulkan qadamdir.

Mezonlar va chempionlar

Loyiha taqdimotida e’lon qilingan materiallarga ko‘ra, O‘zbekiston yetti guruhdan iborat bo‘lgan o‘ziga xos ko‘rsatkichlar to‘plamini ishlab chiqqan: havo sifati, yerdan foydalanish, suv iste’moli, transport, energiya, chiqindilar va sanitariya, boshqacha aytganda, ikki guruh ko‘rsatkichlar: “SO2 emissiyasi” va “atrof-muhitni boshqarish” (to‘liq versiyada “yashil siyosatda jamoatchilik ishtiroki” kichik bandini o‘z ichiga oladi) majburiy emas.

Reytingda birinchi o‘rinda bir qator ekologik bosh rejalarni muvaffaqiyatli bajarib bo‘lgan Namangan shahri, ikkinchi o‘rinda aholi jon boshiga yashil maydonlar soni bo‘yicha yetakchi Samarqand shahri, uchinchi o‘rinda esa har yili elektr energiyasi jon boshiga minimal iste’mol qilinadigan Navoiy shahri joy olgan. Shahar aholisining yashil maydonlarni asrab-avaylash uchun kurashi bilan tanilgan Toshkent reytingda atigi o‘n ikkinchi o‘rinni egalladi. Albatta, agar pasportlarda “yashil siyosatda jamoatchilik ishtiroki” kichik bandi bilan “atrof-muhitni boshqarish” ko‘rsatkichlari guruhi kiritilgan bo‘lsa, Toshkentning reytingdagi o‘rni butunlay boshqacha bo‘lishi mumkin edi.

Shaharning ekologik portreti

Reytingga kiritilgan shaharlar aholisi uchun ekologik pasportlar qimmatli va ba’zan kutilmagan ma’lumotlar manbai hisoblanadi. Ushbu hujjatdan siz nafaqat shahar atmosferasining qattiq zarrachalar, azot va oltingugurt dioksidlari bilan ifloslanishi parametrlari, nafaqat yashil maydonlar va oqava suvlarni tozalash inshootlarining ishlashi, balki qayta tiklanadigan energiya darajasi, ishlab chiqarish va hatto energiya samaradorligi standartlariga muvofiq ishlab chiqilgan binolar soni haqida ham bilib olishingiz mumkin.

Ammo shuni ta’kidlash kerakki, hozirgacha O‘zbekiston shaharlarining ekologik pasportlarida bo‘shliqlar juda ko‘p. Odatda SO2 emissiyasi haqida hech qanday ma’lumot mavjud emas. Greencities.uz onlayn platformasi taqdimotida loyiha xodimlari yaqin vaqtgacha hokimliklar ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yaxshilashga e’tibor qaratganini, ekologik ko‘rsatkichlarga e’tibor bermaganini ta’kidladi. Biroq, loyihaning boshida shaharlardagi ekologik vaziyat to‘g‘risidagi ma’lumotlarning ba’zi turlari oddiygina muntazam ravishda yig‘ilmagan.

Baholardan harakatlarga

Albatta, pasportlarning maqsadi aholini ekologik muammolar va shahar infratuzilmasi holati haqida xabardor qilish bilan cheklanmaydi. Ular asosida ekologik vaziyatni yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar va chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan ekologik bosh rejalar ishlab chiqilishi kerak. Hozircha ikkitasi tayyor – Buxoro va Samarqand uchun.

Ularning e’tiborga molik jihati shundaki, ularni tuzish chog‘ida ushbu shaharlar muammolarini hal qilishga jamoatchilikni jalb qilishga urinish bo‘lgan.

Maxsus so‘rovlar davomida fuqarolardan o‘z shahridagi qaysi ekologik muammolarni eng jiddiy deb bilishlari va vaziyatni yaxshilash bo‘yicha qanday chora-tadbirlar ustuvorligi haqida gapirishlari so‘ralgan.

Buxoroliklar qatori samarqandliklar ham, avvalo, atmosfera havosining yomon holatidan norozi ekanliklarini bildirib, yashil maydonlarni ko‘paytirishni ustuvor chora sifatida ko‘rishdi. Natijada, yakuniy rejaning “erdan foydalanish” bo‘limida biz maqsadlar qatorida yashil hududlar maydonini ko‘paytirishni, vazifalar qatorida esa – shaharlardagi yashil hududlar maydonini ko‘paytirishni ko‘ramiz. 2027 yilga kelib hozirgi holatga nisbatan 15 foizga, shahar chegarasi bo‘ylab “yashil belbog‘” barpo etish va avtoturargohlarni majburiy ko‘kalamzorlashtirishni joriy etish.

Katta musobaqaning boshlanishi

Shaharlarning ekologik pasportlari har yili yangilanishi kerak. Shunga ko‘ra, shaharlarning reytingdagi o‘rinlari har yili o‘zgarib turadi. Darhaqiqat, greencities.uz onlayn platformasi yil davomida real vaqt rejimida ekologiya sohasidagi yutuq va muammolarni kuzatish imkonini beradi. O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2023-yil 31-maydagi 81-sonli qaroriga muvofiq, hokimlar zimmasiga ularning bajarilishi uchun mas’uliyat yuklangan hamda atrof-muhit bosh rejalarining bajarilishi to‘g‘risida Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va atrof-muhitni muhofaza qilish vazirligiga hisobot berish majburiyati yuklangan. Iqlim o‘zgarishiga ko‘ra, atrof-muhitni muhofaza qilish bosh rejasini amalga oshirish va uning bajarilishi shahar hokimlarini rag‘batlantirish yoki intizomiy jazo choralarini ko‘rish uchun asosdir.

O‘zbekistonning atrof-muhitga e’tiborli jamoatchiligi vakillari, shunga ko‘ra, yirik shaharlar, jumladan, ular yashaydigan shaharlarning ekologik muammolari bilan tanishish imkoniga ega bo‘ldi.

Asosan, veb-saytda e’lon qilingan ekologik pasportlarga asoslanib, hozirda hokimliklarga savollar berish mumkin: veb-saytga joylashtirilgan ekologik pasportlarda yuqorida aytib o‘tilganidek, ko‘pincha to‘liq ma’lumotlar yoki mutlaq raqamlardagi rasm mavjud.

Hujjatlardagi bo‘shliqlarni to‘ldirish haqida bizga eslatib o‘ting va ushbu mutlaq ko‘rsatkichlar maqsadli ko‘rsatkichlarga qanday bog‘liqligini so‘rang, masalan, hozirda qancha kvadrat metr yashil maydon mavjudligini emas, balki bu qanchalik zarur, ya’ni bir xil. JSST standartlari bilan belgilangan maydonning 20% ​​normasi. Bunday savolni ko‘tarish o‘z shahrining barqaror rivojlanishi va ekologik farovonligi haqida qayg‘uradiganlar uchun mumkin bo‘lgan birinchi qadamlardan biridir.

Shuningdek, O‘zbekiston Parij kelishuvi bo‘yicha o‘z zimmasiga olgan majburiyatlari munosabati bilan SO2 chiqindilari bilan bog‘liq bunday ko‘rsatkichlar guruhi majburiy bo‘lishi uchun barcha imkoniyatlarga ega ekanligi ham ko‘rinib turibdi.

Yashil siyosatda jamoatchilik ishtirokiga kelsak, O‘zbekistonda shaharlarning Yashil reytingi paydo bo‘lishi tufayli uning istiqbollari real. Oldinda qolgan ma’muriy markazlarning bosh rejalarini ishlab chiqish turibdi, bu O‘zbekiston Respublikasi prezidentining xuddi shu 81-sonli qaroriga asosan Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligi bilan muvofiqlashtirilib qolmay, balki jamoatchilik muhokamasiga ham qo‘yilishi kerak.

Gafar Rizayev