Bolqon fermerlari Yevropa Ittifoqi fondlaridan o‘n millionlab yevro olish uchun kurashmoqda

Albaniya, Chernogoriya va Shimoliy Makedoniya fermerlari Yevropa Ittifoqining IPARD dasturidan mablag‘ olishga harakat qilishda qiyinchiliklarga duch kelishmoqda.

Preng Doda dehqonchilikni 1985 yilda, Albaniyada kommunistik rejim davrida boshlagan. Biroq, u faqat o’n yil oldin vino ishlab chiqarishni boshladi

Hozir 69 yoshli Doda shimoliy Albaniyaning tog‘li qismidagi Tene qishlog‘ida ikki gektar maydonda uzum yetishtiradi. U o’z jamg’armalari hisobniga vino uchun yerto’la qurdi va ishlatilgan vino ishlab chiqarish uskunalarini sotib oldi yoki qarzga oldi.

Bu yerning iqlimi janubga qaraganda sovuqroq, ammo Doda barqaror va uzumzorlari meva beradi.

Aynan shu qat’iyat Dodaga 2022 yilda yerto’lani yaxshilash va ishlab chiqarish uskunalarini modernizatsiya qilish uchun Yevropa Ittifoqidan mablag’ olishga yordam berdi.

“Men loyihani bir nechta mutaxassislar bilan tayyorladim”, dedi u. “Mezonlarga javob berish juda qiyin bo’ldi.”

Yevropa Ittifoqiga nomzod sifatida Albaniya qishloq taraqqiyoti vositasidan yiliga o’nlab millionlik yevro grant olish huquqiga ega.

Ammo qoʻshnilari va aʼzolikka nomzod boʻlgan Chernogoriya va Shimoliy Makedoniya singari Albaniya ham taklif qilingan grantlarni Yevropa Ittifoqi muddatlarida sarflashga qiynalmoqda. Dodaning muvaffaqiyati odatdagidan uzoqdir.

Darhaqiqat, kichik fermerlar ko’pincha qog’ozbozlik va talablarga rioya qilish uchun sarmoya kiritishlari kerak bo’lgan kapitalni topishda tez-tez  qiyinchiliklarga duch keladilar.

Korruptsiya ham muammo bo’lib, Yevropa Ittifoqining 2023 yil iyul oyida IPARDning ikkinchi nashri bo’yicha Albaniyani moliyalashtirishni to’xtatib qo’yishiga sabab bo’lgan faktdir.

Ishlatilmagan mablag’lar qaytarildi

BIRN bilan suhbatlashgan bir qancha fermerlar Yevropa Ittifoqi grantlariga ega bo’lishlari mumkinligidan bexabar ekanliklarini aytishdi.

G’arbiy Albaniyada faqat Qasemi ismi bilan tanishtirilishni so’ragan fermer, ishlab chiqarish va sotish uchun davlat yordamiga muhtojligini aytdi, ammo IPARD dasturi haqida hech qanday ma’lumot olmagan.

“Albaniyada fermerning vaqti band va u kun bo’yi band bo’ladi”, dedi Qosemi. “Fermerning telefonda gaplashishga yoki televizor qarshisida o‘tirishga vaqti yo‘q. Shuning uchun men hech qanday ma’lumot olmadim. Qishloqda bizni bu loyiha bilan tanishtirish kampaniyasi o‘tkazilmaganga o‘xshaydi. Hech bo’lmaganda bizning qishlog’imizda.”

Shimoliy Makedoniya sharqidagi Kochani shahrida ismini oshkor qilmaslikni so’ragan Bojidar hech qachon Yevropa Ittifoqi fondiga murojaat qilmaganini aytdi.

“Menda aniq ma’lumot yo’q edi, shuning uchun men ushbu grantlarga ariza topshirishim mumkinligini bilmasdim”, dedi u BIRNga. U ko’zdan kechirganida, u “ko’p hujjatlar talab qilinadi” va buni tushunish qiyin degan taassurot qoldirdi.

Importga qattiq qaram bo’lgan va qishloq xo’jaligiga katta investitsiyalar kerak bo’lgan Chernogoriyada Qishloq xo’jaligi vazirligi ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, IPARD mablag’larining 80 foizi kichik fermerlarga emas, balki kompaniyalarga yo’naltiriladi, garchi bunday kompaniyalar ro’yxatga olingan fermer xo’jaliklarining umumiy sonining atigi ikki foizni tashkil qiladi.

IPARD II dasturi doirasida Chernogoriya 2014 yildan 2024 yilgacha bo‘lgan davrda 52 million yevro mablag‘ olish huquqiga ega bo‘lgan, uning 80 foizi Yevropa Ittifoqi tomonidan taqdim etilgan. Hukumat ma’lumotlariga ko’ra, 2023 yil oxirigacha fermerlarga 35 millionga yaqin pul to’langan, bu Yevropa Ittifoqining ijrochi organi bo’lgan Yevropa komissiyasini loyihani 2024 yil oxirigacha uzaytirishga undagan.

Mamlakat 2021 va 2022 yillarda foydalanilmagan mablag’larning 1,7 million yevrosini qaytarib berdi.

Qishloq xoʻjaligi vazirligi yetkazib beruvchilarni  har bir ommaviy arizalarni qabul qilishdan oldin yoki uning davomida texnika va uskunalar narxini oshirib, fermerlarni farqni oʻz choʻntaklaridan toʻlashga majburlashda aybladi.

Biroq, o’tgan oktyabr oyida BIRN bilan intervyuda, Chernogoriyadagi Yevropa Ittifoqi delegatsiyasi so’nggi ikki ommaviy arizalar tanlovi ortib borayotgan qiziqish va yuqori sifatli arizalar soni ko’payganini ko’rsatganini aytdi.

“Hozirda fermerlar va agrofirmalar yanada yaxshi biznes-rejalar bilan ariza topshirmoqda”, dedi delegatsiya. “Hujjatlari yo’q bo’lgan to’liq bo’lmagan arizalar soni, ayniqsa dasturning birinchi davrlarida katta muammo bo’lib, endi kamaydi.”

Dasturning keyingi bosqichi IPARD III yanada ko’proq pul beradi – IPARD II dan 60 foizga ko’p.

“Turli darajadagi oʻquv jarayoni [ishlab chiqaruvchilar, qayta ishlovchilar, yetkazib beruvchilar, milliy menejment] biroz vaqt talab qildi, biroq butun mamlakat boʻylab Qishloq xoʻjaligi vazirligi tomonidan tashkil etilgan koʻplab targʻibot-tashviqot ishlari oʻz samarasini berdi”, dedi delegatsiya.

BIRN ning ushbu voqea haqidagi savollariga javoban, Yevropa Ittifoqining Albaniyadagi delegatsiyasi mamlakatdagi korruptsiya “jamoat va ishbilarmonlik hayotining ko’plab sohalarida keng tarqalgan” va profilaktika choralari “cheklangan ta’sir ko’rsatishda davom etmoqda” dedi.

2023 yil iyul oyida blok IPARD II doirasida Albaniyani moliyalashtirishni to’xtatganida, uni amalga oshiruvchi organ, Yevropa Komissiyasi, Albaniyada aniqlangan IPARD buzilishlari oltita ishtirokchi davlatlarida qayd etilgan jami 39 million yevrodan 33 million yevroni tashkil etgani haqida hisobot e’lon qildi va ular uchun Komissiya davlatlarni moliyaviy javobgar deb topdi.

“Bu, asosan, to’rtta qoidabuzarlik bilan bog’liq bo’lib, ularning umumiy miqdori taxminan 31 million yevroni tashkil etdi”, dedi komissiya. “Boshqa qonunbuzarliklar ancha kichikroq, asosan 100 000 yevrodan kam, ba’zi hollarda esa 10 000 yevrodan kamroq bo’lgan.”

Tiranadagi Siyosatshunoslik instituti direktori Afrim Krasnikining aytishicha, barcha xalqaro donorlar korruptsiya, hisob-kitob qilinmagan xodimlar xarajatlari, siyosiy voqealar va hokazolar tufayli xayriya davrida ma’lum “pul yo’qotishlarini” kutishadi.

“Ushbu chegaradan [kutilayotgan yo’qotishlar] oshib ketganda, ya’ni qizil chiziq kesib o’tilganda, Yevropa Ittifoqi xavotirga tushadi va tergovning boshqa darajalariga aralashadi”, dedi u. Albaniya uchun IPARD II jamg’armalari mablag’lardan noto’g’ri foydalanish holatlarida YeI aralashuvining yaxshi namunasidir, dedi u.

Korruptsiya Albaniyada jiddiy muammo bo’lib qolmoqda

Albaniyadagi yuzlab IPARD benefitsiarlari orasida siyosiy va jinoiy aloqalarga ega bo’lgan bir nechta odamlar bor.

Ular orasida sobiq siyosatchi Elvis Roshi ham bor, uning sudlanganligi aniqlanganidan keyin Kavagji merligi mandati tugatilgan, jumladan, Italiyada zo’rlash uchun sudlangan. 2018-yilda Roshi davlat lavozimiga kirish uchun arizasi bo‘yicha sudlanganligini yashirgani uchun yetti oy 15 kunlik qamoq jazosiga hukm qilindi, garchi u oxir-oqibat qamoq muddatidan qochgan.

2011 yildan 2016 yilgacha Kavajani boshqarganida Roshi Kavaljon agroturizm kompaniyasiga asos solgan va qishloq xo’jaligidagi cheklangan tajribaga qaramay, ikki marta IPARD grantlarini olgan.

Albaniya Qishloq xoʻjaligi va qishloq xoʻjaligini rivojlantirish agentligi (AZHBR) rasmiy maʼlumotlariga koʻra, 2021 yilda Kavaljon sitrus va adaçayı plantatsiyasi uchun 8,5 million lek yoki taxminan 83,3 ming yevrolik shartnomani yutib olgan. Biroq shartnoma buzilgani uchun kompaniya 41 676 yevro miqdoridagi dastlabki transhni qaytarishga majbur bo‘ldi.

Xuddi shu yili “Buitine rekonstruksiyasi” deb nomlangan ikkinchi ariza bilan Roshi 21,8 million alban leki yoki 214 000 yevro miqdorida IPARD II grantini oldi.

Roshi pulni to’lashi kerak bo’lgan yagona benefitsiar emas edi. AZHBR maʼlumotlariga koʻra, 73 nafar grant oluvchidan olgan pullarini qaytarish soʻralgan. Ulardan 12 tasiga nisbatan IPARD II-ga muvofiq sud surishtiruvi boshlangan.

“Ushbu investitsiyalar [IPARD benefitsiarlari tomonidan] jamoatchilik tomonidan noqonuniy deb hisoblangan”, dedi Krasniki. “Ular haqidagi xabarlar hech qanday ta’sir ko’rsatmadi, e’tiborni tortmadi. Faqat Yevropa Ittifoqining korruptsiyaga qarshi tuzilmalari bu masalani ko’rib chiqqach, reaktsiya paydo bo’ldi”.

Albaniya mustaqil Iqtisodiy tadqiqotlar markazi rahbari Zef Preci bu bilan rozi bo’lib, BIRNga Albaniyada IPARD loyihasining amalga oshirilishi qishloq xo’jaligi sektoriga yomon boshqaruv va homiylik va korruptsion manfaatlarning aralashuviga misol ekanligini aytdi.

Pulning katta qismi haqiqiy dehqonchilikda juda kam tajribaga ega bo’lgan o’zini fermer deb e’lon qilganlarga tushdi.

“Moliyalash manbasidan qat’i nazar, davlat byudjeti, xalqaro moliya institutlarining kreditlari yoki xayriya mablag’lari bo’ladimi, korruptsiya mamlakatda bir xil oqibatlarga olib keladi”, – deydi u.

“Mablag’larni ajratish bo’yicha qarorlar qabul qilishning monopoliyasi loyihaning qishloq-oziq-ovqat sanoati va qishloq joylariga investitsiyalarni qo’llab-quvvatlashdan iborat maqsadini buzib, mablag’lardan foydalanishning belgilangan tamoyillarini buzdi”.

Kapitalni topishga yordam

Shimoliy Makedoniyada Scoop jurnalistik tadqiqot markazi direktori Goran Lefkovning aytishicha, davlat pullari qanday sarflanishida korruptsiya doimo mavjud bo’lgan, ammo IPARD dasturidagi YeIning roli manipulyatsiya uchun kamroq joy qoldirmoqda.

“Oxirgi ma’lumotlarga ko’ra, OLAF [va Yevropa prokuraturasi] [Shimoliy Makedoniyada] IPARD mablag’larini noto’g’ri ishlatish bilan bog’liq 20 ga yaqin firibgarlik ishini ochdi”, dedi u.

“Menimcha, bu Shimoliy Makedoniya qancha pul olgani va IPARD doirasida qancha loyihalarni amalga oshirganiga nisbatan juda kichik raqam.”

Rasmiy ma’lumotlarga ko’ra, 2017 va 2021 yillar oralig’ida Shimoliy Makedoniya IPARD dasturi bo’yicha 49,3 million yevro olgan va benefitsiarlar bilan 2155 ta shartnoma imzolagan.

Chernogoriyadagi IPARD jamg’armalari bilan bog’liq korruptsiya haqida hech qanday ma’lumot yo’q, biroq butun qishloq xo’jaligi sektori jiddiy nazoratdan chetda qolmadi.

O‘tgan yilning noyabr oyida politsiya Qishloq xo‘jaligi vazirligining qishloq xo‘jaligi, vinochilik va baliqchilik bo‘yicha bosh inspektori Dragana Kandich Perovich va veterinariya inspektori Marko Sekarichni noqonuniy faoliyatga ko‘z yumishlaeri tufayli pora olayotganlikda gumon qilib hibsga oldi. Ular endi hibsda emas va hali ayblov e’lon qilinmagan.

Keyin, o‘tgan yil oxirida, Maxsus davlat prokuraturasi sobiq qishloq xo‘jaligi vazirlari Petr Ivanovich va Budimir Mugosa, shuningdek, vazirlik qoshidagi IPARD to‘lov idorasining sobiq direktori Blagota Radulovichga qarshi ayblovlar qo‘ydi.

Ular 2015-2017-yillarda Abu-Dabi taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘larini taqsimlashda mansab vakolatlarini suiiste’mol qilganlikda ayblanmoqda.

Seljak.me mintaqaviy qishloq xo‘jaligi platformasi asoschisi Marko Marasning so‘zlariga ko‘ra, Chernogoriyada IPARD dasturi bilan bog‘liq asosiy muammo shundaki, potentsial da’vogarlarda grant olish uchun zarur mablag‘ yo‘q.

Maras, hukumat maxsus kredit kafolati fondi yaratishi kerakligini aytdi.

“Fermerning tomorqasi baholanmasa, qanday qilib kredit oladi? U nimani garovga qo’yadi? Uning dengiz bo’yida uyi yo’q, – dedi Maras BIRN nashriga. “Bu yerda hukumat yordam berishi kerak.”

Hukumat shunday fond ustida ishlamoqda, dedi BIRNga Qishloq xo’jaligi vazirligi. O’tgan iyul oyida hukumat Chernogoriya investitsiya va taraqqiyot jamg’armasini Taraqqiyot bankiga aylantirishga qaror qildi, chunki u bir qator moliyaviy vositalarni taklif qilish orqali mavjud Yevropa Ittifoqi fondlaridan yaxshiroq foydalanishiga ishonadi.

Shimoliy Makedoniyaning Pollog viloyatidagi fermer Sabedine Kasami uchun dastlabki hujjatlarni rasmiylashtirish xarajatlari, shuningdek, dastlabki moliyaviy xarajatlar juda yuqori.

“Fidoyi fermer sifatida, bu muammolar qishloq xo’jaligini yanada modernizatsiya qilish uchun zarur mablag’larni olishimga to’sqinlik qilayotganini, shuningdek, mening mamlakatimda qishloq xo’jaligi sektorining o’sishiga hissa qo’shishimga xalaqit berayotganini ko’rish men uchun og’riqli”, dedi Kasami BIRN nashriga. “Umid qilamanki, mahalliy va Yevropa hukumati biz fermerlar uchun qulay sharoit yaratadi.