“Boshqa do’zax”. Gruziyada gig-ishning xususiyatlari

Tbilisilik 36 yoshli oziq-ovqat yetkazib beruvchi kuryer Giorgi Tikaradzening hikoyasi gruzinlarni erkin pul topish iqtisodiyotiga (gig-ishga `yoki platfoma bandligi) jalb qiluvchi va qaytaruvchi omillarni aks ettiradi.

– Kuryer bo‘lgunimcha, ko‘p yillar barmen bo‘lib ishladim. Bu jahannam edi. Lekin u yerdan men boshqa jahannamga tushdim”, – deydi Giorgi.

Platformada bandlik yoki gig ishi bu o’z-o’zini ish bilan ta’minlash shakli bo’lib, unda mutaxassislar mijozlarni topish, xizmatlar ko’rsatish yoki tovarlarni sotish uchun onlayn platformalardan foydalanadilar. Masalan, taksi haydovchilari, kurerlar, repetitorlar, kopirayterlar, dizaynerlar va boshqalar shunday ishlaydi. Platforma ishga yollovchi/ish beruvchi hisoblanmaydi.

Giorgi Tikaradze 2020-yilda Finlyandiyaning oziq-ovqat yetkazib berish platformasi bo‘lgan Woltda ishlay boshlagan. Uzoq ish soatlari, turg’un ish haqi va Woltaning befarqligi uni 2023 yil fevral-aprel oylarida ovozali ish tashlashga qo’shilishga majbur qildi.

“Ish tashlashdan oldin men baxtsiz hodisaga duch keldim va ishlay olmadim. Ish tashlashdan keyin esa Volt mening tizimga kirishimni to‘sib qo‘ydi”, – deydi Tikaridze.

Va u bu taqdirni boshdan kechirgan yagona kurer emas: boshqa ish tashlash ishtirokchilarining hisoblari ham Wolt tomonidan o’chirilgan.

Jabrlangan kurerlarning ba’zilari Ombudsmanga shikoyat bilan murojaat qilishdi, u ularning foydasiga qaror qildi va Voltga erkaklarni qayta ishga olishni tavsiya qildi. Biroq, bu tavsiya majburiy emas edi va Wolt uni e’tiborsiz qoldirdi.

Ushbu voqea haqida so’ralganda, Wolt ijtimoiy siyosati menejeri Natalya Jaliashvili shunday dedi:

“Bizning platformamizdan uzilgan kurerlar Volt bilan hamkorlik shartnomasini buzayotgani aniqlandi. Har bir  sherik-kurer ishdan bo’shatish sabablarini ko’rsatadigan batafsil tushuntirish oldi.

Bu holat Gruziyadagi gig ishchilari va onlayn platformalar o’rtasida mavjud bo’lgan quvvat nomutanosibligini ta’kidlaydi. Hukumat bu yo’nalishda chora ko’rishni xohlamasligi yoki qodir emasligi va mamlakatda ishsizlik darajasi 17 foizni tashkil etishini hisobga olsak, Wolt kabi platformalar keng erkinlikka ega va ular xohlagan narsani qila oladi.

Mavjud bo’lmagan mehnat huquqlari

Voqeadan keyin Giorgiy Tikaradze Voltning asosiy raqobatchilaridan biri bo’lgan Glovo kompaniyasiga ishga o’tdi, lekin yana o’zini “o’sha do’zax”ning ichida topdi. Biroq, unda gig-ishini to’xtatish rejasi yo’q:

“Agar men tanaffussiz ishlasam, oyiga 1200 lari (taxminan 400 evro) bo’lgan oddiy ishdagidan ko’ra ko’proq maosh olaman. Ammo bu yerda 12 soat ichida 40 ta buyurtma qilsam, kuniga 100 lari [35 evro] ishlab olishim mumkin”.

Tikaradze va biz Gruziyada suhbatlashgan boshqa kurerlar G‘arbdagi kurerlar duch keladigan muammolarga o‘xshash muammolarni, jumladan, uzoq ish soatlari, akkauntlarni adolatsiz o‘chirish va ish bilan bog‘liq xavflarni tasvirlaydi. Biroq, Gruziyadagi vaziyatning farqi shundaki, kengroq mehnat bozorida maosh ko’pincha gig iqtisodiga qaraganda past bo’ladi. Eng kam ish haqi va mehnat huquqlari deyarli belgilanmagan.

“Gruziyada hatto standart ish joylari ham beqaror”, deydi Tbilisi davlat universiteti sotsiologi va platformadagi bandlik bo’yicha ekspert Ana Diakonidze. “Men “anʼanaviy” usulda ishlayotgan, toʻrt yildan beri taʼtilga chiqmagan odamlardan intervyu oldim. Shuning uchun, albatta, bu odamlar gig-ishlarni muammoli deb bilishmaydi, aksincha.

Bundan tashqari, Gruziyada o’z-o’zini ish bilan band qilgan ishchilar maksimal bir foiz daromad solig’ini to’laydilar, xodimlar uchun esa 20 foizni tashkil qiladi. Bu Ombudsman va Mehnat inspektsiyasi ular va ular hamkorlik qiladigan platformalar o’rtasida mehnat munosabatlari mavjudligini aniqlagan bo’lsa-da, Gruziyadagi gig-ishchilari orasida mehnat huquqlarini izlashga tayyor bo’lganlar soni kamligini tushuntiradi.

Tomonlar Yevropa Ittifoqidagi asosiy masalalardan biri bo’lgan gig-ishlari ishchilarining maqomi masalasida “qayiqni silkitmaslik” haqida so’zsiz konsensusga erishgan ko’rinadi.

“Rivojlangan mamlakatlarda gig-ishchilarning maqomini aniqlash uchun kurash bor: ular xodimlarmi yoki mustaqil pudratchilarmi”, – deya tushuntiradi Tbilisi davlat universiteti o’qituvchisi va mehnat huquqi bo’yicha tadqiqotchi Vako Natsvlishvili.

Uning so’zlariga ko’ra, Gruziyada mehnat qonunchiligi allaqachon xodim maqomiga ega bo’lganlarning huquqlarini himoya qilmaydi va shuning uchun gig-ishi ishchilari bu maqomni olish uchun kurashishdan ma’no ko’rmaydilar.

Kapitalizmning ikki yoqqa suriladigan eshiklari

Biroq, yuqorida aytilganlarning barchasi platformadagi bandlik sohasida nizolarning paydo bo’lishiga to’sqinlik qilmaydi, chunki ish haqi pasaymoqda, yashash narxi esa mamlakatda ko’tarilmoqda. Bolt taksi haydovchilarining so‘nggi ish tashlashi 2024-yil yanvarida Estoniya multimodal platformasi haydovchilardan har bir safar uchun undiriladigan komissiyani 10 foizdan 23,6 foizga oshirganidan keyin bo‘lib o‘tdi. Biroq Boltning o’zi bu da’voni rad etib, ish tashlashgan haydovchilarning talablarini “nuqtama-nuqta” ko’rib chiqqanini aytdi.

Gruziya gig-ishchilari G’arb platforma kapitalizmining eshiklariga siqilib qolishdi. 2022 yildan boshlab, gig iqtisodiyotidagi biznes modellari tez o’zgarishlarga duch keldi, chunki inflyatsiya keskin o’sdi va foiz stavkalari ham ko’tarila boshladi. Pul narxining oshishi moliyaviy investorlarni oziq-ovqat yetkazib berish va taksi platformalariga sarmoya kiritishga shubha bilan qaratdi, chunki ularning deyarli barchasi taxminan o’n yil oldin ishga tushirilgandan beri foydasiz bo’lib kelgan.

“Bozor seysmik siljishni boshdan kechirayotgani aniq va biz shunga mos ravishda javob berishimiz kerak. Jerri Maguayr uslubida aytsak, “biz ularga pulni ko’rsatishimiz kerak”,- deb yozadi taksi va yetkazib berish Uber xizmati bosh direktori Dara Xosrovshaxi 2022 yil may oyida sizib chiqqan xodimlarga yo’llagan maktubida.

Ushbu “texnologik tanazzul” barcha raqamli mehnat platformalarining “foydadan ko’ra o’sish afzal” strategiyasidan moliyaviy jihatdan barqarorroq modellarga o’tishiga sabab bo’ldi. Hozircha faqat Uber daromad olishga muvaffaq bo’ldi, ammo barcha qolgan platformalar  o’z daromadlarini asosan o’z ishchilarini noqulay ahvolga solish orqali oshirishga intilmoqda.

Wolt 2018 yilda Gruziya bozoriga kirganida, u hali ham “foydadan ko’ra o’sish afzal” bosqichida edi. Pul arzon edi va ta’minot raqobatchilar hisobiga bozor ulushini olish uchun kompaniya tomonidan subsidiyalangan.

Ammo 2023 yil boshida Volt yo’nalishini o’zgartirdi. U Gruziyadagi kurerlari uchun ish haqini qisqartirdi, bu esa nafaqat Gruziyada, balki kamida yettita Yevropa davlatida ham ish tashlashlarga sabab bo’ldi. Ushbu xalqaro ish tashlash harakati ijtimoiy tarmoqlarda #ReWolt xeshtegi bilan kuzatildi.

Bunday global o’yinchilar kamarlarini mahkam siqqanda, kurerlar va haydovchilar uchun ishlar qiyinlashadi. Oksford universitetining 2024 yil mart oyida e’lon qilingan iqtisod bo’yicha tadqiqoti shuni ko’rsatdiki, Wolt ham, Glovo ham ishchilarga nisbatan adolatlilikning minimal standartlari uchun o’nta mezondan faqat to’rttasiga javob beradi. Bolt taksi platformasi va shunga o’xshash rus platformasi Yandex (o’tgan yilgacha unda Uberning ulushi bo’lgan) o’nta mezondan faqat bittasiga javob beradi.

“Afsuski, platformalar o’z ishchilari duch keladigan ko’plab muammolarni hal qilish uchun hali muhim choralar ko’rmaganga o’xshaydi”, deb xulosa qiladi tadqiqot mualliflari.

Bunga javoban Woltning ijtimoiy siyosati bo’yicha menejeri Natalya Jaliashvili ularning kompaniyasi so’rov o’tkazgani, unda “hamkorlarimizning aksariyati hamkorlikdan qoniqish hosil qilganini” aytdi.

Bolt, o’z navbatida, u “har bir biznesning barcha xususiyatlarini aks ettirish” qobiliyatiga ishonmagani uchun ushbu tadqiqotda umuman qatnashmaganligini aytdi.

Ammo Glovo vakili ular haqiqatan ham “o’sish uchun joy borligini” tan oldi.

Gruziya Yevropa gig iqtisodiyoti qoidalariga amal qila oladimi?

Gruziyadagi raqamli mehnat platformalariga xorijiy investitsiyalar ishchilar uchun yangi muammolarni keltirib chiqarishi mumkin bo’lsa-da, bu yangi, yuqori maoshli ish o’rinlarini yaratish imkoniyatini ham ochib beradi.

Gruziyalik iqtisodchilar Murtaza Kvirkvaya va Mogeli Shengelia tomonidan 2024-yilning fevral oyida chop etilgan maqolasida Gruziyada bunday platformalarning paydo boʻlishi va mavjudligi ijobiy omil sifatida baholangan, chunki ular “ishsizlikni kamaytirishga va band aholi uchun qoʻshimcha daromad manbalarini taʼminlashga” yordam berishi mumkin.

Gruziya Ijtimoiy adolat markazining ijtimoiy siyosat dasturi direktori Salome Shubladze raqamli mehnat platformalarining ish o‘rinlarini yaratish salohiyati ishchilar huquqlari uchun xavflardan ustun ekanligiga ishonmaydi. Uning fikricha, ushbu xavflarni muvozanatlash uchun tartibga solish zarur:

“Gap platformalar yaxshi yoki yomonligida emas, Gruziyada qanday ishlashida. Agar Evropa Ittifoqi platformalarni tartibga sola olsa, bu yerda ham tartibga solinishi mumkin.

2024-yil 11-martda Yevropa Ittifoqi barcha 27 Yevropa Ittifoqiga aʼzo davlatlarda platforma iqtisodiyoti ishchilari uchun ishga joylashishning qonuniy prezumptsiyasini oʻrnatadigan Platforma faoliyati toʻgʻrisidagi direktivani kelishib oldi. 2023-yilda Gruziyaga rasman Yevropa Ittifoqiga nomzod maqomi berildi va bu mamlakatni potentsial aʼzolik masalasi nuqtai nazaridan diqqat markaziga tushib qoldi. Oldin Gruziya hukumatida advokat bo‘lib ishlagan Salome Shubladzening fikricha, Yevropa Ittifoqining ushbu ko‘rsatmasi nihoyat gruziya siyosatchilarini platformalarni tartibga solish bo‘yicha chora ko‘rishga undashi mumkin.

Gig iqtisodiyoti juda muhtoj bo’lgan mamlakatga juda kerakli imkoniyatni keltirdi, ammo bu global platformalarning biznes modeli o’zgargan sari, kamchiliklari paydo bo’la boshladi. Gruziya Yevropa Ittifoqi Platformasi Direktivasiga amal qiladimi yoki yo’qmi, gig iqtisodiyotining haddan tashqari ko’p xavflarini jilovlash uchun tartibga solish zarur.