Gruziyaning qoʻsh oʻyini – Yevropaga integratsiyasi va Xitoy sarmoyalari

O‘tgan yil davomida Gruziya Yevropa Ittifoqiga a’zolikka nomzod maqomini oldi va Xitoy bilan strategik hamkorlik shartnomasini imzoladi. Mutaxassislar ikki yo’l mos kelmasligidan qo’rqishmoqda.

Gruziya Xitoy konsorsiumiga (CCCC) Gruziya uchun strategik ahamiyatga ega bo’lgan Qora dengizda Anaklia chuqur dengiz portini qurish huquqini berishi haqida allaqachon qaror qilingan. Hukumat e’lon qilgan tenderda faqat shu konsorsium qatnashdi.

“Hozirda ariza beruvchi tomonidan taqdim etilgan taklif boʻyicha huquqiy va tijorat ekspertizalari oʻtkazilmoqda, shundan soʻng gʻolib eʼlon qilinadi”, — dedi JAMnews’ga Iqtisodiyot vazirligi.

Xitoy-Singapur xolding kompaniyasi [CCCC] Xitoy dengizidagi munozarali vayronkor faoliyati uchun AQSh tomonidan sanksiyaga uchragan. Kompaniya korruptsion operatsiyalarni amalga oshirgani uchun Jahon banki va Osiyo va Afrika taraqqiyot banklari tomonidan ham qora ro’yxatga kiritilgan. Va agar Gruziya hukumati ushbu kompaniya bilan kelishuvni mamlakat uchun “iqtisodiy yengillik” deb hisoblasa, Gruziya prezidenti Salome Zurabishvili bu tanlov amerikalik va yevropalik sheriklarga “pichoq sanchish” ekanligini aytdi.

Xitoylar bilan kelishuvdan sal oldin Gruziya parlamenti strategik hamkorlar tomonidan mamlakatning geosiyosiy kursidagi o‘zgarish sifatida baholangan shov-shuvli “xorijiy agentlar to‘g‘risida”gi qonunni qabul qildi. Ba’zi ekspertlar esa asosiy infratuzilma aktivini Xitoyga o’tkazish va Yevropa integratsiyasi jarayonidan amalda voz kechish o’rtasida bog’liqlik borligini ta’kidlamoqda.

Gruziya va Xitoy o’rtasidagi munosabatlar, ayniqsa, mamlakat Yevropa Ittifoqiga a’zolikka nomzod maqomini olganidan keyin kuchaydi. Strategik sheriklik toʻgʻrisidagi hujjat imzolangandan soʻng Xitoy Gruziya fuqarolari uchun vizasiz rejim joriy qildi, Gruziya Bosh vaziri Irakliy Kobaxidze ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlar koʻp tomonlama chuqurlashishini eʼlon qildi, hukumat telekanallarida xitoyparast xabarlar koʻpaydi.

Shu bilan birga, Gruziya to’qqizta tavsiyani amalga oshirish sharti bilan nomzod maqomiga ega bo’ldi, ular orasida bitta yangisi paydo bo’ldi – umumiy tashqi va xavfsizlik siyosatini Yevropa Ittifoqi siyosatiga yaqinlashtirish.

Mutaxassislarning ta’kidlashicha, bu tavsiya Gruziya-Xitoy munosabatlari faollashgani sababli qo’shilgan, chunki Evropa Ittifoqi Xitoyni tahdid deb biladi va “Gruziya Yevropa integratsiyasidan qanchalik samimiy manfaatdor ekanligiga shubhalar paydo bo’ldi”.

Mutaxassislar Gruziyaning Xitoy bilan yaqinlashuvida qanday xavfni ko‘rmoqda?

Xitoy va Gruziya o‘rtasidagi tez yaqinlashish Yevropa integratsiyasiga to‘g‘ri kelmaydi va Gruziya bu ikki integratsiya jarayonidan birini tanlashiga to‘g‘ri keladi, dedi “Gruziya ochiq jamiyat”  jamg‘armasi tadqiqotchisi Ivane Chxikvadze.

Uning fikricha, Yevropa Ittifoqining yuqorida qayd etilgan tavsiyasining ikki sababi mavjud:

“Birinchidan, bu Gruziya tomonidan imzolangan Xitoy bilan strategik hamkorlik toʻgʻrisidagi shartnoma boʻlib, Yevropa Ittifoqining xavfsizlik konsepsiyasiga koʻra, Yevropa integratsiyasiga tahdid soladi. Ikkinchi sabab, Gruziya Rossiya bilan aviaparvozlarni qayta tiklagani. Bu ikki omil Yevropa Ittifoqida Gruziyaning Yevropa integratsiyasidan qanchalik samimiy manfaatdor ekani borasida jiddiy savollar tug‘dirdi”.

Chxikvadzening fikricha, yirik infratuzilma loyihalarini (Gretsiya, Albaniyada, hozir esa Gruziyada) amalga oshirish orqali Xitoy Yevropa Ittifoqi bilan maʼlum darajada raqobatlasha oladigan yagona belbogʻ yaratishga harakat qilmoqda. Gruziya hukumatining fikricha, asosiy infratuzilma loyihalarini Xitoyga topshirish Gruziyaga tarixiy tranzit vazifasini bajarishga yordam beradi va uni YeIga yanada yaqinlashtiradi.

Ammo, Chxikvadzening so’zlariga ko’ra, Yevropa integratsiyasi haqida gap ketganda, “asosiysi to’qqizta tavsiyani amalga oshirishdir va bundan tashqari boshqa formatlarni izlashning hojati yo’q, g’ildirakni qayta ixtiro qilishning hojati yo’q”.

Xitoyning Rossiya-Ukraina urushi bo’yicha aniq pozitsiyasi yo’qligi ham muammoli ko’rinadi.

“Bu urush endi xalqaro munosabatlarda hech qanday noaniq munosabatlarni qoldirmadi. Davlat neytral pozitsiyani egallashi mumkin emas, u agressiyaga qarshi yoki Rossiya tomonida boʻlishi kerak”, – deydi Ivane Chxikvadze.

Uning fikricha, Gruziya hukumati Yevropa integratsiyasi va Xitoy bilan yaqinlashish o‘rtasidagi nozik muvozanatni saqlay olmaydi:

“Muvozanatlash siyosati qanday ish bermayotganiga yaqqol misol xavfsizlik nuqtai nazaridan Rossiya orbitasida qolishga uringan va shu bilan birga Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik shartnomasini imzolagan Armanistondir va natijani barchamiz koʻrdik”.

Ekspertlar fikricha, Xitoyning iqtisodiy qudrati uning siyosiy quroliga aylanib bormoqda. Tez iqtisodiy o’sish mamlakatni xalqaro savdo va investitsiyalarning asosiy o’yinchisiga aylantirdi. Ayni paytda Xitoy iqtisodiyoti dunyoda ikkinchi (YaIM 14 trillion dollar) va mamlakat dunyodagi eng yirik tovarlar eksportchisi hisoblanadi. Infratuzilma loyihalari va strategik sektorlarga kiritilayotgan sarmoya tufayli Xitoyning geosiyosiy ta’siri ham oshib bormoqda.

“Umuman olganda, Xitoy siyosati o’z tarkibida, masalan, Rossiya misolida bo’lgani kabi, qattiq va tajovuzkor emas. Aksincha, u jim va yashirin”, – deydi sinolog Teona Gelashvili.

Teona Tbilisi davlat universitetida xitoy tili va adabiyoti bo‘yicha tahsil oldi, Xitoy hukumati stipendiyasini qo‘lga kiritdi va Xitoyga maxsus o‘qish dasturiga yo‘l oldi va dasturni tugatgandan so‘ng Pekin xalqaro universitetining Xitoyshunoslik fakultetida o‘qishni davom ettirishga qaror qildi.

“Bu Osiyo nuqtai nazaridan xalqaro munosabatlar edi. Darslarni Xitoy va Yevropa o’qituvchilari berar edi. U yerda men xitoyliklarning o‘z mamlakatlari va dunyoga siyosiy nuqtai nazardan qarashlarining o‘ziga xos xususiyatlarini tushundim”.

Teona fikricha, Xitoy bilan strategik munosabatlar oʻrnatish uchun mamlakat siyosati va madaniyatini batafsil tushunish kerak. Uning xitoylar va xitoylik kompaniyalar bilan munosabatlari unga prinsipial bo‘lish qanchalik muhimligini o‘rgatdi. Va Teonaning so’zlariga ko’ra, Gruziya hukumati hozir qanday pozitsiyani egallashi juda muhim:

“Tushunish kerakki, agar bir mamlakat boshqa davlatga qiziqish bildirsa va unga ko’p resurslarni sarmoya sifatida kiritsa, demak u unga siyosiy ta’sir o’tkazmoqchi”.

“Siz har doim printsipial bo’lishingiz kerak. Agar siz zaiflikni ko’rsatsangiz, ular bundan foydalanadilar va sizga qarshi foydalanadilar. Kuchli pozitsiyaga ega bo’lish kerak”.

Qarama-qarshi argumentlar

Xalqaro aloqalar bo’yicha ekspert Tornike Sharashenidze Gruziya va Xitoy o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarni faollashtirishda hozirgi bosqichda hech qanday xavf-xatarni ko’rmayapti:

“Gruziya kambag’al davlat va Xitoy sarmoyasiga muhtoj. Agar kimdir iqtisodiy manfaatlarga ega bo’lmasligimiz kerak deb o’ylasa, bu ochiq-oydin ahmoqlikdir. Har bir davlat hamma joyda ittifoqchi va sheriklariga ega bo’lishga harakat qiladi. Qanchalik ko’p ittifoqchingiz bo’lsa, siz uchun shuncha yaxshi bo’ladi.”

Sharashenidze fikricha, Yevropa Ittifoqidan farqli o‘laroq, Gruziya Xitoy sarmoyasidan voz kechish dabdabasiga ega emas. Agar davlat aksiyalarning nazorat paketini saqlab qolsa, u Anaklia portiga Xitoy sarmoyasini olqishlaydi:

“Har bir kichik davlat xalqaro kontekstni hisobga olishga majbur. 1990-2000-yillarda dunyo bir qutbli va Amerika eng kuchli davlat bo’lganida, Gruziya AQShga astoidil ergashdi. Hozir esa Xitoy ikkinchi kuchli o’yinchiga aylandi va Gruziya qaysidir darajada bu haqiqatni hisobga oladi. Qolaversa, Rossiya Xitoyga qarshi ochiq kurasha olmaydi. Va biz Xitoy bilan hamkorlikni Rossiyaning mintaqadagi ta’siriga muvozanat sifatida ko’rishimiz mumkin.

Gruziya-Xitoy munosabatlari bugungi kunda

So‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra, Xitoy Gruziyaning to‘rtinchi yirik savdo hamkori hisoblanadi. So‘nggi o‘n yil ichida ikki davlat o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 3 baravar oshdi. Gruziya va Xitoy hamkorligining asosiy tarmoqlari transport, energetika va turizmdir.

Xususan, oʻtgan yili tovar ayirboshlash hajmi ikki milliard dollarga yaqinlashdi, bu 2019-yilga (1,1 milliard dollar) nisbatan sezilarli oʻsdi. 2023-yilning birinchi choragida Gruziya Xitoydan qariyb 20 million dollar sarmoya oldi.

Gruziya mintaqada Xitoy bilan erkin savdo shartnomasini imzolagan birinchi davlatga aylandi.

Gruziya 2023-yil sentabrida Xitoy fuqarolari uchun vizasiz rejimni joriy qilgan. 2024-yilning 26-fevralida esa Xitoy Xalq Respublikasi Gruziya fuqarolari uchun viza rejimini bekor qilish to‘g‘risidagi qarori haqida ma’lum bo‘ldi. Vizasiz rejim 10 apreldan kuchga kirdi.

Mamlakatlar o‘rtasida imzolangan shartnoma siyosiy, iqtisodiy, xalqaro va xalqaro-madaniy jihatlarni o‘z ichiga oladi. Tomonlar savdo-sotiqni faollashtirish bilan bir qatorda ikki tomonlama munosabatlarni chuqurlashtirish tashqi aloqalar uchun ustuvor yo‘nalish ekanligiga kelishib oldilar. Ular qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlari hamda siyosiy partiyalar o‘rtasida siyosiy maslahatlashuvlar o‘tkazilishini e’lon qildi. Gruziya Xitoyning global taraqqiyot, tsivilizatsiya va xavfsizlik bo‘yicha taklif etayotgan “Bir kamar, bir yo‘l” tashabbusini olqishlaydi va “Xitoy insoniyatga modernizatsiyaga erishish uchun yangi yo‘l va tanlov taklif etishiga” ishonch bildiradi.

Biroq, Gruziya tashqi ishlar vazirining soʻzlariga koʻra, “Xitoy bilan strategik sheriklik mamlakat tashqi siyosatida oʻzgarishlar boʻlishini anglatmaydi”.