Havoning ifloslanishiga befaqlik evaziga serblar va makedoniyaliklar “o’z sog’lig’i bilan to’lashmoqda”

Yevropa Ittifoqining millionlab yevro mablag’lariga qaramay, Serbiya va Shimoliy Makedoniya aholisi hali ham Yevropadagi eng iflos havodan nafas oladi.

Natasha Yanchic-Menkoski olti yashar qizi Petraning pichan isitmasi deb nomlanuvchi allergik riniti avj olganida oyiga kamida bir marta Skopyedagi bolalar o‘pka klinikasiga muntazam ravishda olib boradi. Bu infektsiyalar bo’lishi mumkin, lekin ko’pincha bu atmosfera ifloslanishi.

Natasha bir dasta tibbiy hisobotlarni ko’tarib, sabrsizlik bilan kutmoqda. “Bu bir yilda emas, bir necha oy ichida”, deydi u.

Jahon banki ma’lumotlariga ko’ra, Shimoliy Makedoniyadagi havo ifloslanishi har yili taxminan 1350 kishining hayotiga zomin bo’ladi. Bolalar rivojlanayotgan tanalari va yuqori nafas olish tezligi tufayli eng zaifdir.

Petra pediatri doktor Jelena Gijinowska Tasewska tushuntiradiki, PM10 zarralari – diametri 10 mikron yoki undan kam bo’lganlar – va PM2.5 zarralari “eng kichik bronxiolalar va alveolalarga kirib, bolalarda nafas olish kasalliklarini, shu jumladan allergik rinitni kuchaytiradi. Bunday kasalliklarga chalingan bolalar soni ortib bormoqda.

“Hozirgi kunda har bir bolada allergiya bor va havoning ifloslanishi, ayniqsa, isitish mavsumida allergiyani kuchaytiruvchi muhim omildir”, dedi Dzinowska Tasewska BIRN nashriga.

Petra davolanadigan klinika, Kozle bolalar nafas olish klinikasi, Shimoliy Makedoniyadagi boshqa hukumat binolari kabi, mazut bilan isitilishi juda istehzoli.

Qo’shni Serbiyada ham vaziyat xuddi shunday, u yerda ifloslanish bo’yicha mutaxassis Deyan Lekichning aytishicha, shifoxonalar, maktablar va bolalar bog’chalari kabi ko’pchilik davlat muassasalari hamon mazutdan foydalanadi. Shuningdek, u kichik va o’rta neft qozonlari havoda osilgan zarrachalarining muhim manbai ekanligini ta’kidladi.

“Belgraddagi Zvezdara shahridagi shahar shifoxonasi mazut bilan isitiladi, pulmonologiya instituti esa uning yonida”, dedi u.

Yevropa Ittifoqiga qo’shilish haqida: “Hech qachon”

Yevropa Ittifoqining Skopyedagi delegatsiyasi maʼlumotlariga koʻra, 2013-yilgacha Yevropa Ittifoqi mablagʻlaridan 5,7 million yevro Shimoliy Makedoniyadagi ifloslanishning oldini olish, jumladan monitoring, havo sifati maʼlumotlarini boshqarish va qonunchilikka sarflangan.

2013-yildan buyon Yevropa Ittifoqining yana 26,9 million yevro mablag‘i ajratildi yoki sarflandi, jumladan, poytaxt Skopyega, shuningdek, ko‘p yillar davomida mamlakatning eng ifloslangan shaharlari bo‘lgan Bitola, Tetovo va Kumanovoga 10 million yevro ajratilgan. Bu pul neft qozonlarini bosqichma-bosqich tugatish va Skopyedagi markaziy isitish tizimini kengaytirish uchun mo’ljallangan.

Biroq Shimoliy Makedoniya byudjeti Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlish boʻyicha muzokaralar talablariga qaramay, atrof-muhitni muhofaza qilishga 0,5 foizdan kam mablagʻ ajratadi.

“Agar bizda havoning ifloslanishi bu darajada bo’lsa, biz Yevropa Ittifoqiga qo’shilishning iloji yo’q”, dedi EXHTning amaldagi raisining iqlim o’zgarishi bo’yicha sobiq maxsus vakili, iste’foga chiqqan atrof-muhit vaziri Noser Nuredini.

2022 yilda vazirlik xodimi Nuredini Skopyeda havoni ifloslantiruvchi deyarli 17 ming kilogramm xavfli chiqindilarni noqonuniy yoqib yuborishga aloqador bo‘lgan. Moliya politsiyasi qo‘ygan ayblovlarga ko‘ra, amaldor 7 ming yevroni o‘zlashtirgan. Ish hali ham tergov qilinmoqda, lekin gumondorning nomi hali oshkor qilinmagan.

Ayni paytda, “Eco-Awareness Association” nodavlat tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, havoning ifloslanishi Shimoliy Makedoniyada erta o‘limning asosiy xavf omillaridan biridir.

2021 yilgi hisobotda NNT Shimoliy Makedoniyadagi havo ifloslanishi tufayli har 100 000 kishiga 118 ta oʻlimni qayd etgan, bu esa dunyo boʻyicha oʻrtacha 86 tani tashkil qiladi.

“Shimoliy Makedoniyadagi havo ifloslanishidan jami oʻlimlarning yetti foizi besh yoshgacha boʻlgan bolalarda, 14 foizi esa 70 yoshdan oshgan odamlarda sodir boʻladi”, — deyiladi xabarda.

“Ular hech narsa qilishmadi”

Serbiyaning Paratsin munitsipalitetidagi Popovac qishlog’i 2024 yil boshidan beri eng yuqori ifloslanish darajasiga ega bo’lgan kunlar bo’yicha ajoyib rekordga ega – iyundagi holatiga ko’ra 94 kun PM10 me’yorlaridan yuqori bo’lgan.

Serbiyaning qayta tiklanuvchi energiya va atrof-muhitni tartibga solish institutining so‘nggi hisobotiga ko‘ra, 500 dan kam aholi yashaydigan qishloq havosi so‘nggi to‘rt yil ichida nihoyatda ifloslangan.

Bolqon mintaqasida real vaqt rejimida rasmiy ma’lumotlarni to’playdigan Lekich tomonidan ishlab chiqilgan x-Eco ilovasiga ko’ra, kamida 18 Serbiya munitsipaliteti allaqachon o’rnatilgan 35 kunlik ifloslanish darajasidan oshib ketgan. Lekichning fikricha, qishda vaziyat yanada og’irlashadi.

“Biz muammoni o’z manbasida hal qilishni xohlamaymiz”, dedi u. “Mazutda ishlaydigan barcha qozonxonalarning reestri yo’q va ularning qancha ekanligini hech kim bilmaydi.”

2021 yilda Serbiya hukumati 1300 ta neft qozonlari yopilishini e’lon qildi. Shuningdek, Belgrad Jerkovich tibbiyot markazidagi qozonxona yopilishi aytildi. Biroq, mavjud ma’lumotlarga ko’ra, u hali ham ishlatilmoqda.

Sog’liqni saqlash markazi izoh berishdan bosh tortdi va BIRNni Belgrad elektr stansiyalariga havola qildi, bu shahar kotibiyatining ishi ekanligini aytdi. Kotibiyat javob bermadi.

Lekich me’yoriy-huquqiy baza yaxshilanganini, biroq uni amalga oshirilishi talabga muvofiq emasligini ta’kidladi.

Atrof-muhit muammolariga e’tibor qaratuvchi norasmiy fuqarolik jamiyati guruhi Eko straza 2024 yil may oyida Serbiyadagi neft qozonlarini yopishni talab qilib, Atrof-muhitni muhofaza qilish vazirligiga petitsiya topshirdi.

“Havoning ifloslanishiga qarshi kurashish vaqt talab qilsa-da, 12 oy ichida muammoni tezda hal qilish va birinchi qadam bo’lishi mumkin bo’lgan narsa neft qozonlarini o’chirishdir”, dedi Eko Straza asoschisi Bojan Simisich BIRN nashriga.

2022-yil dekabr oyida hukumat havo sifati boʻyicha Milliy dastur va 2022-2030 yillarga moʻljallangan harakatlar rejasini qabul qildi, biroq, uning soʻzlariga koʻra, “oʻshandan beri ular hech narsa qilmaganlar”.

BIRN Belgrad elektr stansiyasi, Belgrad shahar meriyasi, Atrof-muhit vazirligi va Energetika vazirligi bilan bog’landi, ammo javob olmadi.

YeI: Serbiya rejalarini amalga oshirishi kerak

Yevropa Ittifoqining Serbiyadagi delegatsiyasi BIRN’ga 2009 yildan beri Serbiyadagi havo sifatini nazorat qilish uskunalariga, mutaxassislarni tayyorlashga va “tizimlar yaratishga”ga deyarli to‘qqiz million yevro sarmoya kiritganini aytdi.

Mazutr qozonlariga kelsak, delegatsiya Yevropa Ittifoqi Serbiya bilan “Biomass II” dasturiga 10 million evro miqdorida grant ajratganini aytdi, bu “sakkizta tuman isitish tizimida qazib olinadigan yoqilg’idan biomassaga o’tishni nazarda tutadi”. Blok, shuningdek, 2022–2030 yillarga mo‘ljallangan havo sifati dasturi va harakat rejasini ishlab chiqishda Serbiyani qo‘llab-quvvatladi.

“Hozirda Serbiya hukumati fuqarolar manfaati yoʻlida uni amalga oshirishni boshlashi muhim”, — deyiladi BIRN delegatsiyasi bayonotida.

“Yevropa Ittifoqi mablag’lari elektr stansiyalari va issiqlik taʼminoti kompaniyalari kabi yirik havoni ifloslantiruvchi moddalarga eʼtibor qaratgan boʻlsa-da, biz changni kamaytirish va oltingugurtdan tozalashga sarmoya kiritgan boʻlsak-da, hali ham mahalliy darajada amalga oshirilishi kerak boʻlgan katta hajmdagi harakatlar va investitsiyalar, jumladan energiya samaradorligi boʻyicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi bizni kutmoqda.

Lekichning aytishicha, Serbiya bu masalani Yevropa Ittifoqi bosimisiz hal qilishi shubhali.

“Ko’rinishidan, hech kim bizga o’z sog’lig’imizga g’amxo’rlik qilishimiz uchun bosim o’tkazmasa, biz unchalik tashvishlanmaymiz”, dedi u BIRNga.

Astma, surunkali bronxit va erta o’lim

Boston Health Effects Institute (HEI) tomonidan 2022 yilda oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, tashqi PM2.5 zarralari bilan bogʻliq oʻlimlarning uchdan biridan koʻprogʻi qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi bilan bogʻliq.

HEI ma’lumotlariga ko’ra, havo ifloslanishi 2019 yilda Serbiyada o’limning yettinchi asosiy sababi bo’lib, butun mamlakat bo’ylab 12,700 kishining o’limiga sabab bo’lgan.

Qayta tiklanadigan energiya va atrof-muhitni tartibga solish instituti tomonidan o’tkazilgan Serbiyadagi havo sifati bo’yicha so’nggi tadqiqot shuni ko’rsatdiki, Serbiyadagi har o’ninchi o’lim havo ifloslanishi bilan bog’liq.

“Qattiq zarrachalar yuqori darajasi va boshqa ifloslantiruvchi moddalar astma, surunkali bronxit va boshqa respirator kasalliklar, ayniqsa, bolalar va qariyalar orasida ko’payishiga olib kelmoqda”, dedi sog’liqni saqlash bo’yicha mutaxassis Vlatka Matkovich.

“Aholining sog’lig’ini himoya qilish uchun chiqindilarni kamaytirish va havo sifatini yaxshilash bo’yicha kompleks chora-tadbirlar zarur.”

Tadqiqotlar astma va surunkali obstruktiv o’pka kasalligi kabi respirator kasalliklarning dahshatli sur’atlarini ko’rsatmoqda, ayniqsa shaharlarda.

“Shaharlarda, ayniqsa qish oylarida havo ifloslanishining muhim manbai turar-joylarni isitishdir”, dedi Yevropa atrof-muhit agentligining havo sifati bo‘yicha eksperti Alberto Gonsales Ortiz. “Aholi zich joylashgan hududlarda zarrachalar chiqindilari salomatlik uchun salbiy natijalar bilan aniq bog’liqdir.”

Matkovich, shuningdek, “havo ifloslanishi bilan bog’liq nafas olish muammolari tufayli” qish oylarida kasalxonaga yotqizilganlar soni ko’payganida “vaziyat yomonlashishini” aytdi.

Belgraddagi Batut nomidagi sog’liqni saqlash instituti o’tgan qishda bemorlarni qabul qilish holati bo’yicha izoh berish so’rovlariga javob bermadi.

Yaqinda o’tkazilgan tadqiqot shuni ko’rsatdiki, 2019 yilda G’arbiy Bolqondagi 26 ta shaharda PM2.5 darajasi bilan bog’liq xarajatlar 7,8 dan to’qqiz milliard yevrogacha bo’lgan. G’arbiy Bolqonda havo ifloslanishining iqtisodiy yuki Yevropa Ittifoqining barcha 27 davlatidagidan kattaroqdir.

“Bu G’arbiy Bolqon aholisi o’z sog’lig’i bilan ifloslangan havo uchun qancha to’layotgani haqida ko’p narsani aytadi”, dedi Matkovich.