Ko‘chmas mulkingiz xavf ostida: Toshkentdagi VEGA Centre SM qanday qilib kredit firibgarliklari sababli hibsga olindi

О‘zbekistonda birovning mol-mulki garovi ostiga ko‘p million dollarlik kredit olish bilan bog‘liq firibgarlik holatlari ko‘paydi. Firibgarlar soxta hujjatlar va davlat reestridagi zaifliklardan foydalanib, o‘zgalarning ko‘chmas mulkiga kiradi va uni qonuniy egalariga bildirmasdan garovga qo‘yadi, qonuniy egalar esa bu firibgarlik haqida faqat qarzni qaytarish  paytida yoki sudga taqdim etilgan da’vo arizalariga duch kelganida bilib qolishadi.

So‘nggi shov-shuvli voqealardan biri Toshkentdagi “SK MEDIA” MChJga tegishli VEGA CENTRE savdo markazi bilan bog‘liq firibgarlik ishi bo‘ldi. Mazkur holat О‘zbekiston moliya tizimidagi jiddiy muammolarni, shuningdek, firibgarlik sxemalaridan himoya qilish borasidagi kamchiliklar va bunday huquqbuzarliklarni nazorat qilish va oldini olishning mavjud mexanizmlarini fosh etib, mamlakatda firibgarlikdan himoya qilish choralarini zudlik bilan isloh qilish va kuchaytirish zarurligini ko‘rsatdi.

VEGA CENTRE savdo markazi bilan bog‘liq vaziyat bir necha bosqichda va bir necha oy davomida rivojlandi. Har bir tafsilot jinoiy guruh tomonidan puxta rejalashtirilganidan dalolat beradi.

Hammasi 2023 yilning fevral oyida “SK MEDIA” MChJ bosh hisobchisi Davlat soliq qo‘mitasi ma’lumotlar bazasida kompaniyaning ma’lumotlarida g‘alati anomaliyani aniqlaganidan so‘ng boshlandi: tizimda kompaniya direktori  sifatida J.A ko‘rsatilgan, aslida esa kompaniya 1997 yilda tashkil etilganidan beri doimiy ravishda ushbu lavozimni uning haqiqiy direktori A.B. egallab kelmoqda. Soliq xizmatiga murojaat qilganidan so‘ng, ma’lumotlarga tuzatish kiritildi, keyin esa vaziyat texnik nosozlik sifatida tushuntirildi va keyinchalik bu kompaniyaning aktivlariga kirishga qaratilgan keng ko‘lamli firibgarlik sxemasining bir qismi ekanligi ma’lum bo‘ldi.

Xatolik uch kun ichida tuzatilganiga qaramay, bu vaqt bir qator noqonuniy xatti-harakatlarni amalga oshirish uchun yetarli bo‘ldi – kompaniyaning haqiqiy egasi va direktorining ishtirokisiz jinoyatchilar bank bilan kredit shartnomasini tuzishga, uni xususiy notarius tomonidan tasdiqlashga va VEGA CENTRE savdo markazi nomiga ko‘chmas mulk bilan amaliyotlarni taqiqlovchi kartani rasmiylashtirishga muvaffaq bo‘lishdi.

VEGA CENTRE savdo markazi binosi “Gold Uz Tex” MChJga berilgan kredit bo‘yicha garov sifatida bank garoviga qo‘yilganligi hamda shunday kompaniya borligi haqida “Ipak yo‘li” AIKB Qarshi filialining 2023 yil 7 iyundagi pochta xabaridan mulkdorga ma’lum bo‘ldi.

Ertasi kuniyoq SK MEDIA rahbariyati bankni ko‘chmas mulk bilan bog‘liq bitimlar tuzilmagan yoki rejalashtirilmagani haqida rasman ma’lum qildi. Xatda, shuningdek, bank xabarnomasida kompaniya direktori sifatida ko‘rsatilgan shaxs J.A. direktor emasligi va uni boshqarish uchun hech qachon qonuniy huquqlarga ega bo‘lmagani ta’kidlandi.

Kompaniya soliq organlariga soliq solinadigan bazadagi ma’lumotlarning o‘zgarishi bo‘yicha tekshiruv o‘tkazish so‘rovi bilan rasmiy murojaatiga javob olgach, vaziyat jiddiy tashvish tug‘dira boshladi. Unda 2023 yil 16 fevralda kompaniya vakolatiga direktor o‘zgarishi bilan bog‘liq o‘zgartirishlar kiritish uchun hujjatlar soliq xizmatiga taqdim etilgani ma’lum qilindi.

Gap firibgarlik ekanligi ayon bo‘lgach, kompaniya prokuraturaga murojaat qildi va u yerda jinoiy ish qo‘zg‘atilib, keyinchalik Yakkasaroy tumani IIBga o‘tkazildi. Ish bo‘yicha tergov dastlab juda sekin davom etdi va qaysidir vaqtda butunlay to‘xtab qoldi.

Faqat prokuratura organlariga, jumladan, О‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasiga qilingan takror murojaat tufayli ish Ichki ishlar bosh boshqarmasiga o‘tkazildi va u oldinga siljidi. IIBB tergovchisi yuqori professionallik va qat’iyatni ko‘rsatdi, bu nafaqat tergovni ilgari surish, balki jinoiy guruh a’zolarini muvaffaqiyatli ushlash imkonini ham berdi. Uning tezkor va professional harakatlari firibgarlarni qo‘lga olish va adolatni tiklashda hal qiluvchi rol o‘ynadi.

Tergov jarayonida firibgarlik ko‘lami aniqlandi – sakkiz kishi sudga tortildi, ulardan ikki nafari hujjatlarni qalbakilashtirishda aybiga iqror bo‘ldi. Ta’sischilar yig‘ilishi bayonnomasidan tortib, direktorni tayinlash to‘g‘risidagi farmoyishgacha bo‘lgan barcha hujjatlar, muhrlar, imzolar va pasport nusxalari soxtalashtirilgani aniqlandi.

Firibgarlar o‘z harakatlarini puxta rejalashtirishi va huquq tizimidagi bo‘shliqlardan foydalanishi ko‘rinib turibdi. Hujjatlarni qalbakilashtirish, davlat reestridagi ma’lumotlarni o‘zgartirish va keyinchalik garovni rasmiylashtirish jinoiy guruhning yaxshi muvofiqlashtirilgan ishini talab qiladi. Kompaniyaning tezkor choralari va tergov organlarining aralashuvi tufayli jinoyatchilar qo‘lga olindi, ammo bu ish ma’lumotlarni himoya qilish va bank tartib-qoidalarida jiddiy kamchiliklarni aniqladi hamda ma’lumotlarni himoya qilish tizimini zudlik bilan isloh qilish va bunday holatlarning oldini olish uchun qat’iy tekshiruv tartib-qoidalarini joriy etish zarurligini ko‘rsatdi.

Firibgarlik va tizimdagi kamchiliklar

Bu yakka voqea emas. So‘nggi yillarda yirik kreditlarni rasmiylashtirishda firibgarlik holatlari ko‘payib bormoqda, bu esa О‘zbekistondagi moliyaviy-huquqiy tartibga solish tizimida zaifliklar mavjudligidan dalolat beradi. Avvalroq Anhor.uz “Integra”dagi  xuddi shunday holat haqida hikoya qilgan edi.

Birinchidan, asosiy muammolardan biri notarial tasdiqlangan hujjatlarni qalbakilashtirish qulayligidir. Firibgarlar elektron reestrlarga o‘zgartirish kiritish va kredit olish maqsadida bankka murojaat qilish uchun soxta hujjatlardan muvaffaqiyatli foydalangan. Hujjatlar va imzolarni notarial tasdiqlashning amaldagi tartiblari yetarlicha qat’iy emas, bu esa shunday turdagi firibgarliklarni amalga oshirishga imkon beradi. Achinarlisi shundaki, ko‘pchilik xodimlar, xoh bankda, xoh soliq idorasida, kamdan-kam hollarda soxtalikni aniqlash uchun zarur bo‘lgan puxtalik bilan hujjatlarni tekshiradi.

Ikkinchidan, bu holat Davlat soliq reestri kabi davlat elektron ma’lumotlar bazalarining zaifligini ko‘rsatadi. Soliq xizmatining ma’lumotlarni qayta tiklash bo‘yicha tezkor harakatlariga qaramay, jinoyatchilar soxta hujjatlar taqdim etish orqali kompaniya rahbari haqidagi ma’lumotlarni o‘zgartirishga muvaffaq bo‘lganligining o‘zi xavotir uyg‘otadi. Bu mavjud xavfsizlik choralari bunday o‘zgarishlarning oldini olish uchun yetarli emasligini  va kelajakda yanada murakkab hujumlar nishoniga aylanishi mumkinligini ko‘rsatadi.

Biznes va bank tizimi uchun tahdid

О‘zbekiston moliya tizimida firibgarlik holatlari ko‘payib borayotgani va tizimli muammolar kompleks hal qilishni taqozo etmoqda. Ko‘pgina kompaniyalar, ayniqsa, kichik va o‘rta biznes, bank va notarial sohalarga ta’sir qiladigan firibgarlik sxemalariga nisbatan zaifdir. Nomukammal qonunchilik va qat’iy tekshirish mexanizmlarining yo‘qligi elektron tizimlarning yetarli darajada himoyalanmaganligi bilan birgalikda tovlamachiliklar uchun ideal sharoitlarni yaratadi.

О‘zbekistonda biznes va moliyaviy amaliyotlarni raqamlashtirish tendentsiyasi kuchayib bormoqda, biroq shu bilan birga yangi tahdidlar ham paydo bo‘lmoqda. 13 180 kvadrat metr maydonga ega VEGA CENTRE binosining egasi SK MEDIA ishida firibgarlar nafaqat soxta hujjatlardan foydalangan, balki davlat elektron tizimlariga ham kirishga muvaffaq bo‘lgan. Ushbu dahshatli voqea mavjud infratuzilmaning zaifligini va kiberxavfsizlikni kuchaytirish, shuningdek, kelajakda shunga o‘xshash jinoyatlarning oldini olish uchun yanada murakkab autentifikatsiya usullarini joriy etish zarurligini ko‘rsatadi.

Ehtimoliy yechimlar va zarur islohotlar

Mavjud vaziyat bir necha darajalarda zudlik bilan harakat qilishni talab qiladi. Birinchidan, bank tizimi, birinchi navbatda, О‘zbekiston Markaziy banki kreditlar berish, ayniqsa, ko‘chmas mulk garovi bilan ta’minlangan kreditlarni berish tartiblarini qayta ko‘rib chiqishi kerak.

Hujjatlarning haqiqiyligini tekshirish tartib-qoidalarini kuchaytirish zarur. Banklar taqdim etilgan hujjatlarning haqiqiyligini va ularning qonuniy kuchini tekshirishning avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratish bo‘yicha notariuslar va soliq organlari bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishlari lozim. Bu jarayonning ishonchliligi va shaffofligini sezilarli darajada oshiradi, shuningdek, firibgarlik xavfini minimallashtiradigan blokcheyn texnologiyalari asosida raqamli reestrlarni joriy etishni o‘z ichiga olishi mumkin.

Notariuslar an’anaviy tarzda bitimlarni notarial tasdiqlash jarayonida asosiy o‘rinni egallab kelgan, biroq ular xavfsizlik zanjirining zaif bo‘g‘iniga aylanib bormoqda. Ehtimoliy yechimlardan biri notarial xizmatlarni to‘liq raqamlashtirish bo‘lib, bu soxtalashtirish xavfini kamaytiradi. Biometrik identifikatsiyadan foydalanish va tekshirishning qattiqroq standartlarini joriy etish xavfsizlikni sezilarli darajada yaxshilashi mumkin. Ehtimol, Adliya vazirligi notariuslarning soxta operatsiyalarni rasmiylashtirish uchun javobgarligini oshirishi kerakdir.

Davlat soliq reestrlari kabi davlat ma’lumotlar bazalari ruxsatsiz aralashuv va xakerlik hujumlaridan himoyalangan bo‘lishi kerak. Ikki faktorli autentifikatsiya tizimlarini, biometrik ma’lumotlarni va muntazam xavfsizlik auditini joriy etish ehtimoliy buzilishlarning oldini olishga yordam beradi. Shuningdek, har qanday shubhali faoliyatni avtomat ravishda kuzatib boradigan garov va tranzaktsiyalar bo‘yicha yagona ma’lumotlar bazalarini yaratish maqsadga muvofiq bo‘lardi.

Elektron tizimlar muhim ma’lumotlarni saqlash uchun tobora ko‘proq foydalanilayotganligi sababli, xavfsizlik texnologiyalariga sarmoya kiritish va xodimlarni kiber tahdidlarga qarshi kurashish bo‘yicha o‘qitish zarur. Har qanday buzilish yoki xakerlik urinishlariga tezda javob beradigan maxsus kiberxavfsizlik guruhlarini yaratish xavflarni kamaytirishi mumkin.

VEGA CENTRE savdo markazi binosining egasi bilan sodir bo‘lgan voqea shunchaki yakka voqea emas, balki О‘zbekistonda moliyaviy tartibga solish va ma’lumotlarni himoya qilish tizimidagi kengroq muammolarning ko‘rsatkichidir. Unda notarial amaliyotdan tortib, davlat reestrlari faoliyati va bank tartib-qoidalarigacha bo‘lgan turli darajadagi kamchiliklar aniqlandi. Bunday holatlar takrorlanmasligi uchun kreditlar berish, hujjatlarning haqiqiyligini tekshirish va elektron ma’lumotlar bazalarini himoya qilish bo‘yicha yondashuvlarni har tomonlama ko‘rib chiqish zarur.

Moliyaviy va biznes-jarayonlarni raqamlashtirish jadal sur’atlar bilan o‘sib borayotgan sharoitda О‘zbekistonda blokcheyn, biometriya va ko‘p bosqichli autentifikatsiya kabi zamonaviy xavfsizlik texnologiyalarini faolroq joriy etish zarur. Bu biznesni firibgarlardan himoya qiladigan va mamlakat moliya institutlariga bo‘lgan ishonchni ta’minlaydigan ishonchli tizimni yaratishning yagona yo‘li.