O‘zbekiston va Gruziya O‘rta koridor qurishda Xitoyga umid bog‘lamoqda

Oxirgi oylarda Rossiyani chetlab oʻtib, Markaziy Osiyo va Kavkaz orqali oʻtuvchi Yevropa Ittifoqi-Xitoy savdo yoʻli boʻlgan Oʻrta (yoki Oʻrtangi) koridor boʻylab ikkita muhim voqea yuz berdi. Birinchidan, Gruziyada bahsli Anaklia chuqur dengiz porti loyihasi nihoyat Xitoy boshchiligidagi konsorsiumga topshirildi. Ikkinchidan, Markaziy Osiyoda Oʻzbekiston, Qirgʻiziston va Xitoy rahbarlari oʻrtasida uzoq kutilgan Gʻarbiy Xitoyni Oʻzbekiston bilan bogʻlovchi temir yoʻl boʻyicha shartnoma imzolandi. Va bu ikkala o’zgarishlar nafaqat O’rta koridorga umidlarning yangilanishiga, balki Xitoy bilan aloqalarni chuqurlashtirishga oid xavotirlarning kuchayishiga olib keldi.

Bahsli port

Chuqur suvli Anakliya porti qurilishi Gruziya Qora dengizi sohilidagi bo’sh joyda, deyarli barcha BMT davlatlari Gruziyaning bir qismi deb hisoblaydigan Rossiya tomonidan qo’llab-quvvatlanadigan de-facto davlatdan,  Abxaziyadan “ikki qadamda” rejalashtirilgan.

Agar geosiyosiy kataklizmlar va ichki siyosiy tartibsizliklar bo‘lmaganida, port allaqachon qurilgan bo‘lardi va Anakliya O‘rta koridorning muhim savdo markaziga aylangan bo‘lardi.

Anakliya portini qurish loyihasi 2014-yilda, amaldagi hukmron “Gruziya orzusi” partiyasi hokimiyatga kelganidan ko‘p o‘tmay boshlangan edi. Dastlab, uni amalga oshirish Gruziyaning TBC Banki va AQShda joylashgan Conti International Anaklia Development Consortium (ADC) tomonidan tuzilgan konsorsiumga topshirilgan edi, ammo 2020 yil yanvar oyida kelishuv siyosiy kelishmovchiliklar tufayli bekor qilindi, natijada gruziyalik investorlar oxir-oqibat pul yuvishda ayblangan.

Keyin, 2022 yilda Gruziya hukumati yana port qurish rejalarini e’lon qildi. Avvalgi sarmoyadorlar Gruziya hukumatidan tovon puli talab qilib, Xalqaro arbitraj sudiga da’vo arizasi bilan murojaat qilgan, biroq ishni yutqazgan. Shu bilan birga, loyihani amalga oshirish uchun yangi – Xitoy konsorsiumi tanlandi.

Bu eʼlon Gruziya parlamenti prezidentning “xorijiy agentlar” toʻgʻrisidagi oʻta munozarali qonunga qoʻygan vetosini bekor qilganidan bir kun oʻtib eʼlon qilindi.

29 may kuni Gruziya iqtisodiyot vaziri Levan Davitashvili Xitoy davlat giganti China Communications Construction Company Ltd. (CCCC) va Singapurda joylashgan China Harbour Investment Pte. Ltd kompaniyasi Anaklia portini quradi va ish Xitoyning ikkita davlat kompaniyasi – China Road and Bridge Corporation va Qingdao Port International Co., Ltd bilan tuzilgan shartnoma asosida amalga oshirilishini e’lon qildi.

Portni qurish uchun Shveytsariya-Lyuksemburg konsorsiumi ham ariza topshirgan, biroq yakuniy arizani faqat xitoyliklar topshirgan.

CCCC bilan hamkorlik boshqa sabablar qatorida Gruziyada munozarali, chunki CCCC Janubiy Xitoy dengizidagi sun’iy orollarni qurishdagi roli tufayli AQSh Savdo Departamentining “Sub’yektlar ro’yxatiga” kiritilgan.

O’rta koridorning boshqa uchidagi temir yo’l

Yana uzoqroq sharqda, Yevroosiyo qit’asining qarama-qarshi tomonida, Xitoy boshchiligidagi yana bir yirik infratuzilma loyihasi ham gavdalanmoqda.

Gruziya Iqtisodiyot vazirining yuqorida tilga olingan bayonotidan bir hafta o‘tib, Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li loyihasi (CKU temir yo‘li) bo‘yicha hamkorlik shartnomasi imzolandi. U 523 kilometr masofani bosib o‘tib, G‘arbiy Xitoyni Qirg‘iziston orqali O‘zbekiston bilan bog‘laydi.

Ushbu loyiha qariyb 30 yil davomida “muhokama qilinmoqda” va endi u Anakliya porti kabi nihoyat harakatga kelgangao’xshaydi. O‘tgan yil davomida mazkur loyihani qo‘llab-quvvatlovchi bir qancha yuqori darajadagi bayonotlar berildi, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Xitoy davlat rahbarlari o‘rtasida virtual imzolash marosimi bo‘lib o‘tdi.

2024-yilda bu ko‘p milliard dollarlik loyihani kim moliyalashtirishi aniq bo‘ldi. Xabar qilinishicha, Xitoy loyihaning yarmini qoplaydigan 2,35 milliard dollar miqdorida past foizli kredit ajratish majburiyatini olgan. Biroq, temir yo’lning to’liq moliyalashtirilishi haqida tafsilotlar hozircha noma’lum.

Temir yo‘l qurilishi quvonarli ishdir, chunki u “Xitoyning keng bozori va dengiz portlariga kirishning arzonroq variantini taqdim etadi, Rossiya orqali yoki Shimoliy Koreya va Janubiy Xitoy dengizi orqali dengiz yo‘llari orqali o‘tish zaruratini kamaytiradi”, deydi Toshkentdagi Iqtisodiy tadqiqotlar markazi tadqiqotlari kooordinatori Baxtiyor Ergashev.

Xitoy va Yevropa Ittifoqining O‘rta koridorga qiziqishi ortib bormoqda

Iqtisodiyot vaziri Levan Davitashvilining so‘zlariga ko‘ra, “Anakliya porti butun O‘rta yo‘lakning raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan muhim loyihadir”.

Transkaspiy xalqaro transport yo‘li sifatida ham tanilgan O‘rta koridor Xitoy va Yevropa o‘rtasidagi savdo yo‘nalishi hisoblanadi. Shimoliy yo‘lak bo‘ylab Rossiya orqali o‘tish o‘rniga, O‘rta yo‘lak transporti Qozog‘iston orqali o‘tadi, Ozarbayjonda Kaspiy dengizi orqali o‘tadi va Gruziya orqali o‘tadi va Yevropa Ittifoqi bozoriga uchta tarmoq: Ukraina, Turkiya yoki Ruminiya-Bolgariya orqali kiradi.

Rossiyaning Ukrainaga keng miqyosli bostirib kirishi va keyinchalik Rossiyaga qarshi sanksiyalari bu loyihani Xitoy va Yevropa Ittifoqi uchun alohida ustuvor vazifaga aylantirdi.

“Xitoy Yevropa Ittifoqi bilan savdo hajmini saqlab qolishdan manfaatdor, demak, Oʻrta yoʻlak zarur – shuning uchun CKU temir yoʻl koridoridagi ishlar faollashtirildi”, – deydi Baxtiyor Ergashev.

O‘z navbatida, Xitoyning Gruziyadagi elchisi Anakliya portini tilga olib, “O‘rta yo‘lak Xitoy-Yevropa logistikasi uchun muhim, chunki bizda Shimoliy chiziqdan boshqa tanlov yo‘q”, deb ta’kidladi.

2024-yil yanvar oyida boʻlib oʻtgan Yevropa Ittifoqi-Markaziy Osiyo transport investorlarining birinchi forumida Yevropa Komissiyasi vitse-prezidenti Valdis Dombrovskis Forumda ishtirok etayotgan Yevropa va xalqaro moliya institutlari Markaziy Osiyoda barqaror transport aloqasini qoʻllab-quvvatlash va investitsiya qilish uchun 10 milliard yevro ajratishini maʼlum qildi. Belgilangan maqsad Transkaspiy transport yo‘lagini 15 kun ichida Yevropa va Markaziy Osiyoni bog‘laydigan zamonaviy, multimodal va samarali yo‘nalishga aylantirish edi.

Biroq, ham CKU va ham Anaklia misolida, harakatlantiruvchi kuch Xitoy bo’lib ko’rinadi. Gruziyaning Anakliyani xitoylik kompaniyaga “berish” qarori Yevropa Ittifoqining O‘rta koridorga bo‘lgan ambitsiyalariga zarba bo‘ladi. Ozodlik bilan suhbatda Yevropa Ittifoqining sobiq maxsus vakili Roman Vlaxutin “agar [Bryussel] O‘rta yo‘lakdan jiddiy manfaatdor bo‘lsa, Anakliyasiz buni uddalay olmaydi”, dedi.

O’rta koridor bo’ylab infratuzilma yetishmovchiligi

Jahon banki hisobotiga ko‘ra, O‘rta koridor bo‘ylab 2022-yilda tashilgan yuklar hajmi 2022-yilning shu davriga nisbatan 33 foizga oshgan, ammo 2023-yilning sakkiz oyida 37 foizga kamaygan.

Biroq, Jahon banki o’z hisobotida O’rta yo’lakning imkoniyatlari haqida optimistik fikrda. Hisobotda aytilishicha, 2030 yilga borib Kaspiy dengizi orqali oʻtadigan yuk hajmi 11 million tonnadan oshishi mumkin, bu hozirgi 5,8 million tonnadan deyarli ikki baravar koʻp.

Qozog‘iston prezidentining bashoratlari yanada hashmatli ko‘rinadi: uning so‘zlariga ko‘ra, O‘rta yo‘lak bo‘ylab yuk tashish hajmini besh baravar oshirish imkoniyati mavjud.

Biroq, buning amalga oshishi uchun O’rta koridorni modernizatsiya qilish kerak. Jahon banki hisobotida aytilishicha, hajmlarning oshishi infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga bog‘liq. Aks holda, yuk tashish talabi prognoz qilingan 11 million tonnadan 35 foizga past bo’ladi.

2023-yilda trafikning kamayishi operatsion muammolar va yuqori narxlar bilan bog’liq. O‘rta yo‘lak 2023-yilda talabni qondira olmagani uchun yuk qisman Shimoliy yo‘lakka qaytarildi: “2023 yil ma’lumotlariga ko‘ra, Shimoliy yo‘lak tomon oqim 44 foizga oshgan”, deydi Gruziya transport yo’laklari tadqiqotlari markazi rahbari Paata Tsagareishvili.

O’rta koridordagi texnik kamchiliklar Jahon banki hisobotida ham qayd etilgan. Bu bo’shliqlar kemalarning yetishmasligi, beqaror narxlar, oldindan aytib bo’lmaydigan jadvallar va logistika markazlarining sifatsizligini o’z ichiga oladi.

Tsagareishvilining ta’kidlashicha, Gruziya temir yo’llari va portlari kabi asosiy bog’lovchi tizimlar yetarli darajada birlashtirilmagan. Transport yoʻlaklarini oʻrganish markazi maʼlumotlariga koʻra, Ukrainadagi urushdan keyin 10–12 million tonna yuk tashish salohiyati paydo boʻlgan, biroq “biz kutganimizdan farqli oʻlaroq, biz yoʻlakni tahmin qilingan rivojlanishiga guvoh boʻlmadik”.

Xitoyning Gruziya va O‘zbekistondagi faolligi ortib bormoqda

Anaklia porti va CKU temir yo’li qurilishida erishilgan yutuqlar O’rta koridor bo’ylab infratuzilma nihoyat rivojlana boshlaydi degan umidlarni tikladi. Biroq Gruziya va O‘zbekistonda ba’zilar Xitoyning bunday faol ishtiroki oqibatlaridan xavotirda. Gruziya hukumatining xitoylik investor bilan hamkorligi Sharqiy Osiyoning qudratli davlati bilan kengroq noz-karashmaning bir qismidir.

2023 yil iyul oyida Gruziya hukumati Xitoy bilan strategik sheriklik shartnomasini imzoladi va bu Gruziyaning Pekin diplomatik ierarxiyasidagi maqomini oshirdi. Tahlilchilarga ko‘ra, bu harakat Gruziya tashqi siyosati yo‘nalishidagi tashvishli o‘zgarishlar, ayniqsa, Xitoyning Rossiyani qo‘llab-quvvatlayotgani, chunki gruziyaliklarning ko‘pchiligi unga bosqinchi sifatida qaralayotganini hisobga olsak.

Gruziyaning Xitoy bilan strategik hamkorligi Gruziya orzusi partiyasining G‘arbni geosiyosiy shantaj qilish urinishlarining bir qismidir, deydi sobiq mudofaa vaziri va “Fuqarolik g‘oyasi” tashkiloti raisi Tinatin Xidasheli. Uning aytishicha, Xitoy bilan munosabatlarni chuqurlashtirib, hukumat “agar [Yevropa Ittifoqi] bizni rad etsa, Xitoy ko’rinishidagi muqobil har doim mavjud”.

Gruziya hukumatining Xitoy bilan hamkorlikka qiziqishi ortib borayotgan bir paytda, gruziyalik ekspertlar Xitoyga strategik infratuzilmani qurishga ruxsat berish bilan bog‘liq xavflar haqida xavotir bildirishmoqda. Xitoy “infratuzilmani yaratmoqchi, kemalarini yuklamoqchi va yig’ish va tarqatish punktini nazoratga olmoqchi”, deydi Paata Tsagareishvili.

CCCC sho’ba korxonasi CRBC va Anakliya porti uchun pudratchi sifatida tanlangan kompaniya ham o’tmishda Gruziya hukumatidan xavfsizlik standartlariga rioya qilish haqida ogohlantirishlar olgan.

Gruziya Iqtisodiyot vazirligi yangi investorga qarshi G’arb sanksiyalari tahdidini chetga surmoqda. 30-may kuni e’lon qilingan vazirlik bayonotida:

“Na xalqaro, na Amerika sanksiyalari Xitoy-Singapur konsorsiumiga taalluqli emas. Bu kampaniya butunlay siyosiylashtirilgan va Anakliya porti loyihasini amalga oshirishga ataylab to‘sqinlik qilishga qaratilgan”.

CKU temir yo’liga kelsak, loyiha Markaziy Osiyo mamlakatlarini Xitoydan qarzga botib qolib ketishidan xavotirlar ham bor.

Baxtiyor Ergashevga ko‘ra, O‘zbekistonning Xitoy banklaridan yetti milliard dollardan ortiq tashqi qarzi bor.

“Har ikki davlat [Qirgʻiziston va Oʻzbekiston] aslida Xitoy oldidagi jiddiy qarzlar garovida”, – deydi Ergashev.

Biroq, uning qo’shimcha qilishicha, imtiyozlar va tranzit to’lovlari ham sezilarli bo’ladi.

Ammo Xitoy bilan hamkorlikda ko’proq foyda yoki xavf bo’lishidan qat’i nazar, hamkorlik oldinga yagona yo’l bo’lib ko’rinadi. Boshqa variantlar shunchaki yo’q. Anakliya portiga kelsak, Shveytsariya konsorsiumi yakuniy taklifni taqdim eta olmadi, Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li masalasida esa Yevropa muqobili umuman ko‘rib chiqilmadi.

Mualliflar:

Nina Xeladze

Natali Nemsadze

Anastasiya Galimova