О‘zbekistonda inklyuziv rekruting qanday bo‘lishi kerak

Davlat organlari tomonidan nogironligi bo‘lgan shaxslarni ishga joylashtirish zarurati tushunilmasligi, fuqarolik jamiyatining tarqoqligi, ishlamaydigan kvotalar – О‘zbekistonda inklyuziv rekruting, ya’ni ishga qabul qilishda ana shunday muammolar mavjud. Imkoniyati cheklangan kishilarning huquqlarini himoya qilish va Sharoit Plus  tashkilotida loyihalarga rahbarlik qilayotgan tadqiqotchi Dilmurod Yusupov bilan vaziyatni muhokama qildik.

О‘zbekistonda nogironlar ish topishda hamon qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Mavjud ishga qabul qilish platformalari ko‘pincha nogironligi bor kishilar uchun ish mavjud emas. Ish Plus portali ularga mos ish topishda yordam berish orqali bu muammoni hal qiladi.

– Loyiha jamoatchilik tomonidan qanday qabul qilindi?

– Juda yaxshi qabul qilindi. Umuman olganda, loyiha faqat Toshkentda ekani bo‘yicha ko‘p shikoyatlar bo‘ldi. Viloyatlardan ko‘pchilik bu borada shikoyat qildi. Sharoit Plus – bu  nogironligi bor kishilarning jamoat birlashmasi. Ya’ni, bu loyihani nogironligi bor kishilar amalga oshiryapti. Bu mablag‘lari bor va bir kunda О‘zbekistonning barcha hududlarida darhol loyihalarni ishga tushira oladigan davlat organi emas.

Buning uchun vaqt kerak, chunki biz hali ham ushbu loyihani sinovdan o‘tkazmoqdamiz, biz uni o‘zgartiryapmiz, portal ustida qo‘shimcha ishlayapmiz, mobil ilova yaratyapmiz. Ya’ni platforma takomillashtirilmoqda. Muammo shundaki, umuman viloyatlarda ish kam, ya’ni qanday bo‘sh ish o‘rinlarini e’lon qilamiz, masalan, Qashqadaryo viloyati Qamashi tumanida qanday vakansiyani e’lon qilishimizni bilmayman. Chunki u yerdan odamlar, nogironligi bor kishilar Toshkentga boradi, ko‘pchiligi eshitish qobiliyati past odamlar, viloyatlardan Toshkentga kelishadi, masalan avtoturargohlarda, yotoqxonalarda ishlash uchun. Ya’ni, ichki migratsiya juda kuchli, chunki hududlarda ish yo‘q.

Umuman olganda, shikoyatlar nogironligi bor kishilar tomonidan bildirilyapti, ammo biz bu borada ishlayapmiz. To‘g‘risini aytsam, nogironlar huquqlarini himoya qilish sohasida faoliyat yuritayotgan boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari bilan hamkorlikda ishlaymiz, deb o‘ylagandim, chunki bu hamkorlikdagi ish bo‘lishi kerak. О‘zbekistonda nogironlar uyushmasining bo‘limlari mavjud. Balki hududlarda o‘z filiallarimizni ochishimiz shart emasdir, chunki u yerda assotsiatsiyaning bo‘limlari bor va u yerda koordinator yollashingiz mumkin, uyushmaning byudjeti bor, shunday ekan, nega assotsiatsiya bilan birgalikda ishlamasligimiz kerak? Boshqa tashkilotlar ham biz bilan ishlashi mumkin, biz bu platformani faqat Sharoit Plus loyihasi sifatida targ‘ib qilmaymiz. Bu yo‘nalishda ko‘proq tashkilotlar ish olib borsa, yanada katta natijalarga erishgan bo‘lardik.

Ushbu loyihada biz ko‘proq rekruting agentligi kabi faoliyat ko‘rsatamiz. Biz ijtimoiy xodim emasmiz, psixolog ham emasmiz, biz shunchaki ikki olamni bog‘laymiz, xolos, va ishimiz shu yerda tugaydi. Ammo keyin nogironligi bor kishining ish joyiga moslashishini tushunadigan va mehnatni qo‘llab-quvvatlaydigan ijtimoiy xodim yoki kasbiy psixolog ishtirok etishi kerak.

Fuqarolik sektori o‘rtasida katta tarqoqlik mavjud. Va umuman olganda, jamiyatdagi har qanday altruistik ko‘rinishlar shubhali narsa sifatida qabul qilinadi, chunki bu yerda hamma jon saqlash bilan shug‘ullanadi, har kim o‘zini o‘ylaydi. Ayniqsa, davlat idoralari nima uchun bunday qilayotganimizni tushunmayapti.

–  Loyiha ishga tushganidan keyin qanday o‘zgarishlar yuz berdi?

– Loyihamiz boshlanganidan so‘ng, Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi, hozir Bandlik va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi o‘z portalini ishga tushirdi, unda nogironligi bor kishilar uchun bo‘sh ish o‘rinlari ham ko‘rsatildi, lekin, afsuski, u tez-tez yangilanmaydi. Bizniki har kuni yangilanadi.

Boshqa ishga qabul qilish agentliklari nogironlarni ishga joylashtirishdan unchalik manfaatdor emas. Misol uchun, eshitish qobiliyati past bo‘lgan odamlar uchun bo‘sh ish o‘rni imo-ishora tiliga tarjima qilinishi kerak. Biz ushbu tarjimani video formatda amalga oshiryapmiz, ya’ni veb-portalimiz shunga ixtisoslashgan, chunki u nogironlar uchun maxsus xizmatlarni ko‘rsatadi, kelajakda aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari uchun ham bo‘sh ish o‘rinlarini taqdim etishni rejalashtirganmiz.

Endi biz “yolg‘iz onalar yoki nogiron bolalarning ota-onalari” toifasini ochdik va OIV bilan yashaydigan odamlarni ham kiritishni rejalashtiryapmiz.

Advokatsiyasiz, ish beruvchilarning fikrini o‘zgartirmasdan, bandlik borasidagi maqsadlarimizga erisha olmasdik. Biz har yili o‘tkaziladigan tadbir – bu inklyuziv biznes-forum bo‘lib, nogironligi bor kishilarni ishga joylashtirish bo‘yicha muvaffaqiyatli tajribani ko‘rib, o‘z fikrini o‘zgartiradigan ish beruvchilarni taklif qilamiz. Ya’ni, mavjud ishga qabul qilish platformalari avvalgiday saqlanib qolgan, lekin xususiy sektordagi ish beruvchilarning fikrlashida, mentalitetida o‘zgarishlar sezilyapti. Safia Bakery qandolatchilik tarmog‘ini misol sifatida keltirish mumkin. Ular forumda qatnashganlaridan so‘ng, men bilan uning kadrlar bo‘yicha koordinatori bog‘landi, u kompaniya nogironlarni ishga joylashtirishdan manfaatdor ekanini aytdi. Ya’ni, agar biz ushbu forumni o‘tkazmaganimizda, bozorda mavjud bo‘sh ish o‘rinlarini shunchaki e’lon qilganimizda, xususiy sektor bilan bu darajada hamkorlik bo‘lishi mumkin emas edi.

Muammo nogironligi bor kishilarda emas, balki ish muhitidan foydalanish imkoniyati yo‘qligi va ishga yollashda nogironlik asosida kamsitishdadir. Biz bu narsalarga qarshi kurashamiz.

Qolaversa, targ‘ibot-tashviqot ishlarining yutuqlaridan biri nogironlar yorlig‘ining nogironligi bo‘lgan shaxslardan olib tashlangani bo‘ldi. Bu ham loyihaning yutuqlaridan biri, deb hisoblayman, chunki har bir inson mehnat qila olishi kerak, chunki mehnat qilish huquqi Konstitutsiyada mustahkamlab qo‘yilgan.

– Demak, kompaniyalar loyihangizning qanchalik foydali ekanini ko‘rgan va ulardan biri hozir loyiha xodimlari uchun gonorar xarajatlarini to‘layapti, shundaymi?

Ha, shunday. Ushbu kompaniya direktori oldimizga keldi, loyihamizni ko‘rdi va yordam berishni xohlayotganini aytdi, chunki tashkilotlar homiy izlab unga tez-tez murojaat qilishadi, bu xayriya modeliga o‘xshaydi. Mamlakatda nogironligi bor kishilarning huquqlarini himoya qiluvchi tashkilotlar juda kam.

Ushbu tashkilot direktori bunday so‘rovlardan charchaganini va bir martalik yordam berishdan ma’no ko‘rmayotganini, balki uzoq muddatli samarani ko‘rishni istashini aytdi. Shuningdek, u xayriya yordamlarini bunday taqsimlashda korruptsiya omili mavjudligini ham ta’kidladi. Uning uchun loyihamizni – nogironligi bor koordinatorlarni qo‘llab-quvvatlash samaraliroq bo‘ldi, chunki ular keyinchalik boshqa nogironlarni ish bilan ta’minlashda yordam beradi.

Biz ushbu kompaniya bilan o‘zaro anglashuv memorandumini imzoladik.

Hozir biz Praxis+ ijtimoiy korxonasi orqali pullik konsalting xizmatlarini ko‘rsatishni boshladik. U orqali biz xususiy kompaniyalar uchun inklyuziv rekruting xizmatlarini tijoratlashtiramiz. Biz ish joyini moslashtirish bo‘yicha treninglar o‘tkazamiz, ish beruvchilarga nogironlarni ish bilan ta’minlash, qonun hujjatlari bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarish yuzasidan maslahatlar beramiz, 3 foizlik kvota bor, unga ko‘ra kamida 20 kishi ish bilan ta’minlangan korxona bu foiz nogironlar uchun ajratilishi kerak.

Biz Safia Bakery kompaniyasini biznes uchun pozitsiyalamoqchimiz, shunda boshqa kompaniyalar korporativ ijtimoiy mas’uliyat haqidagi ma’lumotni ko‘rib, inklyuziv ishga yollashni kuchaytirishi mumkin, biz bu zanjir bo‘ylab ta’sir qilishiga ishonch hosil qilishni xohlaymiz. Shunday qilib, boshqa kompaniyalar ham bizning ishga yollash xizmatlarimizni sotib olishni boshlaydi.

Bu murakkab ish bo‘lib, unda surdo tarjimoni ishlaydi, rezyumelar tahlil qilinadi, ariza beruvchi bilan psixologik suhbat o‘tkaziladi va u ish beruvchi bilan bog‘lanadi.

Biz nogironligi bo‘lgan da’vogarlar uchun barcha xizmatlarni bepul qoldiramiz. Maqsadimiz – jamiyatda ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirish.

– Ushbu loyiha g‘oyasi qanday paydo bo‘lgan?

Bularning barchasi mening tadqiqotlarimning bir qismi sifatida, men nogironligi bo‘lgan odamlardan tadqiqotim ularga amalda qanday foyda keltirishi haqida ko‘plab savollarni berganimda boshlandi. Faoliyatimdan odamlar foyda olishi zarurligini angladim. Biz loyihani pandemiya davrida boshlagandik va ijtimoiy himoyani kuchaytirish uchun Sharoit Plus kompaniyasidan BMTning kichik grantini olgan holda birinchi onlayn xizmatlarni taqdim eta boshladik.

Loyihaning asosiy tarkibiy qismi bu veb-sayt bo‘lib, bizga nogironligi bor kishilar foydalanishi uchun imkonli bo‘lgan onlayn platforma zarur edi. Biroz vaqt o‘tgach, biz ikki yo‘nalishda ishlash kerakligini angladik: ish beruvchi bilan ham, ariza beruvchi bilan ham.

Dastlabki maqsadimiz nogironligi bor kishilar uchun mavjud bo‘lgan 500 ta bo‘sh ish o‘rinlarini e’lon qilishdan iborat edi, bu indikator edi.

Muammo shundaki, uch foizlik kvota bo‘yicha kasblar ro‘yxati ochiq emasdi. Mehnat birjasida bu ma’lumotlar bor edi, ammo uni olish qiyin edi. Biz ushbu ma’lumot hamma uchun ochiq bo‘lishi kerak degan qarorga keldik. Biz bir oz izlanish olib borib, bu kvota umuman ishlamasligini tushundik.

Ushbu ro‘yxatlar bilan bog‘liq muammo shundaki, bo‘sh ish o‘rinlari haqidagi batafsil ma’lumotlar ushbu ro‘yxatda yo‘q edi. U yerda faqat tashkilot va nogironligi bor kishilar uchun bo‘sh ish o‘rinlari soni ko‘rsatilgan. Bo‘sh ish o‘rinlarining ko‘pchiligi ko‘rgazma uchun yaratilganini tushundik: farroshlik, qorovullik, 600 ming so‘m, 500 ming so‘m maoshlari bor edi.

Shunday qilib, biz loyiha ko‘rsatkichi sifatida bo‘sh ish o‘rinlari soniga tayanishga hojat yo‘qligini, balki uning samaradorligini ko‘rsatadigan ko‘rsatkich – ish bilan ta’minlanganlar soni ekanini angladik.

Biz Toshkent shahridagi mehnat bozori bo‘yicha tadqiqot o‘tkazdik, unda 1000 ga yaqin ish beruvchini o‘rgandik. Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, ko‘pchilik hatto 3 foizlik kvota mavjudligi haqida ham bilmas ekan, nogironligi bor kishilarning aksariyati qaysi sohalarda ishlashi mumkinligini ham tushunmaydi.

– Loyihani qanday ilgari surdingiz?

Bizda yaxshi ko‘ngillilar jamoasi bor, tadbirlarimizga OAVni taklif qildik, shunnigdek loyihaning Telegram messenjerida kanali bor. Men o‘zim ham tez-tez tahliliy maqolalar yozaman. Ya’ni, bizning ishimiz keng qamrovli – u xizmatlar ko‘rsatishni ham, advokatsiyani ham o‘z ichiga oladi.

Asosiy ko‘rsatkich ish bilan band nogironligi bor kishilar soni. Loyiha doirasida Toshkent shahrida uch yuz nafardan ortiq imkoniyati cheklangan kishi ish bilan ta’minlandi. Hozir Ijtimoiy ta’minot agentligi loyihaga qiziqish bildirmoqda va biz uni respublikaning boshqa hududlarida ham yo‘lga qo‘yishni rejalashtirganmiz.

Ish beruvchilarning nogironligi bo‘lgan da’vogarlarga bo‘lgan munosabati o‘zgargan-o‘zgarmaganligini baholash juda qiyin, ammo biz inklyuziv ishga qabul qilish tomon kichik qadamlar bilan harakat qilyapmiz. Britaniya Kengashi ingliz tilini biladigan imkoniyati cheklangan imtihon oluvchilarni ishga qabul qilishni boshladi. Ular bizning maslahat xizmatlarimizga qiziqish bildirmoqda. Agar dastlab bu xalqaro tashkilotlar bo‘lgan bo‘lsa, endi mahalliy kompaniyalardan konsalting xizmatlariga so‘rovlar paydo bo‘lmoqda.

Ishga joylashgandan so‘ng, nogironligi bor kishilarning 35% ga yaqini ma’lum sabablarga ko‘ra o‘z ishlarini tark etishgan: ish joyida tushunmovchilik bo‘lganmi yoki moslashish darajasi past bo‘lganmi, biz hozir bu sabablarni o‘rganyapmiz.

Boshqa mamlakatlarda inklyuziv ishga qabul qilish tajribasi

Avstriyada davlat ish joylarini moslashtirish uchun grantlar ajratadi, soliq imtiyozlari va subsidiyalar beradi. Xitoyda nogironlarning 20% ​​dan ortig‘ini ishga yollagan ish beruvchilar subsidiyalar oladi.

Yaponiyada aqli zaif odamlar mehnat sharoitlarini tiklaydigan 8 haftalik ishga tayyorlanish kurslarida qatnashadi. Oddiy topshiriqlarni bajarish orqali aqliy zaif odamlar ish uchun motivatsiya, ijtimoiy muloqot va boshqa ko‘nikmalarni o‘rganishadi.

Bundan tashqari, ish beruvchilar ishga qabul qilish jarayonida yuzaga keladigan muammolarni hal qilish bo‘yicha ma’lumot oladi.

Har yili ish beruvchilar uchun ma’lumot to‘plash va nogironlarni ishga olish strategiyasini tushunish uchun chet elga sayohatlar o‘tkaziladi.

Shuningdek, inklyuziv ishga qabul qilish va bandlikni ta’minlash maqsadida ish beruvchilar o‘rtasida ish joylarini zarur jihozlar bilan ta’minlash bo‘yicha tanlovlar o‘tkazilmoqda. Ish beruvchilar boshqa ish beruvchilar o‘rtasida xabardorlikni oshirishga yordam beradigan nashrlar orqali ish joyini yaxshilash misollari bilan o‘rtoqlashadi.

Nogironligi bo‘lgan besh nafardan ortiq xodimga ega kompaniyalarda ushbu xodimlarga moslashishga yordam berish uchun guruhlar tuziladi.

Dana Oparina