“Men bu yerda o’limimga qadar qolaman deb qo’rqaman”… Rossiya propagandasi o’zbek migrantlarini urushga qanday majburlayapti

So‘nggi yillarda O‘zbekistondan Rossiyaga bo‘lgan migratsiya nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy masalaga aylandi va Rossiya propagandasida faol ishlatilmoqda. Bu mavzu migrantlar soni haqidagi ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish, jamoatchilik fikriga ta’sir o‘tkazish va Rossiyaning migratsiya siyosatidagi o‘zgarishlar kabi ko‘plab jihatlarni o‘z ichiga oladi.

Bizning materialimizda Rossiya ommaviy axborot vositalarida O‘zbekiston uchun ishonchli strategik hamkor va yaxshi do‘st sifatida qanday tasvirlanayotgani haqida hikoya qilamiz. Ular O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi mustahkam aloqalar, o‘zaro tashriflar, tovar aylanmasining o‘sishi, o‘zbekistonliklarni Rossiyada ishlashga mehmondo‘st va tashkil etilgan tarzda jalb qilish haqida ishonch hosil qilishadi. Ammo aslida Rossiyadagi migrantlar ko‘pincha oddiygina chiqib bo‘lolmaydigan vaziyatda qolishadi. Pulsiz, ishsiz va hech qanday huquqsiz odamlar harbiy shartnomalar tuzishga majbur bo‘lib, harbiy propaganda ta’sirida pul topish va Rossiya pasportini olish umidida bo‘lishadi. Ammo bu va’dalar ham ko‘pincha yolg‘on bo‘lib chiqadi. O‘zbekistonga qaytishning ham imkoni yo‘q, chunki u yerda ularni boshqa davlat hududida urushda qatnashgani uchun qamoq jazosi kutmoqda.

O‘zbekistonning Anhor.uz nashri, Qozog‘istonning “TobolInfo” axborot agentligi va Tojikistonning “Asia+” nashri bilan hamkorlikda “Sham” loyihasini ishga tushirdi: “Rossiya propagandasi Markaziy Osiyo aholisiga qanday ta’sir qilmoqda”. Bizning maqolalar seriyasida biz bu propaganda qanday va kimga ta’sir qilishini, qanday hiyla-nayranglarni qo‘llashini tahlil qilamiz. Mutaxassislarning fikrini so‘rab, bu bilan qanday kurashish mumkin va o‘zimizni va yaqinlarimizni keraksiz axborot shovqinidan himoya qilish bo‘yicha psixologlarning maslahatlarini beramiz. Bizning maqsadimiz bu boradagi aholining axborot va huquqiy savodxonligini oshirish, shuningdek, har kuni kelib tushadigan ulkan axborot oqimlariga tanqidiy yondashishni o‘rgatishdir.

“Do‘st” obrazi

Agar yetakchi propaganda ommaviy axborot vositalari – “TASS”, “RIA-Novosti”, RG.RU materiallarini tahlil qilsak, Rossiya O‘zbekiston uchun eng yaqin va eng yaxshi do‘st degan taassurot paydo bo‘lishi mumkin. O‘tgan yil davomida quyidagi maqolalar e’lon qilindi: “Manturov: Rossiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi tovar aylanmasi 9 oyda 11,5% oshdi”; “Rossiya va O‘zbekistonning davlatlararo munosabatlari”; “Rossiya prezidenti: O‘zbekiston – bizning strategik hamkorimiz va ishonchli ittifoqchimiz”; “Rossiya va O‘zbekiston bosh vazirlari ikki tomonlama hamkorlikning istiqbollarini muhokama qildilar”; “Rossiya-O‘zbekiston munosabatlari”.

Mana shu barcha materiallarda Rossiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi yaqin aloqalar batafsil bayon etilgan va bir necha marta ta’kidlangan. Prezidentlarning o‘zaro tashriflari soni keltirilgan, tovar ayirboshlash hajmining oshishi, madaniy va sport aloqalarining rivojlanishi, investitsiyalar va hokazo haqida gapirilgan. Har bir materialda migrantlarga ham e’tibor qaratilgan. Masalan, “TASS” agentligi ta’kidlaydiki, “O‘zbekiston, Rossiyada ishlovchi migrantlar soni bo‘yicha MDH davlatlari orasida yetakchi o‘rinda turadi.”

Hukumat rahbarlarining oxirgi uchrashuvi aynan shu yil sentyabr oyida bo‘lib o‘tgan. Yana bir bor Rossiya tomoni gumanitar aloqalarni mustahkamlashni ta’kidlamoqda. Mikhail Mishustin so‘zlariga ko‘ra, “Rossiya ikki davlat xalqini birlashtiradigan uzoq yillik do‘stlik va o‘zaro hurmat an’analari bilan faxrlanadi.”

Lekin bu materiallar fonida Rossiya o‘z harakatlari bilan O‘zbekiston fuqarolariga nisbatan do‘stona bo‘lmagan munosabatni ko‘rsatmoqda.

Shunday qilib, ijobiy yangiliklar oqimini shakllantirgan holda, RF raqamlarni sun’iy ravishda oshirib ko‘rsatmoqda. Rossiya Ichki ishlar vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024 yil 1 sentyabr holatiga ko‘ra, Rossiyada Markaziy Osiyo davlatlarining 3,985 million fuqarosi yashamoqda. Chet elliklar soni bo‘yicha yetakchi o‘rinni O‘zbekiston egalladi — 1,792 milliondan ortiq kishi. Shu bilan birga, O‘zbekiston prezidentining matbuot kotibi Sherzod Asadovning bayonotiga ko‘ra, 2016 yilda O‘zbekistondan Rossiyaga mehnat migrantlari soni 4-6 million kishidan 2024 yilga kelib taxminan 1 million kishiga qisqargan.

Ammo parallel ravishda ommaviy axborot vositalarida migrantlar va ularga nisbatan munosabat haqida munozaralar doimo paydo bo‘ladi. Masalan, iyun oyida Aleksandr Bastrikin migratsiya siyosatini qat’iylashtirishni taklif qilgan edi. Ammo rossiyalik ommaviy axborot vositalari bu taklifni yumshatishga harakat qilishdi. Shunday qilib, “Vedomosti” gazetasida hukumatning bu boradagi javobi yo‘qligi yozilgan va turli fikrlar keltirilgan.

Va aynan 2024 yil 18-noyabrda Davlat Duması hukumatga migrantlarga qarshi 10ta “tezkor” chorani amalga oshirishni taklif qildi, ular orasida migrantlarning og‘zaki rus tilini tekshirish va ularning bolalarini til bilish bo‘yicha testdan o‘tkazish kabilar mavjud.

Rossiyada ishlash uchun kelgan odamlar esa haqiqatda juda qattiq vaziyatga duch kelmoqdalar, bu vaziyat RFning O‘zbekiston bilan o‘zini do‘st sifatida ko‘rsatishiga mutlaqo mos kelmaydi.

Pul, ish va yashash uchun zarur vositalarsiz…

Markaziy Osiyodan, jumladan O‘zbekistonlik mehnat migrantlarining Rossiyadagi ahvoli yomonlashmoqda. Ayniqsa, 2024 yil 22 martda Moskvadagi “Crocus City Hall” savdo markazida sodir bo‘lgan terakt ularning holatiga jiddiy zarba bo‘ldi. O‘sha oqshomda bir nechta kishi tashrif buyuruvchilarga o‘q otib, bir necha daqiqadan so‘ng yong‘in boshlanib, 145 kishi halok bo‘ldi, 550 dan ortiq kishi jarohat oldi. Ertasi kuni gumonlanuvchilar, Tadjikistonlik shaxslar, qo‘lga olindi.

Ushbu voqea Markaziy Osiyo davlatlaridan kelgan migrantlarga nisbatan qat’iylashtirilgan choralarni keltirib chiqardi. Terakt yuz berishi ortidan ko‘plab migrantlar nafaqat hukumat, balki jamiyat tomonidan ham bosimga uchradi. Hujjatlarni tekshirishlar ko‘paydi, hatto Rossiyada qonuniy bo‘lganlarga ham, ish beruvchilar tez-tez ishga olishdan bosh torta boshladilar. “Voqea sodir bo‘lganidan keyin bizni har bir burchakda to‘xtatib, tekshirardilar”, — deydi bir migrant. “Ish topish deyarli imkonsiz, chunki bizni xavf sifatida ko‘ra boshladilar.”

Mustaqil OAV ham yaqqol namoyon qilinayotgan do‘stona munosabatlarning teskari tomoni ham borligi haqida yozgan edi.

BBC-ning  “Rossiyada berkinish. Muhojirlar “kuchaytirish” va “cheklash” chaqiruvlari qanday yakunlanishini kutishmoqda” maqolasida Krokus Siti Xolldagi teraktdan so‘ng Rossiyadagi muhojirlar hayoti qanday qiyinlashganini ko‘rsatilgan. Bir necha kun ichida ommaviy reydlar, hujjatlarni tekshirish va ishdan bo‘shatishlar boshlandi, bu muhojirlarni qo‘rquv va beqarorlik muhitiga soldi.

“Ishdan qo‘ng‘iroq qilishdi va hozircha kelmaslikni aytishdi”, – deydi tojikistonlik yuk tashuvchi Sharif. Ushbu epizod ko‘p korxonalar tekshiruvlardan qo‘rqib, migrantlar bilan ishlashni vaqtincha yoki butunlay to‘xtatishni tanlaganini ko‘rsatadi. Maqolada aytilishicha, “Moskva tuman sudlari hujumdan keyingi birinchi haftada Ma’muriy Kodeksning 18.8-moddasi bo‘yicha 1493 ta ish ro‘yxatga olingan”, bu avvalgi haftaga nisbatan 30 foizga ko‘pdir.

Bundan tashqari, bosim majburiy deportatsiyalar bilan birga keladi. Muallif Sankt-Peterburgning bir tumanida qanday qilib “bir kunda deportatsiya bo‘yicha 64 ta qaror qabul qilingani va odamlar Pulkovodan ikkita reys bilan jo‘natilganini” tasvirlaydi. Bu nafaqat fojiaga munosabat, balki muhojirlarga bosim o‘tkazishning yana bir vositasiga aylangan repressiya ko‘lamini ko‘rsatadi.

Ozodlik radiosi Davlat Dumasiga noqonuniy migratsiyani qattiqlashtiruvchi beshta qonun loyihasi kiritilganini xabar qildi.

Bosimning kuchayishi va daromad olish imkoniyatining yo‘qligi tufayli migrantlar umidsiz vaziyatga tushib qolishgn. Jamoat joylari va ommaviy axborot vositalarida faol tarqatilayotgan targ‘ibot kampaniyasi esa aynan mana shu nochor odamlarga qaratilgan bo‘lib, ularga chiqish yo‘li – shartnoma asosida harbiy xizmatni taklif qilinmoqda. Ko‘pchilik uchun bu omon qolish va oilalarini boqish uchun oxirgi imkoniyat bo‘ldi.

“Ko‘pchilik ishsiz va pulsiz qoldi, shunchaki boradigan joyi yo‘q bo‘ldi”, – deydi Markaziy Osiyo davlatlaridan kelgan muhojirlar ahvolidan xabardor bo‘lgan ismini oshkor etmagan manba.

Anhor.uz tahririyatiga Moskvada shartnoma bo‘yicha harbiy xizmatga chaqiruvchi flayer kelib tushdi. Rossiyada bunday varaqalar tom ma’noda har qadamda topiladi: metroda, kassalarda, do‘konlarda – ularni va harbiy xizmatchilar va ularning oila a’zolari uchun ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash haqidagi katta va’dalarni ko‘rmaslik qiyin.

Anonim qolishni afzal ko‘rgan ma’lumotlar bo’yicha va media ekspertga ko‘ra, yuqori to‘lovlar va ijtimoiy imtiyozlar va’dalari migrantlar o‘rtasida barqarorlik va xavfsizlik xayolini yaratadi. Biroq, bu jozibali takliflar ortida xavflar va noaniq istiqbollar yotadi.

Ekspertning qayd etishicha, varaqalar ko‘pincha kamsitish va barqaror ish topishda qiyinchiliklarga duch kelayotgan muhojirlarning iqtisodiy zaifligidan foydalanadi. Moliyaviy beqarorlik sharoitida xizmatning birinchi yili uchun 5,2 million rubl miqdoridagi daromad va’dalari qiyin vaziyatdan chiqish yo‘li kabi ko‘rinadi. Bundan tashqari, ijtimoiy imtiyozlar berish, masalan, bolalarni maktabga kiritish yoki turmush o‘rtoqlarni ishga joylashtirishga yordam berish hukumatning tashvishi haqidagi taassurotni yaratadi. Biroq, ekspertning ta’kidlashicha, bunday va’dalar ko‘pincha qog‘ozda qolib, bu “g‘amho‘rlikni” jalb qilish vositasiga aylantiradi.

Tahlillarga ko‘ra, xavf-xatarlarni ochiq muhokama qilmasdan, imtiyozlarga urg‘u berish targ‘ibotning asosiy jihatlaridan biridir. Jarohatlar yoki o‘limlar uchun tovon to‘lash to‘g‘risidagi eslatmalar shaffoflik ko‘rinishini yaratadi, ammo jangovar harakatlarda ishtirok etishning jismoniy va ruhiy jarohatlar kabi haqiqiy oqibatlari yashirin qoladi.

Ekspert xulosasi

Targ‘ibot atayin qiyin ahvolga tushib qolgan va harbiy xizmatda qatnashishni o‘z hayotini yaxshilashning yagona imkoniyati deb biladigan guruhlarga qaratilgan. Mutaxassis ta’kidlaydi: “Bu shunchaki targ‘ibot emas, balki zaiflik va iqtisodiy beqarorlikdan foydalanadigan bosim vositasi, aslida yo‘q joyda tanlov illyuziyasini taklif qiladi.” Ushbu yondashuv migrantlarning huquqiy savodxonligini oshirish va manipulyatsiyadan himoya qilish mexanizmlarini ishlab chiqish zarurligini ta’kidlaydi.

“Orqaga yo‘l yo‘q”…

Harbiy reklama bilbordlari va murojaatlar fonida Rossiya rasmiylari va ommaviy axborot vositalari statistik ma’lumotlarni taqdim etib, qancha xorijlik Rossiya fuqaroligini olgani, hukumat buning uchun nima qilayotgani va bu qanday imkoniyatlarni yaratayotgani haqida ishonch bilan aytib bermoqda.

Misol uchun, Rossiya Federatsiyasi Ichki ishlar vazirligi vakili Irina Volk o‘z telegrammida 2024 yil boshidan buyon 3344 nafar chet el fuqarosi Ukraina bilan mojaroda Rossiya tomonida harbiy harakatlarda qatnashgani uchun Rossiya fuqaroligini olganini ma’lum qildi. Irina Volk, shuningdek, ko‘rib chiqilayotgan, ismi-sharifi oshkor etilmagan xorijlik fuqaroning ishini tilga oldi. Uning so‘zlariga ko‘ra, bu odamga Rossiya tomonida harbiy harakatlarda qatnashgani uchun o‘z mamlakatida deportatsiya va jinoiy javobgarlikka tortilishi bilan tahdid qilingan. U allaqachon Rossiya fuqaroligini olish uchun ariza topshirgan va shu munosabat bilan unga nisbatan har qanday majburlov choralari, jumladan, deportatsiya ham taqiqlangan.

Eslatib o‘tamiz, uning so‘zlari Prezident Vladimir Putinning farmoni bilan tasdiqlangan. 2024 yil yanvar oyida “maxsus harbiy operatsiya” (Rossiya hukumati Ukraina bilan qurolli mojaro shunday deb ataydi) paytida armiya yoki boshqa “harbiy tuzilmalar”da xizmat qilish uchun shartnoma imzolagan xorijliklarga Rossiya fuqaroligini olish imkonini beruvchi farmon imzolandi. Farmon nafaqat shartnomani imzolaganlar, balki ularning oila a’zolari, jumladan, shartnoma asosida ishlaydiganlarning turmush o‘rtoqlari, farzandlari va ota-onalari uchun Rossiya pasportini olish imkoniyatini beradi.

Bu Rossiya fuqaroligini berish masalasi rasmiylar tomonidan ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlarda qanchalik go‘zal targ‘ib qilinayotganiga misoldir.

Aslida, hamma narsa unchalik go‘zal emas. Ko‘p muhojirlar urushga jo‘nab, Rossiyada noqonuniy muhojirlar, O‘zbekistonda esa jinoyatchilar bo‘lib qolishadi. Jurnalistlarimiz anonimlik sharti bilan shunday odamlar bilan gaplasha olishdi.

O‘zbekistonlik muhojirning so‘zlariga ko‘ra, unga atigi uch kun ichida Rossiya fuqaroligini olish va’da qilingan va bu uning safarga qaror qilishida hal qiluvchi omil bo‘lgan. “Men hamma narsa tez bo‘ladi deb o‘yladim – ular buni menga shunday tushuntirishdi. Hujjatlarda muammo bo‘lmaydi, uch kundan keyin pasportim bo‘ladi, deyishdi. Men ishondim va xizmatga bordim, u erda yarador bo‘ldim “, dedi u. Biroq, jarayon cho‘zilib ketdi, kutishlarga qaramay, fuqarolik esa hal bo‘lmadi. “Hammasi men o‘ylagandan ham murakkabroq bo‘lib chiqdi. Men kutdim va umid qildim, lekin hech narsa bo‘lmadi”, — deya qo‘shimcha qildi migrant.

Harbiy xizmat uchun bir yil shartnoma imzolagan muhojirlardan biri shartnoma shartlarida kutilmagan o‘zgarishlarga duch keldi. Uning so‘zlariga ko‘ra, shartnoma noma’lum muddatga uzaytirilgan va endi u xizmati jangovar harakatlar tugaguncha yoki o‘limigacha davom etishidan qo‘rqadi.

Targ‘ibot shiorlariga berilib, xorijiy davlatlar tomonida harbiylar safiga qo‘shilgan muhojirlar endi jazolanishidan qo‘rqib, o‘z yurtiga qaytishdan cho‘chimoqda. Axir, bunday pretsedentlar allaqachon bo‘lgan.

Bunga 5-noyabrdagi sud qarori misol bo‘la oladi – O‘zbekiston sudi Rossiya qo‘shinlari tarkibida Ukrainadagi harbiy harakatlarda qatnashgani uchun Farg‘ona viloyatida yashovchi 51 yoshli fuqaroni besh yilga ozodlikdan mahrum qildi. Erkak Rossiyaga ish izlab ketgan, ammo keyinroq Rossiya Mudofaa vazirligi bilan SVOda qatnashish uchun shartnoma imzolagan va harbiy tayyorgarlik kursini tamomlagan. Keyinchalik u jangovar harakatlarda qatnashgani uchun vatanida hukm qilingan.

Va bu yagona misol emas. Masalan, o‘zining  “Fuqarolik uchun urush. Nega o‘zbeklar Rossiya armiyasiga qo‘shilmoqda?” 2024-yil 5-noyabrdagi materialida “Mediazona” Ukrainadagi urushda qatnashgan yoki qatnashishga uringanlikda ayblangan olti kishi haqida gapiradi. Materialda urushda qolgan O‘zbekiston fuqarolarining hikoyalari ham mavjud. Ularning aksariyati pul topish yoki Rossiya fuqaroligini olishni xohlashgan.

Bir yil oldin, 2023-yil sentyabr oyida Nastoyasheye vremya (Hozirgi vaqt) Rossiyaning urushga qanday qilib muhojirlarni yollashi haqidagi materialni ham e’lon qildi – “Noma’lum raqamdan qo‘ng‘iroq qilishdi va fuqarolikni taklif qilishdi”. Rossiya rasmiylari Ukraina bilan urushga qanday qilib muhojirlarni yollashmoqda”. Yana bir bor, aksariyat hollarda fuqarolik olish sabab bo‘lgan.

Shu bilan birga, O‘zbekistonning Rossiyadagi elchixonasi 2022-yilda o‘z fuqarolarini boshqa davlatlar hududida ko‘ngillilar batal’onlarida qatnashmaslik va har qanday harbiy harakatga aralashishdan ogohlantirgan edi. Bu 10 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Ammo amaliyot shuni ko‘rsatadiki, shiorlar, chaqiriqlar, katta pul va’dalari ko‘rinishidagi targ‘ibot vositalari elchixona veb-saytidagi oddiy press-relizdan ko‘ra kuchliroqdir.

Anhor.uz sayti Migrant.uz portali asoschisi Botirjon Shermuhammad bilan suhbatlashdi.

Rossiya tashviqoti Markaziy Osiyodan kelgan muhojirlarga qanday ta’sir ko‘rsatayotganini tushunish uchun izoh olish uchun Botirjon Shermuhammadga murojaat qildik. Uning javoblari qanday mexanizmlar qo‘llanilishi va Rossiya jamiyatida bunga qanday munosabatda bo‘lishi haqida aniq tasavvurga ega.

Ekspertning fikricha, Rossiya muhojirlar uchun propagandani faol ravishda moslashtirmoqda. Targ‘ibot materiallari o‘zbek, tojik va Markaziy Osiyo davlatlarining boshqa tillarida tayyorlanadi. Masalan, Moskvadagi migratsiya markazlariga migrantlarni yetkazuvchi avtobuslarda Rossiya Mudofaa vazirligi bilan shartnoma tuzish taklifi bilan audio xabarlar tarqatiladi. Bundan tashqari, Markaziy Osiyo xalqlari diasporalari rahbarlari ham o‘z ona tillarida bayonotlar berib, “SVO”ni qo‘llab-quvvatlamoqda. Bu ta’sirni kuchaytiradi, xabarni iloji boricha aniq va jozibador qiladi.

Imtiyozlarmi yoki tuzoqmi…

Mutaxassisning ta’kidlashicha, migrantlarga keng ko‘lamli imtiyozlar orqali “SVO”da qatnashish faol taklif qilinmoqda. Fuqarolikni soddalashtirilgan qabul qilish, jinoiy javobgarlikni bekor qilish, saxovatli naqd to‘lovlar – bularning barchasi Rossiya Mudofaa vazirligi bilan tuzilgan shartnoma qiyin vaziyatdan chiqish yo‘li bo‘lishi mumkin degan tuyg‘uni keltirib chiqaradi. Biroq, uning so‘zlariga ko‘ra, bu, ayniqsa, umidsiz ahvolda bo‘lganlar, jumladan, uzoq qamoq jazosini o‘tayotganlar uchun jozibador. Ba’zi hollarda, ekspert ta’kidlaganidek, migrantlar hatto shartnoma imzolashga majbur bo‘lishi mumkin.

Qizig‘i shundaki, Botirjonning so‘zlariga ko‘ra, Rossiya jamiyati muhojirlarning harbiy amaliyotlarga jalb etilishini nafaqat xotirjam qabul qiladi, balki uni qo‘llab-quvvatlaydi. “Jamiyatda migrantlar jangovar harakatlarda qatnashib, Rossiya fuqaroligini “qo‘lga kiritishi” kerak degan fikr keng tarqalgan”, — deb, ta’kidladi ekspert. Shunday qilib, targ‘ibot muhojirlardan foydalanishni oqilonalashtiradi, uni “xalqlar do‘stligi” va “ko‘p millatli armiya” rivoyatiga moslashtiradi.

Bu mulohazalar muhojirlarga ta’sir qilish – iqtisodiy va ijtimoiy zaiflikdan foydalanib manipulyatsiya vositasiga aylantirilgan tizimli ishning bir qismi ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi.