Ukrainadagi urush O‘zbekistonda IT sohasining rivojlanishiga qanday ta’sir ko‘rsatdi

Mobilizatsiya boshidan buyon ko‘plab rus AT mutaxassislari shoshilinch ravishda mamlakatni tark etishdi. Ulardan ba’zilari umumiy sovet o‘tmishi bilan ko‘proq tanish bo‘lgani uchun yaqin atrofdagi davlatlarga, viza cheklovlari yoki til to‘siqlari bo‘lmagan mamlakatlarga ketishdi. O‘zbekiston ruslar ko‘chib kelgan mamlakatlardan biriga aylandi. Materialda biz urush va safarbarlik O‘zbekistonda AT sohasi va iqtisodiyotning rivojlanishiga qanday ta’sir qilganini ko‘rib chiqamiz.

Rossiyani qancha AT-mutaxassis tark etdi, ular qayerga yo‘l oldi?

Safarbarlik e’lon qilinganidan keyin Rossiyani tark etgan AT-mutaxassislar soni haqidagi ma’lumotlar turlicha. Rossiya Federatsiyasi Raqamli rivojlanish, kommunikatsiyalar va ommaviy axborot vositalari vazirligining rasmiy ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda 100 mingga yaqin AT-mutaxassis Rossiyani tark etgan va qaytib kelmagan. Complexity Science Hub Vienna tadqiqot tashkilotining hisob-kitoblariga ko‘ra, 2022-yil yanvar-oktyabr oylarida yetakchi AT-mutaxassislarning chorak qismi Rossiyani tark etgan. HeadHunter rekruting markazi Rossiyada 2023-yilda AT-mutaxassislar uchun bo‘sh ish o‘rinlari o‘tgan yilga nisbatan 63 foizga (59 minggacha bo‘sh ish o‘rinlari) oshganini qayd etadi.

MDH mamlakatlari orasida AT-relokantlar uchun eng mashhur yo‘nalishlar Qozog‘iston, Gruziya, Armaniston va O‘zbekiston bo‘ldi. Keling, nima uchun O‘zbekistonning AT-xizmatlari eksporti sezilarli darajada o‘sgani, mobilizatsiya AT sohasiga qanday ta’sir qilgani, O‘zbekiston iqtisodiyotining ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rib chiqamiz.

Yangi IT Park AQSh, Germaniya va Latviyada vakolatxonalari bo‘lgan Markaziy Osiyodagi AT-mutaxassislar uchun eng yirik markaz deb atashmoqda. Hozirda IT Park da 2100 dan ortiq rezident kompaniyalar mavjud bo‘lib, ulardan 500 ga yaqini jahon bozoriga, asosan AQShga xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilgan – eksportning qariyb 45 foizi ushbu mamlakat hissasiga to‘g‘ri keladi. Undan keyin Buyuk Britaniya, Germaniya, Rossiya, BAA va boshqalar kelmoqda.

IT Park ning o‘z ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda rezidentlar eksportining hajmi 140 million dollarga yetgan.

2023-yil yakunlari bo‘yicha IT Park rezidentlari soni 1652 nafarni tashkil qilgan, shu jumladan, shulardan 426 nafari xorijiy kapital ishtirokidagi kompaniya, ular tomonidan 1 milliard dollarlik xizmatlar ko‘rsatilib, 344 million dollarlik eksport amalga oshirilgan.

Eksportga e’tibor kichik ichki bozor bilan izohlanadi, u ishlab chiqarishni yuqori darajada ushlab turish uchun zarur bo‘lgan talabni ta’minlay olmaydi, – deya tushuntiradi kompaniyaga Axoft kompaniyasining O‘zbekistonda biznesni rivojlantirish bo‘yicha direktori Iskander Nazmeyev. Ishchi kuchi qiymatining pastligi O‘zbekistonni jahon bozorida raqobatbardoshligini oshiradi.

O‘zbekiston barcha sohalarda, jumladan raqamli infratuzilmaga sarmoya kiritish orqali texnologiyalarni rivojlantirmoqda. Masalan, fintex sohasida: 2021-yilda mamlakatda uchinchi to‘lov tizimi paydo bo‘ldi, hozirda O‘zbekiston Markaziy banki raqamli summani joriy etish variantlarini o‘rganmoqda. Ta’limga alohida e’tibor qaratilmoqda: milliy AT akademiyasi tashkil etildi va yaqin kelajakda O‘zbekistonda informatika fanini chuqur o‘rganadigan 200 dan ortiq maxsus maktablar paydo bo‘lishi kerak.

AT–relokantlarni O‘zbekiston nimasi bilan jalb qilmoqda

2020-yilda AT-parkda rossiyalik ta’sischilar ishtirokida ikkita rezident kompaniya faoliyat yuritib, ularda 82 nafar mutaxassis ishlardi. 2021-yilda 3 ta kompaniya, 2022-yilda esa rossiyalik ta’sischilar ishtirokidagi rezident kompaniyalar soni keskin o‘sdi, ularning soni 123 tani tashkil etdi, shuningdek, ushbu kompaniyalarda 1000 dan ortiq mutaxassislar ishlamoqda. Bugungi kunda Rossiya kapitali ishtirokidagi korxonalar soni 252 tani tashkil etadi. Ushbu korxonalarda 2700 nafar mutaxassis ishlaydi.

IT Park direktori Farhod Ibragimov 2022-yil boshidan O‘zbekiston AT-sanoati jadal sur’atlar bilan o‘sishni namoyish qilayotganini ta’kidlaydi.

“2022-yilda xorijiy AT-kompaniyalar va AT-mutaxassislarni O‘zbekistonga ko‘chirishga qaratilgan TashRush loyihasi ishga tushirildi. 6 mingdan ortiq mutaxassis va 200 kompaniya O‘zbekistonga kelib, axborot texnologiyalari sohasida o‘z faoliyatini kengaytirdi”.

Unga ko‘ra, mulkdorlar va ularning oila a’zolariga huquq va imtiyozlar, jumladan, tibbiy va ta’lim xizmatlaridan foydalanish hamda ko‘chmas mulkni soddalashtirilgan tarzda xarid qilish imkonini beruvchi AT-vizalari joriy etilgan.

“Xalqaro sheriklar bilan hamkorlik muhim tashabbuslarni keltirib chiqardi. Masalan, Jahon banki bilan hamkorlikda turli sohalarda raqamli texnologiyalarni rivojlantirishga qaratilgan “O‘zbekistonning raqamli yoqilishi” investitsiya loyihasi amalga oshirildi. Koreyaning KOICA agentligi bilan hamkorlikda IT Park salohiyatini mustahkamlash loyihasi ishga tushirildi”.

AT-relokantlar uchun O‘zbekiston nimasi bilan jozibador

IT Park rahbariyatining ta’kidlashicha, O‘zbekistonda qulay sharoitlar yaratilgan va imtiyozlar taqdim etilmoqda, shuningdek, AT-kompaniyalar, IT Park rezidentlari uchun boshqa hech bir davlatda mavjud bo‘lmagan qo‘llab-quvvatlash dasturlari mavjud. O‘zbekistonda o‘z vakolatxonalarini ochgan va rezidentga aylangan kompaniyalar orasida ITechArt, Itransition, GCore, EPAM Systems va boshqalar bor.

Rezidentlar o‘z ehtiyojlari uchun olib kiriladigan asbob-uskunalar, ehtiyot qismlar, dasturiy ta’minot va boshqa tovarlar uchun bojxona to‘lovlaridan (bojxona yig‘imlaridan tashqari) ozod qilinadi. Shuningdek, ular 2028-yil 1-yanvarga qadar yuridik shaxslardan olinadigan soliqlarning har qanday turlari va davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy ajratmalarni to‘lashdan ozod etildi.

Bundan tashqari, IT Park rezident kompaniyalarining xorijlik xodimlaridan O‘zbekistonda ishlash uchun ruxsatnoma talab qilinmaydi, kompaniyalar esa binolarni ijaraga olish o‘rniga virtual ofisdan foydalanish imkoniyatiga ega.

Yana bir mutlaq afzallik shundaki, IT Park rezidentlari dividendlar va ish haqini chet el valyutasida debet kartalariga to‘lashning mutlaq huquqiga ega (ishlar/xizmatlar eksportidan tushgan tushumning bir qismi sifatida).

IT Park o‘z rezidentlariga uy-joy topish, ofis ijarasi va yuridik shaxsni ro‘yxatdan o‘tkazishda har tomonlama yordam ko‘rsatadi. Xorijiy kompaniyalarni O‘zbekiston bozoriga kirishda qo‘llab-quvvatlash dasturlari ham mavjud:

• Zero Risk – minimal xatar va xarajatlar bilan O‘zbekiston bozoriga kirishni xohlovchi xorijiy AT-kompaniyalar uchun taklif;
• Global Excellence – belgilangan shartnomalar bo‘yicha to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun FDI maslahatchilar bilan hamkorlik qilish taklifi;
• One stop shop – O‘zbekistonda kompaniya ochish va ro‘yxatdan o‘tkazishda IT Park yordami;
• Softlanding – xodimlar uchun uy-joy, ofis maydoni topishda yordam berish, ishga joylashish uchun litsenziya olish va hokazo.

AT-relokantlar oqimi O‘zbekistonda AT xizmatlari eksportini sezilarli darajada oshirdi

O‘zbekiston nafaqat mahalliy loyihalarni rivojlantirish va yangi bozorlarga chiqish imkonini beradi, balki boshqa mamlakatlardan mutaxassislarni ham faol jalb qilmoqda. Misol uchun, Rossiya va Ukraina o‘rtasida urush boshlanganidan so‘ng, respublika zudlik bilan Rossiyadan ko‘chib kelganlarni qo‘llab-quvvatlash dasturini joriy qildi, xususan ko‘chirish, ro‘yxatga olish va bank kartalarini ochish bo‘yicha bepul maslahatlar.

Shuningdek, AT mutaxassislarga endi maxsus viza beriladi. Uni investorlar, AT-kompaniyalar asoschilari va mutaxassislarning o‘zlari olishlari mumkin. Viza O‘zbekistonga uch yil bemalol kirish imkonini beradi, mamlakatda ishlash uchun ruxsatnoma talab qilinmaydi, maoshingizni xorijiy valyutada olishingiz mumkin.

IT Park direktori maslahatchisi Bahodir Ayupovning aytishicha, O‘zbekistonga jami 6 ming nafargacha yuqori malakali mutaxassislar kelgan. Bular asosan ma’lum kompaniyalar bilan hamkorlik qilayotgan mutaxassislardir. O‘zbekistondagi tashkilotlarda ham mutaxassislar ishlaydi.

2023-yilning 1-yarim yilligidagi eksport 2022 yildagi yillik eksportdan oshib ketdi

IT Park rezidentlari tomonidan 2023-yilning birinchi yarmida eksport hajmi 2022-yilning birinchi yarmiga nisbatan 2,7 barobar oshdi.

2023-yilning birinchi yarmida eksport hajmi 145,3 million dollarni tashkil etganini, 2022-yildagi yillik eksport hajmidan ( 140,9 mln dollar) oshib ketganini alohida ta’kidlash lozim.

2023-yilning birinchi yarmida O‘zbekiston AT-mutaxassislari eksportining 45 foizi (shu jumladan, O‘zbekiston fuqarolari va ko‘chib kelganlar) AQShga, 14 foizi Buyuk Britaniyaga, 8 foizi Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga va 33 foizi Singapur, BAA, Shvetsiya, Kanada, Koreya kabi boshqa mamlakatlarga to‘g‘ri keldi.

BPO (ingl. Business Process Outsourcing, BPO) xizmatlari eksporti ulushi 2022-yildagi 63% dan 2023-yildagi 20% gacha kamayganini ko‘rish mumkin, ammo o‘yinlarni rivojlantirish kabi sohalarda eksportning sezilarli o‘sishi hisobga olinsa, bu 15,2 million dollarni tashkil etadi (0,9 mln. dollardan 16,7 baravar o‘sish). Dasturiy mahsulotlar eksporti 60 million dollarni (15,7 million dollardan 3,8 baravarga o‘sish), ko‘rsatilgan texnik qo‘llab-quvvatlash xizmatlari esa 10,8 million dollarni (1,8 million dollardan 6 baravarga o‘sish) tashkil etgan.

2024-yilning birinchi choragiga ko‘ra, IT Park rezidentlarining umumiy soni 1886 ta kompaniyani tashkil etdi, shundan 1206 tasi Toshkent shahrida, 680 tasi respublika hududlarida ro‘yxatga olingan. Shu bilan birga, xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar soni 446 tani tashkil etdi. Birinchi chorakda eksportga yo‘naltirilgan IT Park rezident korxonalari soni 458 taga yetdi, bu 2022-yilga nisbatan 4,4 barobar ko‘pdir.

Rossiya AT-mutaxassislarining O‘zbekiston AT-sanoati, iqlimi va umuman mamlakatda yuqori texnologiyali infratuzilmani rivojlantirishga qo‘shgan hissasi qanday?

IT Park  direktori Farhod Ibragimov xorijlik AT-mutaxassislar va AT-kompaniyalar axborot texnologiyalari sohasi rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsatayotgani, mahalliy kadrlar malakasini oshirish va yangi ish o‘rinlari yaratishga ko‘maklashayotganini ta’kidladi.

“Masalan, dasturiy ta’minotni ishlab chiqish sohasida jahon yetakchilaridan biri bo‘lgan EPAM Systems kompaniyasi IT Park bilan birgalikda Markaziy Osiyodagi birinchi raqamli universitet – ITPU asoschisiga aylandi”.

Simtech Development xalqaro kompaniyasi (IT Park rezidenti, onlayn-do‘konlar va bozorlarni yaratishga ixtisoslashgan) mahalliy mutaxassislarga o‘z kasbiy darajasini xalqaro standartlar darajasiga ko‘tarish va jahon AT texnologiyalari bozorida raqobatbardosh bo‘lishda yordam beradigan AT-kasblarining Codication maktabini ochdi.

“Vention, East Games, iTransition, iTechArt kabi kompaniyalar mahalliy mutaxassislar uchun ko‘plab stajirovka dasturlarini yaratib, kelgusida ish bilan ta’minlanadi”, – deya xulosa qiladi u.

AT-mutaxassislarining O‘zbekistonga ommaviy ravishda ko‘chirilishi, IT Park rahbariyatiga ko‘ra, mahalliy AT-sanoatga faqat ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, bu O‘zbekistonning xalqaro axborot texnologiyalari bozoridagi mavqeini mustahkamlashda namoyon bo‘lmoqda. Bu ham sohada ish haqining oshishiga olib keladi, bu esa mamlakat va sohaga yanada ko‘proq iqtidorli mutaxassislarni jalb qiladi.

Bilimlar transferi – kompaniyalar o‘rtasida tajriba almashish, butun sohada ish sifati va ishbilarmonlik muhitini yaxshilaydi. Xorijlik mutaxassislarning ustozlik qilishi, xalqaro loyihalar ustida ishlash orqali mahalliy mutaxassislarning malakasi oshirilmoqda. Bu O‘zbekiston iqtisodiyotining yuksalishiga, yangi ish o‘rinlari yaratilishiga, aholi turmush farovonligini oshirishga xizmat qilmoqda. Shu bois ishonch bilan aytish mumkinki, AT-mutaxassislarining O‘zbekistonga ommaviy ravishda ko‘chirilishi sof ijobiy hodisadir, deydi IT Park rahbariyati.

Rossiya, Ukraina va Belarus AT-relokantlari oqimi munosabati bilan O‘zbekistonda yuqori texnologiyalar sohasidagi vaziyat prognozlari

Ibragimovning fikricha, xorijdan AT-mutaxassislar oqimi allaqachon O‘zbekiston AT-sohasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Xususan, bu texnologik ekotizimni rivojlantirishga xizmat qilmoqda: xorijiy mamlakatlarning tajribali mutaxassislari rahbarligida mahalliy mutaxassislar yanada raqobatbardosh loyihalar va yechimlarni yaratish, O‘zbekistonning jahon maydonidagi mavqeini mustahkamlash va xorijiy sarmoyalarni jalb qilish imkonini bermoqda.

Bundan tashqari, boshqa mamlakatlardan AT-mutaxassislarning ko‘payishi O‘zbekiston mehnat bozorida raqobatni rag‘batlantirib, mahalliy kompaniyalarni mahsulot va xizmatlar sifatini oshirishga undamoqda. Bu, o‘z navbatida, tadbirkorlik va ta’lim muassasalari o‘rtasidagi faol hamkorlikni yo‘lga qo‘yib, mamlakatimizda ta’lim darajasi va sifatini oshirishga xizmat qiladi, deya xulosa qiladi Farhod Ibragimov.

Raqamli texnologiyalar vazirining o‘rinbosari Rustam Karimjonov relokantlarning chetga chiqishi AT-xizmatlarini eksport qilish bo‘yicha maqsadlarga erishishga ta’sir qilmasligiga ishontirdi.

IT Park  direktorining o‘rinbosari Maxliyo Muqsinova chet elliklarning kelishi mahalliy mutaxassislar bilan tajriba almashishga xizmat qilganiga qaramay, relokantlarning mahalliy AT-bozori rivojlanishiga bevosita ta’sirini ko‘rmayotganini ta’kidladi.

“Menimcha, hech qanday to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir bo‘lmagan, chunki bu tabiiy jarayon. Relokantlar kelganida, nimadir tezroq ketdi, chunki biz o‘zaro bilim almashdik, ammo yangi narsalarni joriy qilish uchun bizga bu bilimlarni amalga oshirish uchun vaqt kerak”.

Rustam Karimjonov relokantlar oqimiga qaramay, AT-xizmatlari eksportini oshirish bo‘yicha belgilangan maqsadlarga erishilishini ta’kidladi:

“Bu yerga kelib-ketayotgan relokantlar soni qancha bo‘lishidan qat’i nazar, o‘z oldimizga qo‘ygan sur’atlar amalga oshiriladi, chunki asosiy eksportning  90 foizdan ortig‘i mahalliy mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi. Shu bois, ko‘chib o‘tuvchilar va umuman mutaxassislarning ko‘chishi va oqimi biz qo‘ygan umumiy eksport maqsadlariga katta ta’sir ko‘rsatmaydi”.

AT-maslahatchi Laziz Adhamovning fikricha, relokantlar “asosan qanday kelgan bo‘lsa, shunday ketgan”.

“Bu yerda ular juda oz. Ko‘proq O‘zbekiston kompaniyalari va startaplari  rivojlanmoqda. AT-autsorsing, ta’lim dasturlari va mutaxassislarni ommaviy tayyorlash ko‘paydi. Rossiya bunga hech qanday ta’sir ko‘rsatmadi», – deya xulosa qiladi u.

Kamila Fayziyeva