2024 -yilda Orol dengiziga 2 mlrd kubometr suv yo‘naltirildi

2024-yilda Orol dengiziga qariyb ikki milliard kubometr suv yo‘naltirildi. Shunday qilib, Shimoliy Oroldagi suv hajmi 22 kub kilometrga yetdi, o‘tgan asrda esa butun Orol dengizida  suv miqdori 1068 kub kilometr bo‘lgan. Bu haqda Qozog‘iston suv xo‘jaligi va irrigatsiya vaziri Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi boshqaruvi yig‘ilishida ma’lum qildi.

“Bu yil Shimoliy Orolga suv to‘xtovsiz oqmoqda. Sug‘orish davrining qizg‘in davrida Sirdaryo bo‘ylab dengizga sekundiga 80 kubometrgacha suv kelib tushdi, biroq bundan bir yil avval sekundiga atigi olti kubometr suv kelgan. So‘nggi yillarda Shimoliy Orolda suv hajmi pasayib bormoqda, biroq 2024-yil boshidan buyon yana ko‘tarila boshladi, bunga Qozog‘istondagi suv toshqinlari yordam berdi. […] Suv hajmini yanada oshirishni ta’minlash uchun biz suv diplomatiyasini kuchaytirmoqdamiz va Orol dengizini saqlab qolish loyihasining ikkinchi bosqichini ishlab chiqyapmiz”, – deydi Qozog‘iston suv xo‘jaligi va irrigatsiya vaziri Nurjan Nurjigitov.

Orol dengizini asrash loyihasi 1992-yilda Jahon banki va BMT Taraqqiyot dasturi ishtirokida ishlab chiqila boshlangandi. Loyihaning asosiy maqsadlari dengiz havzasidagi atrof-muhit holatini barqarorlashtirish, ekotizimlarni tiklash va Orolbo‘yi mintaqasida suv va yer resurslarini boshqarish usullarini takomillashtirishdan iborat.

Nurjigitov e’lon qilgan “suv diplomatiyasi”ning yana bir tarkibiy qismi Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jomart Tokaev tomonidan o‘tgan yili tashkil etilishi taklif qilingan Markaziy Osiyo davlatlari uchun xalqaro suv-energetika konsortsiumidir.

Ekolog Yevgeniy Simonov “Kedr” bilan suhbatda Orol dengizi havzasi uchun konsortsium yaratish g‘oyasi yangilik emasligini ta’kidladi – “u kamida 20 yildan beri mavjud bo‘lgan va konsortsium parchalanganidan keyin tug‘ilgan. Sovet Ittifoqida amalda mavjud edi. SSSRda Markaziy Osiyoning turli mamlakatlaridagi iqtisodiy komplekslar, jumladan, yirik gidro elektr stantsiyalari va irrigatsiya tizimlari o‘zaro bog‘langan va o‘zaro manfaatli edi”.

Hozirgi kunda turli hukumatlar, ekspertlar va xalqaro tashkilotlar guruhlari konsortsium g‘oyasiga mutlaqo boshqacha mazmun kiritmoqda. Qozog‘istonning taklifi, afsuski, hozircha nima nazarda tutilgani haqida aniq tushuntirishlar bilan berilmagan Shu bilan birga, ilgari mavjud bo‘lgan konsortsiumni qayta tiklash mumkin emas, aniqrog‘i, aynan u Orol dengizini vayron qilgan. Sayozlikka suv resurslarini noto‘g‘ri boshqarish va ulkan suv infratuzilmasi qurilishi sababchi bo‘ldi. […] Shuning uchun men bunday bayonotlardan ehtiyot bo‘lardim. Bu loyihalar ekologik jihatdan sog‘lom bo‘lishi shart emas. Ular, aksincha, agar ilgari barcha yirik loyihalar mamlakatlar o‘rtasidagi raqobat va dushmanlik mavzusi bo‘lgan bo‘lsa, endi ular tinchlik mavzusiga aylanishi mumkinligini ta’kidlashga qaratilgan”, — deya tushuntiradi Simonov.

Orol dengizi — О‘rta Osiyodagi О‘zbekiston va Qozog‘iston davlatlari chegarasida joylashgan sho‘r ko‘l. Bir paytlar dunyodagi to‘rtinchi eng katta ko‘l 1960-yillarda quriy boshlagan. Bu asosiy oziqlantiruvchi daryolar – Sirdaryo va Amudaryo suvlari boshqa tomonga burilganidan keyin sodir bo‘lgan. Ular Orolbo‘yida qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun yo‘naltirilgan – paxta maydonlarini sug‘orish uchun suv kerak bo‘lgan.

Natijada Orol dengizi ikkita suv omboriga bo‘lingan – Sirdaryodan oziqlanadigan Shimoliy va Amudaryo quyiladigan Janubiy. Orol dengizining umumiy yuzasi 75 foizga, suv hajmi esa 98 foizga qisqargan. Orol dengizining maydoni 2014-yilda, Janubiy Orol dengizining sharqiy qismi butunlay qurib ketganida, o‘zining tarixiy minimal darajasiga – 7297 kvadrat kilometrga yetdi.

Orol dengizining qurishi 20-asrning eng yirik texnogen ekologik inqirozlaridan biriga aylandi: tubi o‘rnida 6 million gektar maydonga ega Orolqum qum-sho‘r cho‘li paydo bo‘ldi, bu esa o‘zgarishlarga, ekotizimlar va hayvonlarning 60 dan ortiq turlari  yo‘q bo‘lib ketishiga olib keldi. Iqlim ham o‘zgardi: sobiq akvatoriyadan 100 kilometr radiusda u ko‘proq kontinentallashgan, qishki harorat 1-2 darajaga pasaygan, yozda esa 2,5 darajaga ko‘tarilgan.

Bunday o‘zgarishlar mahalliy aholi salomatligiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Orolbo‘yi aholisining aksariyati, ayniqsa, qishloq aholi punktlarida yuqori minerallashgan suvdan foydalanishga majbur. Bu anemiya, oshqozon-ichak kasalliklari, buyrak kasalliklari va onkologiyaning rivojlanishiga olib keladi. Aniqlanishicha, Qoraqalpog‘istonda homilador ayollar qonida va emizikli ona sutida dioksin miqdori Yevropadagiga qaraganda besh baravar yuqori. Shu sababli Orolbo‘yida chaqaloqlar o‘limi yuqori.

“Orol dengizini endi qayta tiklash mumkinligiga ishonchim komil emas, – deya tan oladi Yevgeniy Simonov. – Shunchaki, mintaqada suv tanqisligi kuchayib bormoqda va Orol dengizi daryolarning butun oqimini bug‘latadi. Bu vaqti-vaqti bilan issiq iqlimi bo‘lgan mamlakatlar uchun ichki suv omborlarining odatiy holat – Xitoydan Qozog‘istonga oqib o‘tadigan Ili daryosi havzasidagi Balxash ko‘li ham shunday tuzilgan. Shuning uchun, ba’zi delta, unchalik katta bo‘lmagan suv havzalari va botqoq yerlarni saqlash haqida gapirish yanada realroq. Qozog‘iston shuni ko‘rsatmoqda – ular haqiqatdan ham Orol dengizining Sirdaryoning quyi oqimidagi suv bilan ta’minlanishi mumkin bo‘lgan qismini qayta tiklashgan”.