Иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлаш: Хитой Ўзбекистондаги таъсирини кучайтирмоқда

Хитой ва Ўзбекистон ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик фаол ўсиш даврини бошдан кечирмоқда, у савдо айланмасининг ортиши, салмоқли сармоялар ва қўшма лойиҳалар сонининг кўпайиши билан тавсифланади. Хитой компаниялари Ўзбекистон иқтисодиётига фаол сармоя киритмоқда, бу эса Хитойнинг минтақадаги етакчи савдо ҳамкори ва энг йирик инвесторларидан бири сифатидаги мавқеини мустаҳкамламоқда. Иқтисодий алмашинувнинг кучайиши Хитойнинг Марказий Осиёдаги сиёсий таъсирининг кучайиши билан ҳамроҳ бўлиши мумкин, бу эса ҳар икки давлат учун стратегик шериклик муносабатларида янги истиқболлар ва муаммоларни очиб беради.

Ўзбекистон ва Хитой ўртасидаги савдо-иқтисодий алоқалар

Ўзбекистон ва Хитой ўртасидаги савдо-иқтисодий ва молиявий муносабатлар барқарор ўсиш суръатини кўрсатмоқда. 2022-йил охирига келиб мамлакатлар ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 20 фоизга ўсиб, рекорд даражадаги 9 миллиард долларга етди. 2023-йил якунларига кўра, Ўзбекистон ташқи савдосининг 21,9 фоизи, экспортнинг 10,1 фоизи ва импортнинг 29,5 фоизи Хитой ҳиссасига тўғри келди. Бундан ташқари, Хитой сармоясининг сезиларли ўсиши кузатилди. 2017-йилдан буён уларнинг ҳажми 5 баробар ошиб, 11 миллиард долларга етди. 2022-йилда Хитойнинг 2,2 миллиард доллар сармояси ўзлаштирилди. 2023-йилда мамлакатлар ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 51,5 фоизга ўсиб, 13,7 миллиард долларни ташкил этди, шундан экспорт 2,5 миллиард доллар, импорт эса 11,3 миллиард долларни. Охирги беш йил ичида (2019-йилдан 2024-йилгача) Ўзбекистонда Хитой билан ҳамкорликда тузилган қўшма корхоналар сони уч баробарга ошди. Умуман олганда, Ўзбекистон ва Хитой ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми икки баробарга ошиб, 2023-йилда 14 миллиард долларни ташкил этди.

Хитойнинг инвестициялар бўйича етакчилиги

2024-йилнинг биринчи чорагида Ўзбекистонга хорижий сармоя киритиш бўйича Хитой етакчиликни сақлаб турибди. 2023 йил охирида Хитой мамлакат иқтисодиётига энг йирик сармоядор бўлиб қолди. Статистика агентлиги маълумотларига кўра, 2024-йилнинг январ-март ойларида Ўзбекистоннинг асосий капиталига йўналтирилган инвестициялар ҳажми 107,1 триллион сўмни ташкил этди, бу умумий инвестицияларнинг 68,9 фоизига тенг.

2022-йилда Ўзбекистонга йўналтирилган инвестициялар ва кредитлар ҳажми бўйича Россия 20,3 фоиз улуш билан етакчилик қилган бўлса, Хитой 16,4 фоиз билан иккинчи ўринни эгаллади. Бироқ, йил якунига кўра, Хитой умумий хорижий сармоя ва кредитларнинг 23% улуши билан инвестор давлатлар орасида биринчи ўринни эгаллади. Иккинчи ўринда 13,8 фоиз билан Россия, учинчи ўринда эса 8,5 фоиз билан Туркия жой олди. Шунингдек, жорий йилнинг биринчи чорагида Саудия Арабистони (7,2 фоиз), Бирлашган Араб Амирликлари (4,8 фоиз) ва Германиядан (3,8 фоиз) сезиларли сармоялар киритилди.

Ўзбекистонда Хитой корхоналарининг ўсиш динамикаси

Хитой сармоялари ва Ўзбекистон бозорига қизиқиш Хитой корхоналари ва қўшма лойиҳалар сонининг жадал ўсишида намоён бўлмоқда. Статистика агентлиги маълумотларига кўра, Хитой мамлакатдаги хорижий капитал иштирокидаги корхоналар сони бўйича Россияга ўрин бериб (2093), иккинчи ўринда (1799), лекин Туркия (1576), Қозоғистон (919) ва Жанубий Кореядан (888) олдинда.

Хитой компаниялари Ўзбекистондаги йирик лойиҳаларда фаол иштирок этмоқда:

TCL йилига бир миллион дона телевизор ишлаб чиқаришни йўлга қўйди. Лойиҳа қиймати 11 миллион долларни ташкил этди.

KingClean Electric Co йилига 450 минг дона қувватга эга чангютгичларни йиғишни йўлга қўйди. Лойиҳа қиймати 5 миллион долларни ташкил этди.

Midea йилига 720 минг музлатгич ишлаб чиқаришни ташкил этди. Лойиҳа қиймати 25,7 миллион долларни ташкил этди.

Whirlpool China йилига 1,1 миллион дона кир ювиш машинаси ишлаб чиқарувчи завод қурди. Лойиҳа қиймати 28 миллион долларни ташкил этди.

Бундан ташқари, бир нечта муҳим қўшма лойиҳалар амалга оширилмоқда:

Leo компанияси билан насослар ишлаб чиқариш (лойиҳавий қуввати – 550 минг дона, нархи – 8 миллион доллар).

Gree компанияси билан маиший техника учун электр моторлар ишлаб чиқариш (лойиҳавий қуввати – 1,8 млн. дона, қиймати – 15,5 млн. доллар).

Shanxay Mitsubishi Elevator билан лифтлар ва эскалаторлар ишлаб чиқариш учун (лойиҳавий қуввати – 2 минг дона, нархи – 9,3 миллион доллар).

Kinte компанияси билан совутгич ускуналарини ишлаб чиқаришни ташкил этиш бўйича илмий-техник ҳамкорлик бошланди (лойиҳавий қуввати – 80 минг дона, қиймати – 25,8 миллион доллар).

Ўзбекистон ва Хитой ўртасидаги ташқи савдо айланмасининг таҳлили

Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази таҳлилига кўра, 2023-йилда Ўзбекистон ва Хитой ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 51,5 фоизга ўсиб, 13,7 миллиард долларни ташкил қилган. Экспорт 2,5 миллиард долларга, импорт эса 11,3 миллиард долларга етди. Марказ маълумотларига кўра, Хитойдан импорт улуши қарийб 75,2 фоизга ошган. 2023 йилда Хитойдан импорт қилинадиган маҳсулотларнинг асосий қисмини машина ва ускуналар, саноат товарлари ва кимё маҳсулотлари ташкил этди.

Эътиборлиси, биргина Сурхондарё вилоятининг Хитой билан ташқи савдо айланмаси 2023-йилда 325,2 миллион долларни ташкил этиб, шундан экспорт 217,8 миллион доллар, импорт 107,4 миллион долларни ташкил этди. Экспортнинг асосини тўқимачилик (калава ва ипак), қуритилган мева-сабзавот ва бошқа товарлар, импортини эса трикотаж, асбоб-ускуналар, фармацевтика ва кимё маҳсулотлари, металл ва бошқа турдаги товарлар ташкил этди.

Ҳамкорликнинг узоқ муддатли истиқболлари

2023-йил 17-октабр куни “Бир макон, бир йўл” ташаббусининг 10 йиллиги муносабати билан бўлиб ўтган музокаралар чоғида Ўзбекистон ва Хитой раҳбарлари яқин беш йилда товар айирбошлаш ҳажмини 20 миллиард долларга етказиш учун барча шарт-шароит мавжудлигини таъкидладилар.

Хитойшунос эксперт Шерзод Зиёевнинг фикрича, бугунги кунда Хитой Ўзбекистоннинг асосий савдо шеригига айланди ва яқин келажакда товар айирбошлаш ҳажми янада ошиши кутилмоқда. Айни пайтда Хитой билан савдо ҳажми 12 миллиард доллардан ошди, уни 20 миллиард долларга етказиш режалаштирилган. Узоқ муддатли истиқболда Ўзбекистон Хитойнинг асосий савдо ва стратегик ҳамкори сифатидаги мавқеини мустаҳкамлашга интилади.

Шерзод Зиёев, шунингдек, Хитой билан ҳамкорлик кўплаб соҳаларни, жумладан, энергия таъминоти, қуёш электр станцияларини қуриш ва инфратузилмани модернизация қилиш каби соҳаларни қамраб олганлигини таъкидлади. Таълим, ижтимоий сиёсат ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш соҳаларида Хитой тажрибасидан фойдаланиш кутилмоқда. Ўзбекистон ва Хитой ўртасидаги иқтисодий, савдо ва сармоявий алоқалар Ўзбекистоннинг халқаро майдондаги мавқеини мустаҳкамлашда муҳим ўрин тутади ва Марказий Осиёдаги асосий муаммоларни ҳал этишга, жумладан, озиқ-овқат хавфсизлиги ва таъминот занжирини ривожлантиришга хизмат қилади.

Хитойнинг Марказий Осиёга қизиқиши

Хитойнинг Марказий Осиёга қизиқиши кучайишда давом этмоқда, бунга Хитой раиси Си Цзиньпиннинг Марказий Осиёнинг бешта давлати президентлари билан яқинда бўлиб ўтган учрашуви гувоҳлик беради. 2023-йил 19-майда “Хитой-Марказий Осиё” ҳамкорликнинг янги формати яратилишини белгиловчи Циан декларациясининг имзоланиши ушбу учрашув натижаси бўлди. Саммит давомида муҳим иқтисодий масалалар, жумладан Пекин томонидан минтақани ривожлантириш учун 3,8 миллиард доллар ажратиш масаласи муҳокама қилинди. Бироқ, бу учрашувнинг аҳамияти узоқ муддатли сиёсий оқибатларга қаратилган иқтисодий келишувлар доирасидан кенгроқ.

Декларацияда Марказий Осиёда, хусусан, минтақа давлатлари раҳбарларининг маслаҳат учрашувлари механизмлари орқали минтақавий ҳамкорлик муҳимлиги қайд этилган. Хитой, ўз навбатида, Марказий Осиё давлатларини ўз мустақиллигини қўллаб-қувватлашга ва уларни ташқи, айниқса, Ғарбнинг аралашувидан ҳимоя қилишга ишонтирди. Ҳужжатнинг 4-бандида мамлакатларнинг давлат тузилмаси барқарорлигини сақлаш ва “рангли инқилоблар”нинг ҳар қандай шаклларига ва давлатларнинг ички ишларига аралашишнинг бошқа шаклларига қарши туриш бўйича келишилган позицияси ҳақида сўз боради.

Хитойнинг Марказий Осиёдаги иқтисодий таъсири

Хитой ва Марказий Осиё бўйича эксперт, Карнеги Россия Евроосиё маркази тадқиқотчиси Темур Умаров сўнгги ўн йилликларда Хитойнинг Марказий Осиёнинг иқтисодий ривожланишидаги роли сезиларли даражада ошганини таъкидлайди. Унинг фикрича, Хитойнинг минтақадаги таъсири келажакда Россиянинг иқтисодий таъсиридан устун бўлиши мумкин.

1990-йилларда Хитойнинг Марказий Осиёдаги иқтисодий таъсири бўйича охир-оқибат Россиядан ўзиб кетиши ҳақидаги илк башоратлар пайдо бўла бошлади. Бунинг сабаби, Хитой 1990 ва 2000-йилларда ўзининг ажойиб иқтисодий ўсишини дунёга намойиш этаётган бир пайтда, Россия Совет Иттифоқи парчаланганидан кейин ўз иқтисодиётини барқарорлаштиришга эътибор қаратган эди. Хитойнинг Марказий Осиёдаги роли ортиб бораётганига эътибор кучайиб бормоқда, чунки Пекин асрлар давомида биринчи марта асосий глобал ўйинчи сифатида намоён бўлмоқда. Россия узоқ вақтдан бери минтақа ишларида фаол иштирок этаётган бўлса-да, Хитойнинг таъсири ўсишда давом этмоқда.

Хитойнинг Марказий Осиёдаги асосий таъсири иқтисодий бўлиб қолмоқда, бу эса ҳамкорликнинг аввалги босқичлари давомийлигини тасдиқлайди. Шу нуқтаи назардан, минтақа давлатларининг миллий ривожланиш стратегияларидан – Қозоғистондаги “Нурли йўл”, Қирғизистоннинг 2026 йилгача бўлган ривожланиш миллий дастури ва Тожикистоннинг 2030-йилгача миллий тараққиёт стратегиясидан келиб чиққан ҳолда “Бир макон, бир йўл” ташаббуси ривожланишда давом этмоқда. Марказий Осиё давлатлари ва Хитой ўртасидаги ҳамкорликда Хитойни Европа, Яқин Шарқ ва Жанубий Осиё билан боғловчи йўналишдаги стратегик географик жойлашуви муҳим рол ўйнайди. Циан декларациясининг 7-бандига алоҳида эътибор қаратилган бўлиб, унда минтақада рейслар сонини кўпайтириш ва логистика тармоғини яхшилаш, шунингдек, “Хитой-Марказий Осиё” транспорт йўлагини ривожлантириш ҳақида сўз боради.

Хитойнинг минтақадаги бешта давлат билан савдоси рекорд даражада ўсиб бормоқда. 2022-йилда савдо ҳажми биринчи марта 70 миллиард доллардан ошди, расмий статистик маълумотларга кўра, Россия билан товар айирбошлаш ҳажми 42 миллиард долларни ташкил этиб, бу 40 фоизга камроқ. 2023-йилда Хитойнинг Марказий Осиё минтақалари билан товар айирбошлаш ҳажми қарийб 90 миллиард долларга етди, Россия билан савдо айланмаси эса бу миқдорнинг ярмидан камини ташкил этди. Худди шундай тенденциялар Марказий Осиё ва Хитой ва Россия ўртасидаги сармоявий алоқалар соҳасида ҳам кузатилмоқда.

Темур Умаровнинг қайд этишича, Хитойнинг Марказий Осиёдаги иқтисодий таъсири ва иштироки сезиларли даражада ошиб бормоқда, бу эса Россиянинг минтақадаги мавқеи нисбатан заифлашганидан далолат беради. Умуман олганда, Хитойнинг иқтисодий юксалиши, шунингдек, унинг Марказий Осиёдаги нуфузи ортиб бораётгани изчил тенденция бўлиб, ҳар йили иқтисодий ҳамкорликни кучайтирмоқда. Бу ўзгаришлар Марказий Осиё мамлакатлари учун янги имкониятлар очади ва Хитой билан иқтисодий алоқаларини янада мустаҳкамлайди.

Хитой ва Ўзбекистон ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик ривожланиб бораётгани Хитойнинг Марказий Осиёдаги мавқеи сезиларли даражада мустаҳкамланганидан далолат беради. Хитой ўз сармояларини, савдо алоқаларини  фаол равишда оширмоқда ва йирик қўшма лойиҳаларни ишлаб чиқмоқда, бу эса уни нафақат Ўзбекистоннинг асосий иқтисодий ҳамкорига айлантирмоқда, балки бутун минтақадаги таъсирини кучайтирмоқда. Экспертларнинг фикрича, Хитойнинг иқтисодий кириб бориши унинг сиёсий таъсирининг кучайиши билан бирга келади ва бу Марказий Осиёдаги кучлар мувозанатининг ўзгаришига олиб келиши мумкин. Ўзбекистон ва минтақанинг бошқа мамлакатлари учун бу янги ривожланиш истиқболларини очади, бироқ улар учун янги геосиёсий уйғунликка мослашиш зарурати ва Хитойга эҳтимолий қарамлик билан боғлиқ муаммолар туғдиради.

Аброр Курбонмуратов

Лола Исламова