Марказий Осиё иқтисодиёти: транспорт йўлакларининг ўзгариши шароитида ривожланиш салоҳияти

Хитойдан Европага денгиз орқали юкларни етказиб бериш муддати 45 кунни ташкил этади, бу уч йил аввал Марказий Осиё ва Россияга темир йўл орқали ташиш учун сарфланган минимал вақтдан уч баравар кўпдир. Йўналишни узайтириш баъзи товарларни этказиб беришни камроқ фойда келтиради ва тез бузиладиган озиқ-овқат маҳсулотларида ҳатто имконсиздир. Бироқ, Марказий Осиё орқали юк ташишдан манфаатдор томонларнинг ҳаммаси ҳам ҳозирги вазиятга чидамайди ёки геосиёсий вазият ўзгаришини кутмайди. Айни пайтда минтақа бўйлаб юкларни етказиб беришни тезлаштириш ва Марказий Осиёда транспорт индустриясининг сармоявий жозибадорлигини ошириш бўйича ҳам янги йўналишлар, ҳам кенг кўламли чора-тадбирлар ишлаб чиқилмоқда.

28 февраль куни Тошкент давлат транспорт университетида “Транспортни барқарор ривожлантириш: иқтисодиёт, трансформациялар, логистика, ЭСГ кун тартиби” конференцияси бўлиб ўтди, унда минтақа транспорт тизимини ривожлантириш муаммолари ва истиқболлари муҳокама қилинди.

Анжуманда Ўзбекистон олимларидан ташқари Россия, Туркия, Қирғизистон ва Тожикистондан келган мутахассислар маъруза қилдилар. Турли мавзулар кўриб чиқилди, масалан, электр энергияси билан ишлайдиган замонавий транспортнинг аниқ бўлмаган, аммо жуда реал углерод изи (Э.Г. Попкованинг “Барқарор ривожланишни қўллаб-қувватлашда транспортни рақамлаштириш”, Россия Халқлар дўстлиги университети), Транс-Эвроосиё транспорт коридорлари ўтадиган мамлакатларда бухгалтерия ҳисоботини бирлаштириш (Ф.А. Қаюмованинг “Иқтисодий интеграция шароитида банк ҳисоби тизимини ривожлантириш зарурати” Давлат бошқаруви академиясининг Тожикистон), маърузаси,  транспорт оқимларини белгиловчи молия ва товар бозорларидаги ўзгарувчанликни башорат қилиш усуллари (A.Ш.Хасановнинг “Структуравий узилишлар, шартли тақсимотлар ва молия ва товар бозорларида ўзгарувчанликни башорат қилиш” Австралия Манаш Университетидан) ва бошқа кўплаб мавзулар ўқилди.

2023 йилги маълумотларга кўра, COVID-19дан олдинги даврга нисбатан вазият босқичма-босқич яхшиланганига қарамай, Жаҳон банкининг логистика самарадорлиги индексига кўра, Марказий Осиё давлатлари жаҳон рейтингида ҳамон анча камтарона ўринни эгаллаб турибди (Қирғизистон – 2,3). Тожикистон – 2,5; Ўзбекистон – 2,6, Қозоғистон – 2,7 ), Европа (Германия – 4,1) ва Америка (Бразилия – 3,8), Осиёнинг баъзи давлатларидан (Сингапур – 4,3) паст.

Айни пайтда, Марказий Осиё минтақасида самарали логистикага эҳтиёж ниҳоятда кескин. Мутахассисларнинг кузатишларига кўра, минтақа мамлакатлари кўпинча ўзлари кундалик истеъмол қиладиган маҳсулотларни (шакар, буғдой, кунгабоқар ёғи ва бошқалар) этарли миқдорда ишлаб чиқармайдилар. Улар учун яхши ишлайдиган умумий транспорт тизими ҳаётий заруратдир. Шу билан бирга, товарларнинг чегарада божхона кўригидан ўтишини кутиб, икки ойгача қолиши одатий ҳолдир. Мисол учун, бундай кечикиш натижасида мева юки истеъмолчига эмас, балки тўғридан-тўғри полигонга юборилади.

Бундай шароитда мультимодал транспорт концепциясининг аҳамиятини таъкидлаш керак. Унга кўра, товарлар бир давлатдан бошқасига ягона шартнома асосида олиб ўтилади. Шу билан бирга, бир хил этказиб беришни амалга ошириш учун турли хил транспорт турларини бирлаштириш мумкин – темир йўл, денгиз, автомобил ва бошқалар.

Айтишимиз мумкинки, айнан мультимодал транспорт концепцияси анжуманда кўтарилган кўплаб мавзуларни бир-бири билан боғлайди ва уларни минтақанинг умумий ривожланиш стратегиясининг бир қисми сифатида кўриб чиқиш имконини беради.

Айнан мультимодал транспортда ГИЗ (Германия халқаро ҳамкорлик жамияти) жорий йилнинг январ ойида “Марказий Осиёда савдо тартиб-қоидаларини соддалаштириш” янги лойиҳасини ишга туширди, бу ҳақда конференцияда Лойиҳа координатори ўринбосари Асел Узагалиева маълум қилди. Бу ҳолатда ГИЗнинг мақсади Транскаспий йўналишида (Хитой, Қозоғистон, Каспий денгизи, Озарбайжон, Грузия) мультимодал ташиш шартларини яхшилашдан иборат бўлиб, бу одатда Россия орқали юк ташишга муқобил ҳисобланади.

Йўналишни ўзгартириш Марказий Осиё орқали Европа ва Яқин Шарққа товар оқимини оптималлаштиришнинг ягона йўлидан узоқдир.

Бу эрда таъминотни охиригача рақамлаштириш муҳим рол ўйнаши мумкин. Жаҳон тажрибасига кўра, масалан, портлардаги кечикишларни 70% гача қисқартириши ва юк ташишда сезиларли кечикишлар кузатилаётган бошқа мультимодал объектлардаги (терминаллар, консолидация омборлари, аэропортлар ва бошқалар) вазиятни яхшилайди.

Марказий Осиёда транспорт тизимини ривожлантириш учун инвестицияларни жалб қилиш катта аҳамиятга эга. Шу билан бирга, яшил компонентнинг аҳамияти, хусусан, конференция материалларидан келиб чиққан ҳолда, транспорт тизимининг ишлашини таъминлаш учун муқобил энергия манбаларидан фойдаланишнинг аҳамияти ортиб бормоқда. Жаҳон банки маълумотларига кўра, юқори даромадли мамлакатларга жўнатувчиларнинг 75 фоизи экологик тоза транспортни афзал кўради.

Мультимодал ташиш концепциясининг ўзи, яшил транспортга ўтиш ва рақамлаштириш – барчаси биргаликда Марказий Осиёда ҳар қандай йўналиш бўйича юк ташишни тезлаштиришга ёрдам берадиган чора-тадбирлар мажмуидир.

Юсуф Иброҳимов