Энергетика соҳасидаги қиммат ва ўзини оқламайдиган инвестицион лойиҳалар ҳақида

Ўтган асрнинг 80-йилларида “Марказий Осиё – Марказ” газ лойиҳаларининг муваффақияти фонида Ўзбекистон ССР нефть-газ соҳасини ривожлантириш соҳасида лойиҳаларнинг катта ярим тайёр захираси яратилганди. 60-70 йилларда очилган улкан табиий газ захиралари Марказий Осиё табиий гази базасида синтетик суюқ ёнилғи ишлаб чиқариш бўйича лойиҳаларнинг истиқболини шартлади.

Бироқ, табиий газ ва уни қайта ишлашдан олинадиган маҳсулотларнинг жаҳон бозоридаги арзон нархлари ҳамда Совет Иттифоқининг парчаланиб кетиши муайян истиқболга эга кўплаб лойиҳаларнинг ўз вақтида амалга ошишига йўл қўймади.

2009 йилда Ўзбекистон Президентининг «Шўртан газ-кимё комплексининг тозаланган метани негизида суюқ синтетик ёқилғи ишлаб чиқариш лойиҳасини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори қабул қилиниб, «Ўзбекистон Республикасида синтетик суюқ ёқилғилар ишлаб чиқариш лойиҳасини амалга ошириш бўйича қўшма корхона тўғрисида битим» маъқулланланганлиги мантиқан тўғри.

Шартнома «Ўзбекнефтгаз» МҲК, Малайзиянинг «Petronas International Corporation LTD» компанияси ва Жанубий Африканинг «Sasol Synfuels International PTY Limited» компанияси ўртасида имзоланди. Лойиҳанинг тасдиқланган дастлабки техник-иқтисодий асосланишига (ТИА) мувофиқ, унинг тахминий қиймати 2 739,0 миллион АҚШ долларига тенг эквивалент сифатида аниқланди. 3,6 миллиард кубометр миқдорида табиий газни қайта ишлаш керосин ишлаб чиқариш билан йилига – 307,3 минг тонна (117,56 миллион доллар миқдорида), дизел ёқилғиси – 724,6 минг тонна (627,79 миллион доллар миқдорида), нафта – 437,3 минг тонна (226,75 миллион доллар миқдорида), суюлтирилган газ – 53,4 минг тонна (12,74 миллион АҚШ долларини ташкил этади) – бу натижалар лойиҳанинг амалга оширилиши натижасида эришилиши керак. Ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг умумий қиймати лойиҳа бошлангандаги нархлар бўйича 984,83 миллион АҚШ долларини ташкил қилиши кутилмоқда. Охирги рақам Энергетика вазирлиги томонидан эълон қилинган 7,8 триллион сўмлик бошқа рақамга мос келмайди, бу ҳозирги курс бўйича тахминан 735,8 миллион АҚШ долларига тенг.

Ўтган вақт мобайнида ушбу қарорга тўрт марта ўзгартириш киритилди (19.09.2011 йилдаги ПҚ-1618, 29.12.2016 йилдаги ПҚ-2706, 17.04.2019 йилдаги ПҚ-4293 ва 09.01.2020 йилдаги ПҚ-4563), шунга мувофиқ лойиҳа иштирокчилари, уларнинг лойиҳадаги улуши ва, албатта, лойиҳанинг умумий қиймати ўзгарган.

Бугунги кунда лойиҳанинг умумий қиймати, Ўзбекистон Энергетика вазирлигининг маълумотларига кўра, 3 611,9 миллион долларга етди. Бу маблағ ўз маблағлари ҳисобига шакллантирилган – 571,9 миллион доллар, Ўзбекистон тикланиш ва тараққиёт Фонди – 740 миллион доллар, ҳукумат томонидан кафолатланган хорижий кредитлар – 2300 миллион доллар (кредиторлар – Хитойнинг давлат тараққиёт банки, KEXIM/K-Sure (Корея), Газпромбанк, Росэхимбанк, ЭКСАР (Россия экспорт кредитлари ва инвестицияларни суғурталаш агентлиги, Россия). Лойиҳанинг сарфланган маблағларни қоплай олиш муддати 13 йилга тенг (энди 2021-2034 йилларга қадар) этиб белгиланган.

2021 йил апрел ойининг бошида «Ўзбекнефтгаз» Қашқадарё вилоятида GTL (gas to liquid) синтетик ёқилғиси ишлаб чиқарадиган заводни фойдаланишга топширишни режалаштираётганини тантанали равишда эълон қилди (ҳатто ушбу чўлда жойлашган мазкур гигант заводга пресс-тур бўлиб ўтди. Заводни фойдаланишга топширишнинг босқичма-босқич режалари эълон қилинган эди:

• 2021 йил апрель – газни синтез қилиш учун ускуналар,
  • 2021 йил май – тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш учун қурилмалар,
  • 2021 йил июнь – ҳавони ажратиш бўлими,
  • 2021 йил август – ишлаб чиқаришни бошлаш.

«Ўзбекэнерго» нинг режасига кўра, ушбу завод вилоят учун 1321 иш ўрни беради ва йиллик ишлаб чиқариш ҳажми 7,8 триллион сўмни ташкил этади.

Бундай ишлаб чиқаришнинг Ўзбекистон учун қанчалик муҳимлиги ва қанча вақтдан сўнг бундай сармоялар фойда келтириши ҳақида тахмин қилиш қизиқ.

Агар ушбу лойиҳани амалга ошириш учун йилига 3,6 миллиард м3 миқдорида истеъмол қилинадиган табиий газ ҳажмини оладиган бўлсак, унда энг мўътадил нарх 1000 м3 учун 120 АҚШ доллари бўлган тақдирда ҳам, мамлакат потенциал равишда 432 миллион АҚШ долларини  йўқотади. Биз шунчаки ушбу ҳажмдаги газни экспорт қилган ва миллий валютада у 4,6 триллион сўмга тенг (бу, шунга кўра, эълон қилинган, лекин ҳатто ишлаб чиқарилмаган ҳажмнинг 59 фоизини ташкил этади) даромад ҳам олган бўлардик. Бошқача қилиб айтганда, ушбу ишлаб чиқариш умумий даромаднинг 59 фоизини фақат асосий хом ашё учун сарфлайди. Бундан ташқари электр энергияси, ёрдамчи хом ашё, иш ҳақи, асосий воситалар амортизацияси учун харажатлар ҳали ҳам мавжуд.

Асосий воситалар амортизация қийматини олайлик: 3,6 миллиард доллар (ёки 38,16 триллион сўм). Назарияга кўра, лойиҳа иқтисодий самарадорлиги 0,8 га тенг бўлган ҳолда 12,5 йил ичида ўзига сарфланган харажатларни қоплай олиши мумкин бўлса, иқтисодий жиҳатдан самарали ҳисобланади. Йилига 0,74 миллиард долларлик маҳсулот ишлаб чиқариш билан лойиҳа 4,6 йил ичида ўз самарасини бера олади.

Аммо асосий хомашё харажатлари (3,6 миллиард м3 ҳажмдаги табиий газ) ва 1 йиллик капитал харажатларни (288 миллион АҚШ доллари) қўшиб ҳисобласак, 720 миллион АҚШ долларини ёки 7,63 триллион сўмга тенг. Кўриб турганингиздек, ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг қиймати амалий хом ашё ва материалларнинг жорий харажатлари, электр энергияси ва ишчи кучи харажатларини ҳисобга олмаганда, фақат иккита асосий компонент учун ишлаб чиқариш таннархига тенгдир. Бундай вазиятда капитал харажатларнинг потенциал рентабеллиги ҳақида гапиришнинг ҳожати йўқ, чунки лойиҳа аниқ фойдасиз.

Хом ашё ва тайёр маҳсулотларнинг амалдаги нархларини ҳисобга олган ҳолда, шунингдек манба сарфи ва капитал харажатларнинг бундай ҳажмини ҳисобга олган ҳолда, ушбу ишлаб чиқариш ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг ҳар бир тоннаси билан миллий иқтисодиётга доимий равишда зарар этказади.

Шу билан бирга, лойиҳа ички эҳтиёжлар учун газнинг умумий танқислиги фонида амалга оширилмоқда. Маълумки, 2020-2021 йилларда Ўзбекистон қўшни Туркманистондан табиий газни Хитойга экспорт қилиш нархига жуда яқин нархда импорт қилишга мажбур бўлди.

Савол туғилади: нега энди Ўзбекистон фойдасиз лойиҳани (сўнгги 3 йил ичида ушбу лойиҳа бўйича тўртта қарор қабул қилинган) тезлаштирмоқда? Мутахассисларнинг таъкидлашича, ушбу лойиҳа «Ўзбекэнерго» га тегишли бўлган лойиҳада иштирок этадиган тузилмалар учун хўрак ҳисобланади. Мутахассисларнинг таъкидлашича, айнан улар ушбу лойиҳа учун миллий иқтисодиётимизга умуман керак бўлмаган бир неча миллиард долларлик бюджетни «ўзлаштирадилар».

Шу билан бирга, жамоатчилик Энергетика вазирлигининг ишланмаларида ўнлаб бундай фойдасиз ва кераксиз лойиҳалар мавжудлигини билиши керак. Бу ҳақда жуда таниқли чет эл консалтинг гуруҳи ёзганди, дарвоқе, мазкур гуруҳ ҳозир «Ўзавтосаноат»га маслаҳатлар беряпти.

Владимир Громов,

махсус мухбир