Шарқ бозорларининг «ёрқинлиги» супермаркетларнинг ишбилармонлиги олдида «хиралашмоқда»

Бозорми ёки супермаркет, нархларни солиштириш ва савдолашишми ёки харид қилиш учун минимал вақт сарфлаш, бирданига бир ҳафта учун ёки бошқа муддат учун ҳамма нарсани «ғамлаб қўйишми», ёки ривожланган мамлакатларда бўлгани каби, товарларни атиги икки-уч кунга сотиб олиш имкониятими? Кимдир якуний танловни аллақачон қилиб бўлган, кимдир ҳали ҳам аросатда. Келинг, бизнинг танловларимиз нималарга боғлиқлигини, уларга даромадимиз ва яшаш жойимиз қандай таъсир қилишини тушунишга ҳаракат қилайлик, шунингдек, Ўзбекистон ва Қозоғистонда чакана савдо бозори ривожланишининг айрим жиҳатлари ва истиқболларини солиштирайлик.

Йирик савдо корхоналарига хос бўлган товарларнинг кенг танлови ва уларни тезкор излашда қулайлик тобора ортиб бораётган шарқона бозорлар ёрқинлигидан устун келмоқда, бу эса Ўзбекистоннинг йирик шаҳарлари чакана савдо бозорида йирик ритейлерларнинг кенгайишига олиб келади.

Агар 2017 йилда уларнинг мамлакатнинг ушбу савдо сегментидаги улуши 11,7 фоизни ташкил этган бўлса, 2021 йилда бу кўрсаткич аллақачон 17,9 фоизга ошган, дея хабар беради Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра.

Шу билан бирга, ўтган йиллар давомида республика аҳолисининг деярли барча қатламлари учун истеъмол маданиятининг мажбурий атрибути сифатида ташриф буюриладиган анъанавий деҳқон бозорлари (оммавий фойдаланишдаги бозорлар) улуши ўтган йилнинг охирига келиб 3,6 фоизгача камайди. Айтганча, бу туризм соҳаси вакилларини ташвишга солиши керак, чунки шарқий бозорларга ташриф буюриш имконияти кўпинча хорижий сайёҳларнинг маълум бир мамлакатни танлашдаги танловларига таъсир қилувчи ҳал қилувчи омиллардан биридир.

Шу билан бирга, Ўзбекистон пойтахтида йирик савдо корхоналарининг кенгайиши янада юқори бўлиб, уларнинг улуши ўтган йил охирида 35,6 фоизга етди. Айни пайтда, агар 2021 йилда ушбу сегментдаги чакана товар айирбошлаш ҳажмининг ўсиши республика бўйича ўтган йилга нисбатан 13,1 фоизни ташкил этган бўлса, Тошкент шаҳрида бу кўрсаткич 42,6 фоизни ташкил этди. Деҳқон бозорларида товар айирбошлаш ҳажмининг ўсиши бутун республика бўйича атиги 3,6 фоиз, пойтахтда эса 0,4 фоиз даражасида қайд этилди.

Умуман олганда, Ўзбекистоннинг чакана савдо бозори ўтган йил давомида ўтган йилнинг шу кўрсаткичларига нисбатан 12 фоизга ўсиб, ўша йилдаги долларнинг ўртача курсини (1 доллар -10 610 сўм) ҳисобга олган ҳолда 249,5 триллион сўм ёки 23,5 миллиард долларни ташкил қилди), жумладан, йирик чакана савдо корхоналари – 44,7 триллион сўм (4,2 миллиард доллар), деҳқон бозорлари – 9,1 триллион сўм (854,2 миллион доллар). Пойтахтда чакана савдо айланмаси 2021-йилда мос равишда 21,9 триллион сўм (2,06 миллиард доллар) ва 1,03 триллион сўм (97,2 миллион доллар)ни ташкил қилди.

Буларнинг барчаси шуни кўрсатадики, Тошкент аҳолиси тобора йирик савдо корхоналарида харид қилишни афзал кўрмоқда, бироқ ҳудудларда бу тенденция анча заиф. Бир нечта сабаблар бўлиши мумкин. Биринчидан, пойтахт аҳолисининг даромадлари бошқа минтақалар аҳолисининг даромадларидан сезиларли даражада юқори. Агар ўтган йил охирида Тошкент шаҳрида фуқароларнинг жон бошига ўртача даромади 30,2 миллион сўмни (2,85 минг доллар) ташкил этган бўлса, энг яқин Навоий, Бухоро ва Тошкент вилоятларида улар мос равишда анча паст, яъни тегишли равишда  24,2 миллион сўмн (2,28 минг доллар), 17,8 миллион сўм (1,68 минг доллар) ва 16,3 миллион сўм (1,54 минг доллар).

Шу билан бирга, аҳоли даромадлари даражаси ҳар доим ҳам фуқароларнинг маълум бир чакана савдо соҳасида харидларни амалга оширишга бўлган танловларига сезиларли таъсир кўрсатмайди. Масалан, даромадлари бўйича Тошкент ва Бухоро вилоятлари каби етакчилар йирик чакана савдо корхоналарининг товар айланмаси кўрсаткичлари ҳам сезиларли даражада ошган бўлса, даромадлари бўйича пойтахтдан кейин иккинчи ўринда турадиган Навоий вилоятида улар фақат еттинчи ўринни эгаллайди. Шу билан бирга, Сирдарё ва Сурхондарё вилоятлари даромадлари бўйича ҳам, йирик иштирокчиларнинг чакана савдо бозорига кириб бориш даражаси бўйича ҳам аутсайдер ҳисобланади.

Бундан ташқари, чакана савдо бозорининг ҳозирги ҳолати ва ривожланиш истиқболларига мамлакатнинг умумий демографик ҳолати ва шаҳар аҳолиси улушининг динамикаси таъсир қилади. БМТ Аҳолишунослик жамғармаси маълумотларига кўра, Ўзбекистон аҳоли сони бўйича дунёнинг 197 та давлати орасида 43-ўринда туради. Бундан ташқари, бутун постсовет маконидаги мамлакатлар орасида республика тўртинчи ўринни эгаллайди ва Марказий Осиё давлатлари орасида биринчи ҳисобланади. Тошкент ҳам худди шундай позицияларни эгаллаб, фақат Москва, Санкт-Петербург ва Киевдан сўнг, тўртинчи ўринда туради.

Расмий статистик маълумотларга кўра, сўнгги беш йилда Ўзбекистон аҳолиси 9,6 фоизга ошиб, 35 миллион 270 минг кишини, жумладан, Тошкент шаҳрида 18 фоизга ошиб, 2 миллион 860 минг кишини ташкил этган. Шу билан бирга, шаҳар аҳолисининг улуши 50,6 фоиздан 50,8 фоизга ошди. 2017-2021 йилларда республика аҳолисининг йиллик ўртача табиий ўсиши 637,2 минг кишини, жумладан, пойтахтда 84 минг кишини ташкил этди. Қолаверса, Ўзбекистонда ҳам, Тошкентда ҳам аҳоли сонининг ўсиш суръати йил сайин ортиб бормоқда. Агар 2017 йилда бутун республика бўйича аҳоли ўсиши 554 минг кишини ташкил этган бўлса, 2021-йилда 730,7 минг киши, пойтахтда мос равишда 41,5 минг киши ва 166,1 минг кишини ташкил қилди.

Таққослаш учун, Марказий Осиёдаги иккинчи ва дунёда 64-ўринда турадиган Қоҳозистон мамлакати Қозоғистон Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, 2017-2021 йилларда 6,7 ​​фоизга ўсиб, 19,13 миллион кишини ташкил этди, жумладан, Олмаотада – 15,6 фоизга – 2,02 миллион кишини, Нур-Султонда – 27,4 фоизга ўсиб, 1,24 миллион кишини ташкил этди. Шаҳар аҳолиси улуши беш йил ичида 57,2 фоиздан 59,4 фоизга ошди. Шу билан бирга, Қозоғистонда чакана савдо ҳажми 2021-йилда 6,5 ​​фоизга ўсиб, 13,4 триллион тенгега (30,96 миллиард доллар), Ўзбекистонда 12 фоизга ўсиб, 249,5 триллион сўмга (23,5 миллиард доллар) етди, Қозоғистонда аҳоли жон бошига товар айланмаси 1,42 доллардан ошиб,  2020 йилда 1,62 минг долларга ёки 2021 йилда 14,1 фоизга, Ўзбекистонда мос равишда 566 доллардан 673 долларга ёки 18,9 фоизга ошган. Аммо Қозоғистон чакана савдосида йирик савдо корхоналарининг улуши 22,3 фоизни ташкил этган бўлса, Ўзбекистонда, гарчи у тез суръатлар билан ўсиб бораётган бўлса-да, бу кўрсаткич атиги 17,9 фоизни ташкил этади.

Бу Ўзбекистоннинг демографик салоҳияти жуда юқори эканлигини, лекин ундан тўлиқ фойдаланилмаётганидан, йирик савдо корхоналари томонидан чакана товар айирбошлаш ҳажмини оширишда анча ёрқин истиқболлар мавжудлигидан далолат беради. Шу билан бирга, Ўзбекистон иқтисодиёти ўзининг энг йирик ташқи иқтисодий ҳамкори – Россия миллий иқтисодиётидаги вазиятга жуда боғлиқ. Ғарб давлатлари томонидан Россия Федерациясига нисбатан жорий этилган санкциялар нафақат муҳожирлар томонидан ўз ватанларига ўтказилаётган хорижий валюта миқдорини сезиларли даражада камайтириши, балки россиялик ҳамкорлар билан у ёки бу тарзда ҳамкорлик қилаётган республиканинг кўплаб корхоналарига ҳам таъсир қилиши мумкин. Шундай қилиб, йирик чакана сотувчиларнинг экспансияси бу йил заифлашиши мумкин.

Келинг, деҳқон бозорларига қайтайлик. Уюшмаган чакана савдонинг ушбу сегментидаги реал айланмаси айтилганлардан кўра сезиларли даражада юқори бўлиши мумкин. Сотувчиларнинг катта қисми касса аппаратларисиз ишлайди, яъни савдо тушумлари ҳажми устидан реал назоратни амалга ошириш деярли мумкин эмас. Бундан ташқари, у ерда озиқ-овқат улуши ҳали ҳам анча юқори. Шундай қилиб, 2021 йил якунига кўра деҳқон бозорларида сотилган маҳсулотларнинг энг катта улуши янги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари – 41,7 фоиз (2020 йилда 43,8 фоиз), нон ва нон маҳсулотларига 14,5 фоиз (14,4 фоиз), шунингдек, донга (мош, ловия, нўхат, гуруч ва бошқалар) – 13,6 фоиз (15,1 фоиз) тўғри келди.

Тахмин қилиш мумкинки, мева ва сабзавотлар, нон ва дон маҳсулотлари даромади ўртача даромаддан паст бўлган фуқаролар учун асосий озиқ-овқат бўлиб қолмоқда.

Шу билан бирга, биринчи товар позицияси бўйича сотувлар 15,6 фоизга ошиб, 3,8 триллион сўмни (355,9 миллион доллар), иккинчиси – 22,1 фоизга ошиб, 1,3 триллион сўмни (123,7 миллион доллар), учинчиси – 9,5 фоизга ошиб, 1,2 триллион сўмни (116,1 млн. доллар)  ташкил қилди.

Янги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва ғалла сотишнинг қайд этилган номинал ўсиши, асосан, уларнинг кўп истеъмол қилиниши билан эмас, балки мамлакат озиқ-овқат бозоридаги инфляция билан боғлиқ.

Хусусан, ўтган йили сабзавот, илдиз мевали ўсимликлар ва дуккакли экинлар ўртача 22,6 фоизга қимматлашган бўлса, уларнинг ўзи, юқорида айтиб ўтилганидек, қиймат жиҳатидан 9,5-15,6 фоизга ўсган. Бу жисмоний ҳажм жиҳатидан уларнинг сотуви ўсмаганлигини, лекин, эҳтимол, камайганлигини англатади ва ҳатто аҳоли орасида катта талабга эга бўлган бундай анъанавий товарларга нисбатан  ҳам шарқ бозорлари супермаркетлар олдида аста-секин ўз устунликларини йўқотмоқда.

Хулоса қилиб шуни таъкидлаш мумкинки, фуқароларнинг даромадлари даражаси уларнинг савдо корхоналарини танлашдаги афзалликларига таъсир қилади. Мисол учун, кўпчилик ҳали ҳам супермаркетларни юқори нархлар билан боғлайди, бу ҳар доим ҳам асоссиз эмас. Лекин йирик чакана сотувчилар томонидан олиб борилаётган агрессив маркетинг сиёсати (чегирмалар, аксиялар ва ҳ.к.) туфайли уй хўжаликлари даромадларининг ўсишидан қатъи назар, уларнинг мижозлар базаси кундан-кунга ошириб бормоқда. Шу билан бирга, «бозор қилиш» анъаналари ҳали ҳам мустаҳкам. Бу ўзига хос шарқона муҳит ва байрамни кутишнинг ихтиёрсиз болалик хотиралари. Аммо ҳаёт тўхтамайди ва янги авлод тобора кўпроқ сервисни танламоқда. Шундай қилиб, ушбу чакана савдонинг ушбу сегментида  ҳали ҳам фуқароларнинг фаровонлиги даражасига боғлиқ бўлиб қоладиган жуда катта имкониятларга эга.

Тиллахўжа Алимухамедов