Украина инқирози шароитида Россиядан тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар оқими

2022 йил февраль ойи охирида Украинада рўй берган воқеалар Ўзбекистоннинг Россияга кучли қарамлиги туфайли унинг иқтисодиёти учун салбий оқибатларга олиб келиши таҳдидини юзага чиқарди. Бироқ, мослашиш жараёнида Ўзбекистон ҳозирги вазиятдан асосий манфаатдорлардан бирига айланди. Ғарбнинг Россияга нисбатан қўйган санкциялари мазкур давлатни биргина чегара мамлакатлари орқали эмас, балки уларни четлаб ўтиш механизмлари ва йўлларини ҳамма томондан излашга мажбур қилди.

Россиялик сармоядорлар санкция чекловлари шароитида қўшни МДҲ давлатлари, жумладан, Ўзбекистон бозорларига яқинроқ назар ташлай бошлади. Масалан, ЕТТБнинг Марказий Осиё бўйича бошқарувчи директори Жужанна Харгитай Ўзбекистон россиялик релокантлар томонидан тақдим этилган IТ-экспорт, маиший техника экспорти, мамлакатга сармоя ва капитал кириб келишидан катта фойда кўрганини таъкидлади. Натижада, иқтисодиётдаги ижобий тенденциялар Ўзбекистонга ялпи ички маҳсулотнинг 2021 йилга нисбатан 5,7 фоизга ўсиб, 80,4 миллиард долларгача етганини намойиш қилиш имконини берди.

2022 йил 24 февралгача бўлган ҳолат

2016 йилда Шавкат Мирзиёев мамлакат ҳокимиятига келганидан сўнг Ўзбекистон хорижий сармояни жалб этишга қаратилган сиёсатни юрита бошлади. Ҳукумат инвесторлар учун шарт-шароит яратди, сармоявий форумлар ўтказди, давлат активларини хусусийлаштириш дастурини ташкил этди ва Ўзбекистоннинг хорижда обрўсини юксалтиришга сармоя киритди. Инвеститсион сиёсатнинг асосий мақсади иқтисодий ўсишни таъминлашдан иборат, чунки Ўзбекистон иқтисодиётида доимий равишда капитал, яъни инвестициялар етишмайди.

2021 йил якунига кўра Ўзбекистонга киритилган хорижий инвестициялар ҳажми 11 миллиард доллардан ошди – деярли 90 фоизи асосий капиталга киритилган инвестициялар ҳисобига тўғри келди. Ўтган йилга нисбатан ўсиш 10 фоизни ташкил этди. Умуман олганда, Ўзбекистон иқтисодиётига 50 дан ортиқ давлат сармоя киритган: Хитой (2,2 миллиард доллар), Россия (2,1 миллиард доллар), Туркия (1,18 миллиард доллар), Германия (800 миллион доллар) ва Жанубий Корея (137 миллион доллар).

Хорижий капитал иштирокидаги корхоналар сони 2017-2021 йилларда 2,7 баробарга ошиб, 5 мингтадан 13,2 мингтага етди.7 мингдан ортиғи хорижий корхоналар, қолганлари қўшма корхона сифатида фаолият юритмоқда.

Хорижий капитал иштирокидаги корхоналарнинг 30% га яқини саноат соҳасида тўпланган. Савдо (27,6%), қурилиш (8%) ва қишлоқ хўжалиги (5,2%).

Хорижий капитал иштирокидаги корхоналар иқтисодиётда расман банд бўлганларнинг атиги 6 фоизини иш билан таъминласа-да, улар жами ишлаб чиқариш ҳажмининг 15 фоизигача, асосий капиталга инвестицияларнинг 24 фоизини ташкил этади. Шунингдек, улар ташқи савдо айланмасининг 20 фоизини – экспортнинг 19,7 фоизини ва импортнинг 25 фоизини таъминлайди.

Евроосиё тараққиёт банки маълумотларига кўра, 2016 йилдан 2020 йилгача бўлган даврда Россия Ўзбекистонга қарийб 9 миллиард доллар сармоя киритган.Ўтган даврга нисбатан инвестициялар икки баравардан кўпроққа ошган. Умуман олганда, Ўзбекистон иқтисодиётига капитал қўйилмалар Россиянинг МДҲ мамлакатларига киритган сармояларининг тўртдан бир қисмини ташкил этди. Сармояларнинг асосий қисми Россиянинг Ўзбекистондаги тоғ-кон лойиҳалари билан боғлиқ бўлган нефть-газ секторига киритилди.

Украина воқеаларининг таъсири

Украинада ҳарбий ҳаракатлар бошлангани сабабли Россияга нисбатан санкциялар жорий этилганидан сўнг Ўзбекистон иқтисодиётининг 2022 йилдаги истиқболлари ҳақида хавотирлар кучайди. Кўпгина халқаро ташкилотлар, рейтинг агентликлари ва ҳукумат идоралари иқтисодий прогнозларнинг ёмонлашишини кутган ҳолда ўз прогнозларининг пасайтириш истиқболи билан қайта кўриб чиқдилар.

Асосий қўрқувлар Россия иқтисодиётидаги вазиятнинг ёмонлашиши – мумкин бўлган рецессия билан боғлиқ эди. Россиялик ва хорижий иқтисодчилар прогнозларида жиддий пасайиш башорат қилинган, бу эса, албатта, Ўзбекистондан келган меҳнат муҳожирларига таъсир қилади. Россиядаги иқтисодий таназзул муқаррар равишда валюта тушумларининг камайишига, меҳнат муҳожирларининг қайтиши туфайли Ўзбекистонда ишсизликнинг ошишига ва иқтисодий ўсиш суръатларининг пасайишига олиб келади. Россия билан яқин алоқалар Ўзбекистонни Россия иқтисодиётидаги вазиятга қарам қилиб қўяди.

Бироқ Ўзбекистон ва Россия иқтисодиётининг истиқболлари ҳақидаги дастлабки прогнозлар ўзини оқламади, чунки Россия янги шароитга мослаша олди ва Ўзбекистон бундан иқтисодий фойда олди.

2022 йил декабрь ойи охирида Standard & Poor’s таҳлилчилари  трансчегаравий пул ўтказмаларининг кўпайиши, молиявий ва инсон капитали оқими, Россия билан ташқи савдо кабиларни қайд этишди.

Ўз навбатида, ХВЖ Украинадаги можаро ва халқаро бозорларда нархлар ошиши билан боғлиқ салбий прогнозларга қарамай, Ўзбекистон иқтисодиёти ўсаётганини тан олди. Мутахассислар ижобий самаралар қаторида пул ўтказмалари оқими, бюджет чоралари ва барқарор ташқи савдони қайд этдилар.

Масалан, 2022 йилда Ўзбекистонга хориждан пул ўтказмалари ҳажми қарийб 17 миллиард долларни ташкил этиб, ўтган йилга нисбатан икки баравардан кўпроқ ўсди. Бундан ташқари, тахминан 85% ёки 14,5 млрд доллар Россиядан келиб тушган.

Ўзаро товар айирбошлаш ҳажми ҳам сезиларли даражада ошди. Россия кетма-кет иккинчи йил Ўзбекистоннинг асосий ташқи савдо шериги мақомини сақлаб қолди. Ўтган йили Россия ва Ўзбекистон ўртасида 9,27 миллиард доллар савдо амалга оширилган, бу 2021 йилга нисбатан 22 фоизга кўпдир. Россияга товар ва хизматлар экспорти 1,5 баробар ўсиб, 3 миллиард доллардан ошди, бу эса Россия бозорини Ўзбекистондан экспорт оқими бўйича асосий бозорга айлантирди.

2022 йилда Россия капитали иштирокида корхоналарни ташкил этиш суръати кескин ошди: бу 2021 йилга нисбатан деярли уч баравар юқори. Ўзбекистонда хорижий фуқаролар иштирокида ташкил этилган компаниялар сони бўйича Россия биринчи ўринни сақлаб қолди. Биргина декабр ойида россиялик инвесторлар 125 та компанияга асос солди, бу мамлакат учун ойлик янги рекорддир. 2023 йил 1 январь ҳолатига кўра, Ўзбекистонда Россия капитали иштирокидаги 3156 та корхона фаолият кўрсатмоқда.

2022 йилдаги сиёсий вазият туризм соҳасига ҳам таъсир қилди. 2022 йилда Ўзбекистонга 567 мингдан ортиқ россиялик сайёҳ келди, бу ўтган йилга нисбатан қарийб 3 баробар кўпдир. Аммо шуни таъкидлаш керакки, хорижлик сайёҳлар ташрифидан асосий мақсад (89 фоиз) қариндош-уруғларни зиёрат қилишдир. Ўзбекистонга келаётган сайёҳлар сони бўйича Россия Қозоғистон, Тожикистон ва Қирғизистонни ортда қолдириб, тўртинчи ўринда туради. Бундан ташқари, хизмат сафарлари бўйича Россия етакчилик қилмоқда – 14,6 мингдан ортиқ россиялик Ўзбекистонга иш мақсадида келган. Ўзбекистон Россиядан ишбилармонлик сафарлари бўйича етакчи бешталикка кирди. Ушбу йўналиш Россия фуқароларининг хизмат сафарларининг умумий сонининг 6 фоизини ташкил этди.

Манба: Давлат статистика қўмитаси

Истиқболлар

2022 йилда Ўзбекистон ва Россия ўртасидаги сармоявий шериклик сакрашга эришди. Шунга қарамай, Ўзбекистоннинг россиялик сармоядорлар учун жозибадорлиги ортиб бораётгани, шунингдек, Россияга нисбатан қўлланилган санкциялар қисман бўлса ҳам олиб ташланиши шароитида бу борадаги икки томонлама ҳамкорлик янги босқичга кўтарилиши мумкин.

2022 йил охирида Ўзбекистон Инвестициялар ва ташқи савдо вазирлиги (ҳозирги Инвестициялар, саноат ва савдо вазирлиги) инвестиция йўлкўрсаткичини чоп этди. Унда Ўзбекистоннинг хорижий инвестицияларни жалб этишдаги қуйидаги афзалликлари қайд этилди:

• тез ривожланаётган ва барқарор иқтисодиёт;
• кенг кўламли ислоҳотлар ва хусусийлаштириш дастурлари;
• 36 миллион аҳолига эга йирик ички бозор;
• бой ва хилма-хил табиий ресурслар;
• ёш ва малакали ишчи кучи.

Умуман олганда, Ўзбекистон яқин беш йил ичида 70 миллиард долларлик хорижий сармоя жалб этишни мақсад қилиб қўйган, шу боис мамлакат иқтисодиёти сармоя киритиш истагидаги барча давлатлар, жумладан, Россия учун ҳам очиқ бўлади.

Россия Иқтисодий ривожланиш вазири Максим Решетниковнинг сўзларига кўра, ўтган йил охирида Россиянинг Ўзбекистонга киритган сармояси ҳажми 10 миллиард долларни ташкил этган ва бу Россияни Ўзбекистон иқтисодиётининг асосий инвесторига айлантирган. Ўзбекистон Бош вазири Абдулла Ариповнинг ҳисоб-китобларига кўра, Россиянинг мамлакатга киритган капитал қўйилмалари ҳажми 13 миллиард долларга баҳоланмоқда, энг кўп Россия сармояси нефть-газ, энергетика, телекоммуникация ва агросаноат соҳаларига тўғри келади.

Декабрь ойида Самарқандда бўлиб ўтган Ўзбекистон ва Россия бизнес-форумида Решетников мамлакатлар ўртасидаги истиқболли лойиҳалар ҳажми 20 миллиард долларга етишини, бу нефть-газ, қишлоқ хўжалиги, автомобилсозлик, логистика ва қурилиш соҳаларидаги лойиҳаларга тааллуқли эканини таъкидлади.

Ўзбекистонга қизиқиш нафақат давлатлараро даражада, балки россиялик тадбиркорлар томонидан ҳам билдирилмоқда. 2022 йил 24 февралдан сўнг кўплаб россиялик компаниялар ва турли соҳадаги инвесторлар Ўзбекистон бозорига киришди – ёки ҳеч бўлмаганда яқин келажакда кириш режаларини эълон қилишди.

Украина воқеаларининг аниқ таъсиридан бири Американинг McDonald’s корпорациясининг Россиядан чиқиб кетиши эди. Машҳур фастфуд ресторанлар тармоғи ўрнини Россиядаги барча McDonald’s ресторанларини сотиб олган “Вкусно — и точка”компанияси эгаллади. Россия компанияси Россияда бизнес жараёнларини йўлга қўйгандан сўнг, қўшни мамлакатлар бозорларига диққат билан қарай бошлади. Ўтган йилнинг декабрь ойида Россия тармоғи бош директори Ўзбекистон бозорига чиқиш режалари билан ўртоқлашди ва декабрь ойи охирида ўзбек тилидаги “Вкусно и Точка” савдо белгиси Ўзбекистонда рўйхатдан ўтказилди.

Шунингдек, россиялик инвесторлар Тошкентдаги ёпиқ бозорларга қизиқиш билдирмоқда. Халқаро ва россиялик сармоядорлар учун бозорларнинг иқтисодий ва сайёҳлик салоҳиятини очиб берадиган эътибордан четда қолган хусусийлаштириш Ўзбекистоннинг жозибадор томони сифатида қайд этилган.

Чакана савдо соҳасида ҳам россиялик инвесторларнинг юқори фаоллиги кузатилмоқда. Ўтган йилнинг декабрь ойида Тошкентда Россиянинг “Светофор” ритейлерининг биринчи дўконининг очилиши бўлиб ўтди. Келгусида компания Фарғона ва Андижон шаҳарларида ўз ўринларини очишни режалаштирмоқда. Россиянинг “Магнит” ритейлери Тошкентда ўнинчи MCosmetic дўконини очди ва 2022 йил охирига қадар компания Ўзбекистондаги савдо нуқталари сонини 15 тага етказишни режалаштирган.

Урал “Жизньмарт”озиқ-овқат дўконлари тармоғи, Россиянинг “Счастливый взгляд” оптика салонлари тармоғи ва Россиядаги энг йирик мебель компанияларидан бири Divan.ru Ўзбекистон бозорига киришни режалаштирмоқда.

Россиялик инвесторлар тўқимачилик соҳасига доимий ва барқарор қизиқиш билдирмоқда. Мисол учун, ноябрь ойида Самарқандда бўлиб ўтган иқтисодий форумда Россия-Ўзбекистон ишбилармонлар кенгаши аъзоси Тимур Исляев Россия компанияларининг Ўзбекистонда тўқимачилик кластерларини яратиш ниятини маълум қилган эди. Натижада Россияга кафолатли экспорт таъминланади. Бундан ташқари, Россиянинг 12 STOREEZ премиум кийим-кечак бренди янги Tashkent City Mall бозорида ўзининг кийим-кечак дўконини очишни режалаштирмоқда.

Электрон тижорат соҳасида россиялик ўйинчилар ҳам фаоллигини оширмоқда. Россиянинг Wildberries  бозори саралаш марказига эга 130 миллион долларлик логистика мажмуасини очмоқчи. Янги мажмуа 5 мингдан ортиқ янги иш ўрни яратиши кутилмоқда. 2022-йил февраль ойида Wildberries  Ўзбекистонда ўзининг биринчи қабул қилиш пунктини очди ва компания асосчиси Татьяна Бакальчук Ўзбекистон бозорини жуда истиқболли деб атади.

Бошқа соҳаларда ҳам россиялик инвесторларнинг қизиқиши сезиларли. Россиянинг коворкинг майдонлари минглаб россиялик релокантлар кўчиб келган Ўзбекистон бозорига кириш имкониятини кўриб чиқмоқда.  Vertical Hospitality меҳмонхоналар тармоғи Ўзбекистонда меҳмонхоналар ва коливинглар очишни режалаштирмоқда. Россиянинг Whoosh  кикшеринг хизмати ушбу хизматни ишга тушириш учун Ўзбекистон бозорини ўрганмоқда.

Россия компаниялари Ўзбекистонда давлат мулкини хусусийлаштиришда фаол иштирок этмоқда. 1-2 декабрь кунлари Самарқандда бўлиб ўтган Ўзбекистон-Россия бизнес-форумида Ангрендаги шиналар заводини Россиянинг “Татнефть” компаниясига корхонанинг 153 миллион долларлик қарзини тўлаш мажбурияти билан 80 миллион долларга сотиш шартлари келишиб олинди. Шунингдек, “ Уральская энергетическая строительная компания” корхонаси “Электрқишлоққурилиш” корхонасининг 58,41 фоизлик давлат улушини 93,2 миллиард сўмга сотиб олди.

Сўнгги пайтларда россиялик инвесторларнинг Ўзбекистондаги фаоллиги кескин ошди. Россия компаниялари Ўзбекистон бозорига кириш ёки мамлакатдаги фаолиятини кенгайтириш истиқболларини кўриб чиқиб, турли йўналишларга қизиқиш билдирмоқда.

Салбий таъсирлар

Ўзбекистон ва Россия ўртасидаги ҳамкорликда санкция чекловлари ва трансчегаравий пул ўтказмаларини амалга оширишдаги қийинчиликлар, шунингдек, Ўзбекистон банк сектори учун юзага келаётган хавфлар туфайли қатор тўсиқлар мавжуд.

Европа Иттифоқи ва АҚШ санкциялари иккиламчи санкциялар механизмини назарда тутади, улар санкциялар режимларини бузган жисмоний ва юридик шахсларга тегишли бўлиши мумкин. Fitch  рейтинг агентлиги Ўзбекистоннинг иккиламчи санкцияларга нисбатан заифлиги, шу муносабат билан ҳукумат хавфларни минималлаштириш учун Ғарб давлатлари билан тез-тез мулоқот қилишга мажбур бўлиши ҳақида ёзади.

Ғарб давлатлари санкцияларни четлаб ўтиш схемаларидан хавотирда эканининг жиддий белгиси АҚШ Молия вазирлиги томонидан товарларни Ўзбекистон орқали етказиб бериш бўйича шубҳали операцияларни тан олиши бўлди. АҚШ расмийлари Россияга қўшни давлатлар, жумладан Ўзбекистондан товарлар етказиб берилиши Ғарб чекловларини четлаб ўтишдан дарак бериши мумкин, деб ҳисоблайди. АҚШ Давлат котиби Энтони Блинкен март ойида Тошкентга ташрифи чоғида Қўшма Штатлар Марказий Осиё давлатлари томонидан санкциялар режимига риоя этилишини диққат билан кузатиб бораётганини айтди.

Европа Иттифоқи мамлакатларида ҳам Марказий Осиё мамлакатлари томонидан санкцияларга риоя қилиш бўйича хавотир кучаймоқда. Февраль ойи охирида Европа Иттифоқининг санкциялар бўйича махсус вакили Дэвид О’Салливан Европа Иттифоқи давлатлари Россияга қўшни давлатларни санкцияларни четлаб ўтаётганликда гумон қилишини айтди ва бу масала бўйича тергов бошланганини эълон қилди. Март ойида Европа Иттифоқи учинчи давлатлар томонидан Россияга нисбатан жорий қилинган экспорт чекловларига риоя этилиши устидан назоратни кучайтириши маълум бўлди. Бундан ташқари, ЕИ Россияга санкцияларни четлаб ўтишга ёрдам берадиган давлатларга нисбатан савдо чекловларини жорий этиш масаласини кўриб чиқмоқда. Шунингдек, Марказий Осиё давлатларини иккиламчи санкциялар хавфи ҳақида алоҳида огоҳлантириш режалаштирилган эди.

Санкция хатарлари Ўзбекистон-Россия сармоявий ҳамкорлиги йўлида катта тўсиқ бўлмоқда. Ўзбекистондаги компаниялар Ғарб санкцияларини эътиборсиз қолдира олмайди, акс ҳолда уларга қарши иккинчи даражали санкциялар қўлланилади. Қоидабузарларга нисбатан жиноий иш қўзғатилиши эҳтимоли ҳам бор.

Санкциялардан ташқари, икки томонлама ҳамкорлик трансчегаравий ўтказмалар билан боғлиқ муаммолар билан мураккаблашади. Масалан, Россиянинг “Мир” тўлов тизими раҳбари Владимир Комлевга нисбатан АҚШ санкциялари эълон қилинганидан сўнг, UZCARD  “Мир” карталарининг Ўзбекистон ичида ишлашини чеклади. “Золотая корона” тўлов хизмати учинчи давлатларнинг санкция режимларига риоя қилиш зарурати билан изоҳланиб, Россиянинг субсанкцияланган банклари карталаридан пул ўтказмаларини тўхтатди.

Россия билан ўзаро ҳамкорлик Ўзбекистоннинг бутун банк тизими учун хавф туғдиради. Ўзбекистон Марказий банки учта маҳаллий банк – Anorbank, Ravnaq-bank и “Капиталбанк”ни санкция хавфи билан қониқарсиз иш олиб бораётгани ҳақида огоҳлантирди. Бу шуни англатадики, ушбу банклар санкцияларга мувофиқлик назоратини етарлича эҳтиёткорлик билан олиб бормаяпти. Марказий банкнинг қўрқувлари асоссиз кўринади, чунки Ўзбекистон фуқаролари ва компаниялари АҚШнинг иккиламчи санкциялари остида қолиши учун прецедентлар мавжуд.

Россия иқтисодиётига қарамликнинг кучайиши Ўзбекистон учун ҳам хавф туғдиради. Standard & Poor’s  рейтинг агентлиги таҳлилчилари Россияда ресессиянинг чуқурлашиши хавфи туфайли мамлакат иқтисодиёти истиқболлари беқарор эканлигини, бу эса пул ўтказмаларининг қисқаришига ва Россиянинг тўғридан-тўғри инвестицияларининг қисқаришига олиб келишини таъкидламоқда. Fitch Ratings  қуйидаги хавфларни таъкидлайди: логистика муаммолари, рубл курсининг ўзгарувчанлиги, иккиламчи санкцияларга қарши заифлик ва ўзбекистонлик меҳнат муҳожирларининг Россиядан қайтиши эҳтимоли.

Жаҳон банки Марказий Осиё мамлакатларига пул ўтказмалари оқимининг ўртача даражагача барқарорлашишини тахмин қилмоқда, бу эса истеъмолга салбий таъсир кўрсатади. Халқаро валюта жамғармаси минтақа мамлакатлари ялпи ички маҳсулотига трансчегаравий трансфертларнинг катта ҳиссаси туфайли қашшоқлик даражасининг 1 миллион кишига ошишини кутмоқда. Бундан ташқари, Ўзбекистондаги вазиятни ўтган йили Украинадаги қуролли можаро ва Россияга қарши санкциялар натижасида кўтарилган юқори инфляция ҳам оғирлаштирмоқда. ХВФ ҳисоб-китобларига кўра, меҳнат муҳожирларидан келадиган даромадлар қисқариши билан Ўзбекистонда камбағаллар сони 1 фоизга, Қирғизистонда эса 2,5-3 фоизга ошади.

Хулоса 

Ўзбекистон ва Россия ўртасидаги сармоявий ҳамкорлик Украинадаги воқеалардан олдин ҳам фаол ривожланиб борди. Бунга, биринчи навбатда, Ўзбекистон ҳукумати томонидан олиб борилаётган, иқтисодиётни сармоядорлар учун очган ислоҳотлар сабаб бўлди. Бироқ, Украина воқеалари ҳал қилувчи омилга айланмади.

Ўзбекистон ва Россия ўртасида сармоявий ҳамкорлик соҳасида катта салоҳият мавжуд. Бироқ, бу Россия инвестицияларининг Ўзбекистонга ўсишига тўсқинлик қилувчи санкциялар ва бошқа таваккалларга таянади. Ўзбекистон расмийлари россиялик ҳамкорлар билан ўзаро муносабатларда мавжуд хавфларни ҳисобга олиши керак бўлади.

Шахриёр Исмоилхўжаев