Ўзбекистоннинг пахта-тўқимачилик сектори: феодализмдан капитализмга ўтишдаги қийинчиликлар

Ўзбекистонда пахта терими бошланди. Ўтмишда қолишни истамаётган пахтачиликнинг колхоз-феодал тизимида навбатдаги инқироз вужудга келмоқда.

Вазиятнинг қисқа тарихи

Ўзбекистондаги ҳозирги пахта етиштириш тизими совет давридаги колхоз тизимидан моҳиятан фарқ қилмайди. Фақат шакли ўзгарган, аммо мазмуни ўзгармаган. Мазмуни эса деҳқонларни рентабеллигидан қатъи назар, маълум ерларда пахта етиштиришга, давлатга ёки у кимни кўрсатса, шунга сотишга мажбурлашдан иборат.

Даставвал ширкатлар (номи ўзгартирилган собиқ колхозлар) пахта етиштириши шарт эди. Кейин бу масъулият деҳқонлар зиммасига юклатилди, улар «оқ олтин»ни (аслида «оқ қарғиш»ни) давлат томонидан белгиланган нархларда «давлат хирмони»га топширишлари керак эди. Режалаштирилган кўрсаткичларни бажармаганлик учун қаттиқ жазолар, жумладан, ерни мусодара қилиш ва жиноят иши қўзғатилиши назарда тутилган. Шу билан бирга, мактаб ўқувчилари, талабалар, давлат хизматчилари ва амалдорлар қўлидан келган барча шахсларнинг мажбурий меҳнатидан фаол фойдаланилди.

Бироқ замон ўзгармоқда. Охир-оқибат мажбурий меҳнатдан воз кечилди. Ноқулай. Ахир, бу 21-аср … Лекин биз ҳали ҳам фермерларни «мақсадли экинларни» етиштиришга мажбурлашдан воз кечолмаяпмиз. Пахтачилик секторига бозор муносабатларини жорий қилишни исташмаяпти, гарчи бунинг зарурлиги ўнлаб марта эълон қилинган.

Аммо бозор муносабатлари ўрнига кластер тизими осонликча жорий этилди, бу тизим эса моҳиятан худди шу колхоз-феодал мажбурлаш тизими. Энди фақат ҳосилни «давлат хирмони» га эмас, балки тантанали равишда “кластер” номини олган хусусий компанияга топшириш керак. Қолганлари эса ўша-ўша: мутасаддилар пахта етиштириладиган ерни кўрсатади (“жойлаштириш” процедураси деб аталади), режали кўрсаткичларни (“ҳосилдорлик меъёрлари”) белгилаб беришади, топшириладиган пахта нархини белгилашади ва фермерларнинг, Худо кўрсатмасин, пахта эгатлари орасига сабзи экмаслигини назорат қилишади. Шу билан бирга, фермерлар кластерлар орқали пахта етиштириш учун кўплаб турдаги ресурслар, имтиёзли кредитлар ва ҳар хил субсидиялар олмоқда.

Ҳаммаси худди Сталин бобо давридаги каби…

Бироқ, 2022-23 йилларда пахта-тўқимачилик тармоғида пахта ишлаб чиқариш ва тайёрлашнинг самарасиз тизими билан бевосита боғлиқ кескин вазият юзага келди. Деҳқонлардан сотиб олинадиган пахтанинг давлат томонидан белгиланган нархлари, қоида тариқасида, жаҳон нархларидан ҳар доим паст бўлган, бу эса пахтани ташқи бозорга сотаётган экспортчи компанияларга ҳам, тўқимачилик корхоналарига ҳам фойда келтирди.

Бироқ 2022 йилда мутлақо тескари ҳолат юзага келди: ёзда давлат томонидан белгиланган пахта хомашёсининг харид нархи ташқи бозордаги кузги нархлардан юқори бўлиб чиқди. Натижада мамлакатдаги тўқимачилик корхоналари рақобатбардош бўлмай қолди.

Ҳукумат, ниҳоят, секторни бошқаришнинг сталинча моделидан воз кечиб, ўша бир неча марта ваъда қилинган бозор муносабатларига ўтиш ўрнига, мутлақо ҳайратланарли йўл тутди: 2023 йилда пахта учун қатъий харид нархини белгилашдан бош тортди. Маълум бўлишича, бизда бозор муносабатлари бор экан, шунинг учун фермерлар кластерлар билан ўзлари келишиб олаверсин… Ўн йилликнинг энг яхши ҳазили. Аммо ҳамма ҳам буни кулгили деб ҳисобламади …

Вазиятнинг бемаънилиги ва фермерларнинг норозилиги Президентнинг 2023 йил 12 декабрдаги “Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида эркин бозор муносабатларини янада ривожлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-205-сон Фармони қабул қилинишига олиб келди. 2024 йилги ҳосил мавсумида фермерларнинг ўзлари ўз ҳудуди доирасида фьючерс шартномасини тузиш учун кластер танлашлари мумкин бўлади. Шунга қарамай, биз эркин пахта бозори ҳақида эмас, балки фақат фермернинг йилига бир марта жуда чекланган рўйхатдан “хўжайин”ни танлаш қобилияти ҳақида гапиряпмиз. Деҳқоннинг бозор талаби ва ерининг хусусиятларига қараб етиштирадиган экинни мустақил танлаш имконияти ҳақида эса гап йўқ. Яъни, феодал-крепостнойлик муносабатларининг юмшоқроқ шаклига эга бўлдик.

Яна бир янгилик: энди фермерлар ўз маблағлари ҳисобидан етиштирилган пахтани, шунингдек, фьючерс шартномасини бажаришдан ташқари терилган пахтани биржа орқали, яъни эркин бозорга сотишлари мумкин бўлади. Яна бир янгилик: фермерлар ва кластерлар ресурслар ва хизматлар етказиб берувчиларни мустақил танлаш ҳуқуқига эга. Бунгача кўп ҳолатларда етказиб берувчилар фермерларга мажбурий равишда боғлаб қўйилган, бу эса қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари учун ресурслар ва хизматлар бозорида соғлом рақобатни шакллантиришга имкон бермаган.

Бу гапнинг индаллоси эди. Энди давоми

2024 йил боши. Фермерлар ва кластерлар бу йилги ҳосил учун фьючерс шартномаларини тузишлари керак. Бизнинг мутасаддиларимиз, албатта, нарх-наво каби муҳим жараённи ўз йўлига қўйиб юбориши мумкин эмас. Шунинг учун улар «қимматли кўрсатма» беришади: келишиш мумкин бўлган минимал нарх – 1 кг учун 7800 сўм. Кўпроқ бўлиши мумкин, камроқ бўлиши мумкин эмас. Нархлари 7800-8000 сўм бўлган шартномалар асосан тузилган. Дарҳақиқат, биз яна нарх давлат томонидан белгиланадиган эски моделга қайтдик.

7800 нархи қаердан келди? Расмийлар йил бошида Нью-Йорк фонд биржасида пахта нархини кўриб чиқди. Биз ўз услубимиздан фойдаланган ҳолда қайта ҳисоб-китоб қилдик ва керакли 7800 ни олдик ва бу мавсумий юқори нарх бўлганлиги ва тенденция аниқ пасаймагани – бу сиз эътибор бермаслигингиз керак бўлган «кичик нарсалар».

Ва, албатта, кузга келиб, Нью-Йорк фонд биржасида кутилаётган нарх пасайди, энди у (усулимиз бўйича қайта ҳисоблаганда) 1 кг учун 6000 сўм чегарасига яқинлашмоқда. Қўшни Қозоғистонда эса ундан ҳам арзонроқ сотиб олишингиз мумкин…

Тўқимачилик фабрикалари бутунлай ишдан чиққан. Уларга пахтани жаҳон бозоридан сотиб олиш фойдалироқ. Акс ҳолда, улар хомашёни арзонроқ сотиб олганлар билан шунчаки рақобатлаша олмайди. Қолаверса, жорий йилдан бошлаб пахта етиштириш учун зарур бўлган ресурсларни сотиб олиш учун имтиёзли кредитлар ва турли субсидиялардан маҳрум бўлишган (энди фермерлар уларни тўғридан-тўғри олади). Булар эса кўплаб  кластерлар учун яхши ёрдам эди.

Натижада кластерлар фермерларга пахтани арзонроқ нархда сотишга рози бўлишлари учун босим ўтказа бошлайди. Кимдир рози, кимдир рад этади. Баъзи кластерлар жарима тўлашга тайёр (10%), лекин пахтани ноқулай нархда сотиб олишга рози эмас. Вазият қуйидагилар билан оғирлашади:

– амалдорлар маъмурий шошқалоқлик билан фермерлардан пахтани фақат шартнома тузилган кластерларга сотишни талаб қилади, ҳатто кластерлар шартнома мажбуриятларини бажаришни истамаса ва улар тўловга қодир бўлмаса ҳам;

– фермерлар кўпинча ўз хўжаликларида пахта сақлаш учун зарур инфратузилмага эга эмас, агар кластерлар ҳосилни сақлаш учун олишга рози бўлса, бу фақат ҳақ эвазига амалга оширилади;

Яна бир “бемаънилик”, бу амалдорларимиз феодалликдан қандай қилиб (бошқа қандай сўз топилишини билмайман) воз кечишни билмасликлари, истамасликлари, қила олмасликлари билан шартланган;

– пахтачиликни бошқаришнинг колхоз тизими;

– фермерларга ўзлари хоҳлаган нарсани етиштириш имкониятини бериш;

– етиштирилган экинларни эркин бозорда сотиш;

– рақобатбардош бозорларда ресурсларни сотиб олиш;

– барча дотациялар ва имтиёзларни бекор қилиш,

– саноат корхоналарига, шу жумладан, тўқимачилик корхоналарига хомашёни исталган жойдан ва ҳар кимдан, жумладан, жаҳон бозорларида бозор нархларида сотиб олиш имкониятини яратиш.

Ҳамма нарса жуда аниқ ва содда. Барча маданий мамлакатларда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорлари шундай ишлайди. Лекин биз 30 йилдан ортиқ вақтдан бери бу оддий ва аниқ қадамларни қўя олмаяпмиз.

Нега? Шоир ёзганидек, «агар юлдузлар ёнса, демак бу кимгадир керак». Буни бошқача қилиб айтаман: агар 30 йилдан бери пахтачилик секторини бозор муносабатларига ўтказиш бўйича энг оддий ислоҳотни амалга ошира олмасак, демак, кимдир бундан манфаатдор, тўғрими?

Юлий Юсупов