Яшил энергия тўлақонли товар ва барқарор энергия тизимининг бир қисми сифатида

Ўзбекистон аҳолиси томонидан яқинда кузатилган январь ойининг совуқлари ва электр, газ ва иссиқлик таъминотидаги узилишлар мамлакат энергия таъминоти барқарорлиги билан боғлиқ кўплаб иқтисодий ва маъмурий муаммоларни аниқлади. Улар корхоналарга ҳам, алоҳида уй хўжаликларига ҳам электр энергиясининг катта ва узоқ давом этган узилишларининг ҳалокатли оқибатларидан қочиш имконини берадиган қўшимча энергия манбалари тўғрисидаги масалани долзарблик билан ўртага қўди. Айни пайтда яшил технологиялар ҳам тадбиркорларга, ҳам фуқароларга бераётган имкониятлар “Ўзбекистонда барқарор ривожланиш ва бизнес учун яшил технологиялар” йиғилишининг асосий мавзуларидан бирига айланди.

Унинг ташкилотчилари  бўлган Замонавий журналистикани ривожлантириш маркази ва Европа тикланиш ва тараққиёт банки томонидан экспертларнинг ниҳоятда кучли вакиллик гуруҳини тўплашга муваффақ бўлинди: йиғилишда ЕТТБ Кичик бизнесни молиялаштириш ва ривожлантириш гуруҳи вакили Шерзод Акбаров, ЕТТБнинг Иқлим стратегиялари йўналиши бўйича раҳбари Анвар Насритдинов, қайта тикланадиган энергия манбалари самарадорлиги  ва яшил қурилиш соҳасида халқаро эксперт, “Ўзбекистон экологик қурилиш  бўйича кенгаш” асосчиси Темур Аҳмедов, Ўзбекистоннинг қуёш электр станцияларини ўрнатиш билан шуғулланадиган энг йирик компаниялардан бири “Solar Nature” компанияси ҳаммуассиси Рустам Ёдгоров иштирок этди.

“Иссиқхона самарасини камайтириш бўйича глобал ишларнинг бир қисми сифатида ривожланаётган мамлакатлар яшил технологияларга ўтиш учун маълум имтиёзлар ва ҳатто компенсация олади. Green financing каби йўналиш мавжуд. Биз дастур сифатида яшил технологияларни жорий этиш ривожланиш омили эканлигини баъзи қулай мисоллар орқали кўрсатишга ҳаракат қилмоқдамиз. Чеклаш эмас, бизнесни ҳозир ҳар доим ҳам арзон бўлиши мумкин бўлмаган қўшимча инвестициялар билан оғирлаштирмаслик, балки ҳозирданоқ шундай барқарор ривожланиш йўлига кириш имкониятлидир”, — дея тушунтирди Шерзод Акбаров.

Охирги энергия инқирози нуқтаи назаридан яшил технологияларнинг афзалликларини оддий мисоллар билан кўрсатиш мумкин: Ўзбекистоннинг йирик шаҳарларида пайдо бўлган меҳмон уйлари, сайёҳлар учун ўзига хос уй меҳмонхоналар эгалари сўнгги йилларда электр узилишлари пайтида дуч келаётган муаммолар.

“Меҳмон уйи нима сотади? Меҳмон уйи меҳмондўстликни сотади. Хона, хавфсизлик, ёруғлик, иссиқлик, салқинлик ва бошқалар бор. Энергия бўлмаганда эса, “меҳмондўстлик учун раҳмат, пулимиз билан энергия бор меҳмонхонага борамиз”, деган мижозларга пулни қайтаришга мажбур бўлдик, – дейди Темур Аҳмедов.

Аҳмедовнинг ҳамкасблари энергия аудити натижаларига кўра меҳмон уйлари эгаларига таклиф қилган ечим аккумуляторли қуёш панелларидан фойдаланишни назарда тутади.

Йиғилишда иштирок этган яна бир мутахассис Рустам Ёдгоровнинг сўзларидан кўриниб турибдики, аккумуляторли қуёш панеллари оддий уй хўжаликлари учун энг арзон вариант эмас.

“Ҳозир Ўзбекистонда “on grid” деб аталадиган – умумий энергия тизимига интеграциялашган аккумуляторсиз қуёш панелларидан фойдаланилмоқда. Баъзи ташкилотлар ҳатто ортиқча қуёш энергиясини сотадилар. «Оn grid» эгаларига нисбатан давлат аккумулятор вазифасини бажаради. Кундузи энергия сарфлайди, кечаси давлатдан олади. Уйимда шунақаси бор”, деб тушунтирди у.

«Агар сиз»on grid» тизимига қўйсангиз, ҳозирги шароитда у саккиз-ўн йил ичида тўланади. Агар сиз аккумуляторли тизимни қўйсангиз, у ҳолда у камида икки баравар қиммат бўлади, совуқда у ишдан чиқиши мумкинлигини ва энг яхши ҳолатда, кўпи билан беш йил ишлашини эслатиб ўтишга ҳожат йўқ. Бундай ҳолда сиз харажатларни чиқаришни унутишингиз мумкин «, – дея хулоса қилди Ёдгоров.

Рустам Ёдгоров Тошкентда қуёш панеллари ишлаб чиқарадиган энергиянинг бир қисмини давлатга сотишни бошлаган биринчи шахс сифатида танилган. Унинг таҳлиллари ва индивидуал уй хўжаликлари учун тавсиялари шуни кўрсатадики, энг оммабоп вариант охир-оқибатда батареяларсиз қуёш панелларини ўрнатиш бўлади.

Шуни таъкидлаш керакки, агар тармоқ ўчирилса, «on grid » тизимлари ишламайди. Батареяларсиз мавжуд тизим ток ишлаб чиқармайди ”, – дея тушунтирди Темур Аҳмедов.

Шубҳасиз, қуёш энергиясини Ўзбекистон ҳукумати белгилаган тарифлар бўйича давлатга сотиш анча фойдали. Ўзбекистон фуқароси бир киловатт соатни 260 сўмдан сотиб олади. Унинг қуёш панеллари ишлаб чиқарадиган шунча энергияни давлатга 360 га сотиш мумкин, яқин ойларда эса Рустам Ёгдоров таъкидлаганидек, бу янада фойдали бўлади.

Бироқ, бир қатор саволлар туғилади. Бундай тамойиллар асосида қурилган энергетика тизимини нима барқарор қилади? Давлат кечалари энергияни қаердан олади? Бу кун давомида ишлаб чиқарилган ортиқча электр энергиясини нима қилади, яъни хусусий қуёш панеллари кенг тарқалган бўлса, нафақат энергия истеъмоли, балки етказиб бериш ҳам ортиқча бўлади? Энергетика соҳасидаги яшил технологиялар охир-оқибат ўз самарасини берадими ёки улардан фойдаланиш субсидияли, яъни давлатнинг хайрихоҳлиги ва у йиғадиган солиқларга боғлиқ бўлиб қолаверадими?

Яшил энергия мухолифлари, хусусан, Ўзбекистонда атом электр станцияси қурилиши тарафдорлари ўз жавобларига эга. Уларнинг танқидлари тўла-тўкис ва тор-мор келтирадиган бўлиб туюлиши мумкин, аммо олдинга қараб, айтайлик, улар чизиб бераётган кенг манзаралар тўғри эмас, хулосалари эса хато.

Уларнинг таъкидлашича, яшил энергия биринчи навбатда барқарор тармоқ яратиш учун яроқсиз, чунки у табиатан ўзгарувчан ва узилишлар билан ишлайди. Қуёш панеллари тунда қуёш бўлмаганда, шамол тегирмонлари – шамол бўлмаганда ёки бўронлар пайтида ишламайди.

Биз иккита вариантни танлаймиз. Биринчи вариант: яшил энергия манбалари ёнида анъанавий энергия ташувчилардан фойдаланадиган электр станциялари ишлаши керак, улар асосан асосий бўлиб қолади. Шу билан бирга, яшил энергиянинг товар сифатида қиймати катта савол остида қолади.

Иккинчи вариант: давлат қандайдир тарзда яшил энергия тўпланишини ўз зиммасига олиши керак. Одатда яшил энергия танқидчилари бу ҳолатда қўлланилиши мумкин бўлган ягона технология кимёвий аккумулятор деб билишади. Қурилмалар катта ҳажмли, қиммат ва атроф-муҳитга жуда зарарли.

Афтидан, бу далил инкор этиб бўлмайдиган кўринади, аслида бу энг катта ҳайратга сабаб бўлиши керак. Икки нарсадан бири: ёки яшил энергиянинг мухолифлари муаммони етарлича чуқур ўрганмаган ёки бирор нарса ҳақида атайлаб жим туришади.

Гап шундаки, кимёвий аккумуляторлар яшил энергия тўплашнинг ягона усули эмас. Бошқа жисмоний принципларга асосланган, баъзида кулгили равишда оддий бўлган бошқа усуллар мавжуд.

Кимёвий аккумуляторларсиз электр энергиясини сақлаш учун техник ечимлар аллақачон мавжуд. Ҳеч бўлмаганда саноат даражасида. Баъзилари анчадан буён мавжуд, масалан, турли даражаларда жойлашган иккита ҳовуз (ҳавза) дан иборат гидро аккумуляторли электр станцияси (ГАЭС). Тармоқда электр энергиясини ҳаддан ташқари ишлаб чиқариш вақтида бундай электр станциясининг насосларини унинг ортиқча сувни пастки ҳовуздан юқорига чиқарадиган насосларни ишга туширади. Электр танқислиги вақтида юқори ҳовуздан сув генератор турбинасига етказиб берилади ва энергия тармоққа қайтарилади. Асосий тўсиқ технологиянинг етишмаслигида эмас, балки фикрлашимизнинг ҳаракатсизлигида”, – дейди Темур Аҳмедов.

ГАЭС кўплаб мамлакатларда аллақачон қўлланилмоқда. Нафақат Европа, АҚШ, Канада ва Японияда, улар Россияда ҳам бор. Умуман олганда эса, бошқача бўлиши мумкин эмас. Гап шундаки, анъанавий электр тармоқлари, гарчи электр энергиясини тенг равишда ишлаб чиқаришга қодир бўлган электр станцияларидан озиқланса ҳам, барибир унинг кундалик ва мавсумий нотекис истеъмолини қоплаши керак эди. Ушбу технологиялар янада такомиллаштиришга муҳтож, бу тарихий босқичда айнан шундай бўлмоқда.

Айтганча, Ўзбекистонда биринчи ГАЭС қуриш қарори икки йил олдин қабул қилинган эди. ГАЭС, албатта, ўзининг камчиликлари ва чекловларига эга. Сув ресурслари ва тепаликлар кўп бўлган жойлар ГАЭС қуриш учун энг мос келади.

“Албатта, текисликда қуриш қимматга тушади. Аммо Ўзбекистонда ГАЭС қуриш учун табиий баландлик фарқи бўлган кўплаб жойлар мавжуд – тоғлар, тепаликлар. У ерларда қадим замонлардан бери қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун сув, дарё, қор ёки ёмғир сувларини сақлаш тизими мавжуд”, — деди Темур Аҳмедов.

Буларнинг барчаси, экспертнинг фикрига кўра, микрогидроэлектростанцияларни қуриш учун ишлатилиши, уларнинг баъзилари кичик ГАЭС айланиши мумкин.

Шуни ҳам таъкидлаш керакки, ГАЭС  гравитацион батарея деб аталадиган махсус ҳолатдир. Механик равишда электр энергиясини нафақат сувни маълум бир баландликка кўтариш орқали тўплаш мумкин. Бундан ташқари, қаттиқ юклар ҳам бўлиши мумкин. Агар бу тамойил гидро аккумуляторли электр станциясида ишлатилса, у қаттиқ жисмли деб аталади.

Бундай электр станцияларининг қурилмаси юкни маълум бир баландликка кўтариш учун тармоқнинг ортиқча энергиясидан фойдаланадиган юк кўтаргични ўз ичига олади ва тармоқда энергия танқислиги бўлса, худди шу юкни унинг дастлабки даражасига туширганда ҳосил бўлади.

Насосли электр станцияларида бўлгани каби, бундай электр станциялари учун инфратузилмани нолдан яратиш шарт эмас. Баъзида мавжуд бўлган нарсани ўзгартириш кифоя қилади.

“АҚШда қаттиқ жисмли аккумуляторли электр станциялари учун собиқ дон элеваторларидан фойдаланилади – булар улкан, жуда баланд миноралардир, – деди Темур Аҳмедов.

Гравитацион аккумуляторларнинг ўлчами электр энергиясини онгли равишда истеъмол қилиш, оддий истеъмолчиларнинг одатларини ўзгартириш ҳисобига кичрайтириши мумкин ва камайиши керак: “Кечаси ошхонадаги чироқни ўчириб, атрофга қарашга ҳаракат қилинг, – маслаҳат беради Темур Аҳмедов, – Масалан, микротўлқинли печда соат қандай порлаётганини кўрасиз. Бир хонадоннинг меъёрлари бўйича бу арзимас нарса бўлиб туюлади, аммо шу сабабли, мамлакатлар ва қитъалар миқёсида кўплаб электр станциялари кечаю-кундуз ишлайди.

Бундай технологияларнинг ривожланиши, уларнинг кундалик ҳаётимизга киритилиши ва ягона “ақлли”, яъни сунъий интеллект томонидан бошқариладиган тармоққа интеграциялашуви охир-оқибат саноат миқёсида яшил энергия тўплаш имконини беради. Энергия тежамкор уйларнинг эгалари ўзларининг ортиқча энергияларини аккумуляторлар тармоғига сотадилар, деб ҳисобласак, бу ортиқча, мавсум ёки куннинг вақтидан қатъи назар, яхши товарга айланади. Натижада яшил энергия нафақат алоҳида фуқаролар, балки бутун жамият учун даромад манбаига айланиши мумкин. Бу шуни англатадики, потенциал инвесторлар ҳозирда ўйлаб кўришлари керак бўлган нарсалар мавжуд.