Ўзбекистон шаҳарларининг яшил рейтинги барқарор ривожланиш драйвери ва экологик менежмент воситаси сифатида

Охирги йигирма йил ичида биз Ўзбекистоннинг йирик шаҳарларида аҳоли сонининг кўпайиши, саноатнинг ўсиши ва шаҳар инфратузилмасининг ёмонлашуви туфайли экологик вазият яққол ёмонлашганига гувоҳ бўлдик. Жорий июль ойида Ўзбекистон жамоатчилиги ўз шаҳарларида яшаш шароитларини яхшилаш учун янги воситага эга бўлди. Бу greencities.uz онлайн платформаси бўлиб, унда Ўзбекистон Республикасининг 14 та маъмурий марказининг экологик барқарорлик рейтинги, уларнинг экологик паспортлари, шунингдек, уларнинг экологик бош режалари мавжуд. Ўзбекистон Республикаси президентининг 2023 йил 31 майдаги 81-сонли фармонидан келиб чиққан ҳолда, ушбу ҳужжатлар тўпламида шаҳар ҳокимликлари сиёсатида ҳам, фуқаролар  билан муносабатларида ҳам катта ўзгаришларнинг хабарчиси эканлигини кўриш учун барча асослар мавжуд.

Амбицияли ташаббус

11 июль куни Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги ҳузуридаги Иқлим ўзгаришлари миллий маркази ходимлари томонидан онлайн платформа ва Ўзбекистон шаҳарларининг биринчи экологик барқарорлик рейтинги (Uzbekistans’s Green Cities Rating) жамоатчиликка тақдим этилди.

Ўзбекистон шаҳарларининг яшил рейтинги мамлакатнинг барқарор ривожланиш йўлидаги ҳаракатида жуда сезиларли ва муҳим қадамдир. Ахир, у ҳар бир шаҳардаги атроф-муҳит ҳолати тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олган экологик паспортлар асосида ҳисобланади. Ушбу ҳужжатлардаги маълумотларнинг таркиби ва ташкил этилиши тасодифий эмас, улар GREEN CITY INDEX халқаро методологияси томонидан белгиланган кўрсаткичлар бўйича йиғилади;

Бу усул Economist Intelligence Unit тадқиқот лойиҳаси томонидан, ўнлаб халқаро ташкилотлар экспертлари иштирокида ва Siemens компанияси кўмагида ишлаб чиқилган. Бу ҳудудга қараб саккиздан тўққизтагача гуруҳларга тегишли 30 кўрсаткич бўйича маълумотларни тўплашни ўз ичига олади. Гуруҳларга СО2 эмиссияси, энергия, бинолар, эрдан фойдаланиш, транспорт, сув, санитария, чиқиндиларни бошқариш, ҳаво сифати ва атроф-муҳитни бошқариш киради.

Яқин вақтларгача GREEN CITY INDEX методологияси дунёнинг атиги 120 та энг муҳим шаҳарларини ўрганишда фойдаланилган, уларнинг аксарияти Европа ва Шимолий Америкада жойлашган. Дунёнинг энг кўп аҳолиси бўлган Осиёда атиги 22 та шаҳар бор эди. Шундай экан, Ўзбекистон ҳукумати томонидан GREEN CITY INDEX методологиясини қўллаш ниҳоятда илғор ва улкан қадамдир.

Мезонлар ва чемпионлар

Лойиҳа тақдимотида эълон қилинган материалларга кўра, Ўзбекистон етти гуруҳдан иборат бўлган ўзига хос кўрсаткичлар тўпламини ишлаб чиққан: ҳаво сифати, ердан фойдаланиш, сув истеъмоли, транспорт, энергия, чиқиндилар ва санитария, бошқача айтганда, икки гуруҳ кўрсаткичлар: “СО2 эмиссияси” ва “атроф-муҳитни бошқариш” (тўлиқ версияда “яшил сиёсатда жамоатчилик иштироки” кичик бандини ўз ичига олади) мажбурий эмас.

Рейтингда биринчи ўринда бир қатор экологик бош режаларни муваффақиятли бажариб бўлган Наманган шаҳри, иккинчи ўринда аҳоли жон бошига яшил майдонлар сони бўйича етакчи Самарқанд шаҳри, учинчи ўринда эса ҳар йили электр энергияси жон бошига минимал истеъмол қилинадиган Навоий шаҳри жой олган. Шаҳар аҳолисининг яшил майдонларни асраб-авайлаш учун кураши билан танилган Тошкент рейтингда атиги ўн иккинчи ўринни эгаллади. Албатта, агар паспортларда “яшил сиёсатда жамоатчилик иштироки” кичик банди билан “атроф-муҳитни бошқариш” кўрсаткичлари гуруҳи киритилган бўлса, Тошкентнинг рейтингдаги ўрни бутунлай бошқача бўлиши мумкин эди.

Шаҳарнинг экологик портрети

Рейтингга киритилган шаҳарлар аҳолиси учун экологик паспортлар қимматли ва баъзан кутилмаган маълумотлар манбаи ҳисобланади. Ушбу ҳужжатдан сиз нафақат шаҳар атмосферасининг қаттиқ заррачалар, азот ва олтингугурт диоксидлари билан ифлосланиши параметрлари, нафақат яшил майдонлар ва оқава сувларни тозалаш иншоотларининг ишлаши, балки қайта тикланадиган энергия даражаси, ишлаб чиқариш ва ҳатто энергия самарадорлиги стандартларига мувофиқ ишлаб чиқилган бинолар сони ҳақида ҳам билиб олишингиз мумкин.

Аммо шуни таъкидлаш керакки, ҳозиргача Ўзбекистон шаҳарларининг экологик паспортларида бўшлиқлар жуда кўп. Одатда СО2 эмиссияси ҳақида ҳеч қандай маълумот мавжуд эмас. Greencities.uz онлайн платформаси тақдимотида лойиҳа ходимлари яқин вақтгача ҳокимликлар ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичларни яхшилашга эътибор қаратганини, экологик кўрсаткичларга эътибор бермаганини таъкидлади. Бироқ, лойиҳанинг бошида шаҳарлардаги экологик вазият тўғрисидаги маълумотларнинг баъзи турлари оддийгина мунтазам равишда йиғилмаган.

Баҳолардан ҳаракатларга

Албатта, паспортларнинг мақсади аҳолини экологик муаммолар ва шаҳар инфратузилмаси ҳолати ҳақида хабардор қилиш билан чекланмайди. Улар асосида экологик вазиятни яхшилаш бўйича тавсиялар ва чора-тадбирларни ўз ичига олган экологик бош режалар ишлаб чиқилиши керак. Ҳозирча иккитаси тайёр – Бухоро ва Самарқанд учун.

Уларнинг эътиборга молик жиҳати шундаки, уларни тузиш чоғида ушбу шаҳарлар муаммоларини ҳал қилишга жамоатчиликни жалб қилишга уриниш бўлган.

Махсус сўровлар давомида фуқаролардан ўз шаҳридаги қайси экологик муаммоларни энг жиддий деб билишлари ва вазиятни яхшилаш бўйича қандай чора-тадбирлар устуворлиги ҳақида гапиришлари сўралган.

Бухороликлар қатори самарқандликлар ҳам, аввало, атмосфера ҳавосининг ёмон ҳолатидан норози эканликларини билдириб, яшил майдонларни кўпайтиришни устувор чора сифатида кўришди. Натижада, якуний режанинг “ердан фойдаланиш” бўлимида биз мақсадлар қаторида яшил ҳудудлар майдонини кўпайтиришни, вазифалар қаторида эса – шаҳарлардаги яшил ҳудудлар майдонини кўпайтиришни кўрамиз. 2027 йилга келиб ҳозирги ҳолатга нисбатан 15 фоизга, шаҳар чегараси бўйлаб “яшил белбоғ” барпо этиш ва автотураргоҳларни мажбурий кўкаламзорлаштиришни жорий этиш.

Катта мусобақанинг бошланиши

Шаҳарларнинг экологик паспортлари ҳар йили янгиланиши керак. Шунга кўра, шаҳарларнинг рейтингдаги ўринлари ҳар йили ўзгариб туради. Дарҳақиқат, greencities.uz онлайн платформаси йил давомида реал вақт режимида экология соҳасидаги ютуқ ва муаммоларни кузатиш имконини беради. Ўзбекистон Республикаси президентининг 2023 йил 31 майдаги 81-сонли қарорига мувофиқ, ҳокимлар зиммасига уларнинг бажарилиши учун масъулият юкланган ҳамда атроф-муҳит бош режаларининг бажарилиши тўғрисида Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш вазирлигига ҳисобот бериш мажбурияти юкланган. Иқлим ўзгаришига кўра, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бош режасини амалга ошириш ва унинг бажарилиши шаҳар ҳокимларини рағбатлантириш ёки интизомий жазо чораларини кўриш учун асосдир.

Ўзбекистоннинг атроф-муҳитга эътиборли жамоатчилиги вакиллари, шунга кўра, йирик шаҳарлар, жумладан, улар яшайдиган шаҳарларнинг экологик муаммолари билан танишиш имконига эга бўлди.

Асосан, веб-сайтда эълон қилинган экологик паспортларга асосланиб, ҳозирда ҳокимликларга саволлар бериш мумкин: веб-сайтга жойлаштирилган экологик паспортларда юқорида айтиб ўтилганидек, кўпинча тўлиқ маълумотлар ёки мутлақ рақамлардаги расм мавжуд.

Ҳужжатлардаги бўшлиқларни тўлдириш ҳақида бизга эслатиб ўтинг ва ушбу мутлақ кўрсаткичлар мақсадли кўрсаткичларга қандай боғлиқлигини сўранг, масалан, ҳозирда қанча квадрат метр яшил майдон мавжудлигини эмас, балки бу қанчалик зарур, яъни бир хил. ЖССТ стандартлари билан белгиланган майдоннинг 20% ​​нормаси. Бундай саволни кўтариш ўз шаҳрининг барқарор ривожланиши ва экологик фаровонлиги ҳақида қайғурадиганлар учун мумкин бўлган биринчи қадамлардан биридир.

Шунингдек, Ўзбекистон Париж келишуви бўйича ўз зиммасига олган мажбуриятлари муносабати билан СО2 чиқиндилари билан боғлиқ бундай кўрсаткичлар гуруҳи мажбурий бўлиши учун барча имкониятларга эга эканлиги ҳам кўриниб турибди.

Яшил сиёсатда жамоатчилик иштирокига келсак, Ўзбекистонда шаҳарларнинг Яшил рейтинги пайдо бўлиши туфайли унинг истиқболлари реал. Олдинда қолган маъмурий марказларнинг бош режаларини ишлаб чиқиш турибди, бу Ўзбекистон Республикаси президентининг худди шу 81-сонли қарорига асосан Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги билан мувофиқлаштирилиб қолмай, балки жамоатчилик муҳокамасига ҳам қўйилиши керак.

Гафар Ризаев