Ўзбекистонда хотин-қизлар ҳуқуқлари: давлат нима дейди?

Ўзбекистон хотин-қизлари орзулари ва интилишларини рўёбга чиқариш – Ўзбекистон Президенти Ш.Мирзиёев 2018 йил 7 мартда, Халқаро хотин-қизлар кунига бағишланган тантанали тадбирда сўзлаган нутқида айнан мана шу вазифани давлат ва жамият учун устувор йўналиш сифатида белгилади.

Бу ортга ўгирилиб, босиб ўтилган йўлга назар ташлаш учун яхши сабаб бўлди. Хотин-қизлар учун муносиб ҳаёт сифати ва шароитини таъминлаш учун кейинги йилларда мамлакатда нималар қилишга муваффақ бўлинди, нималарнинг уддасидан чиқилмади?

“Ўзбекистонда хотин-қизларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаш, уларнинг иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий фаоллигини ошириш давлат сиёсатининг муҳим йўналиши сифатида белгиланган. Ўтган йилларда бу соҳада салмоқли ишлар амалга оширилди, бироқ хотин-қизлар манфаатларини амалга оширишнинг самарали механизми яратилмади. Хотин-қизлар қўмитаси, маҳалла ва бошқа жамоат ташкилотлари йиллар давомида фақат турли тадбирлар ва йиғилишлар ўтказиш билан чекландилар, оғир ижтимоий вазиятга тушган оилалар, аёллар ва қизларга амалий ёрдам кўрсатиш бўйича самарали ишлар олиб бормадилар. Бунинг оқибатида жойларда кўплаб муаммолар тўпланиб қолган бўлиб, уларни ҳал этиш учун аниқ манзилли чоралар кўрилмади”.

Президент Ш.Мирзиёев 2018 йил 7 февралда ўтказилган йиғилишда Ўзбекистонда хотин-қизлар ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасидаги ишларга мана шундай баҳо берди. Бу тадбир оила институтини мустаҳкамлашга бағишланганди. Йиғилишда мамлакат раҳбари томонидан хотин-қизлар қўмиталари фаолиятига салбий баҳо берилди (“қониқарсиз аҳволда”), шунингдек эрта турмуш қуриш, ажралишлар ва хотин-қизлар ўртасидаги жиноятчиликнинг олдини олиш бўйича ишлар олиб борилмаётгани қайд этилди.

“Кейинги йилларда ажралишлар сони ҳар йили 10-11 фоизга ўсиб бораётгани факти хавотир уйғотади. 2017 йилнинг ўзида 31 мингдан зиёд ажралиш қайд этилди. Хотин-қизлар томонидан жиноят содир этилиши ҳолатлари кўпаймоқда”.

Айтиб ўтилган амалий танқид ва “хотин-қизлар масаласи” бўйича бажарилган ишларнинг таҳлилига қарамай, тан олиш керак, мустақиллик йилларида мамлакат раҳбарияти томонидан қонунчилик базаси даражасида мамлакатда хотин-қизларнинг аҳволи ва ҳаёти сифатини яхшилаш учун кўп ишлар қилинди.

Шу билан бирга, хотин-қизлар масаласи қатор йўналишларда ҳали ҳам ўз ечимини кутиб турибди. Ҳамюртларимиз ҳаётидан олинган кўп сонли фактлар бу ҳақда очиқ сўзлайди. Қизлар ва аёллар жинсий зўравонлик, маиший зулм, эрта ва қариндошлар ўртасидаги никоҳ, оғир меҳнат ва меҳнат миграцияси, одам савдоси ва наркотрафик қурбони бўлмоқдалар. ОАВ Наманган вилоятида рўй берган том маънодаги “ҳалокатли” воқеа ҳақида 8 март арафасида хабар берди.

“Маиший зўравонлик қонунчиликда тўғридан-тўғри тақиқланмаган ва у аввалгидек кенг тарқалган ҳолат саналади. Қонунга кўра жисмоний зўравонлик жазога тортилишига қарамай, милиция аёлларни, жумладан, уларга зўравонлик қилган турмуш ўртоғи устидан шикоят беришдан қайтарган, бундай маиший зўравонларни камдан-кам ҳолда уйдан олиб чиқиб кетган ёки ҳибсга олган. Жамиятда аёлларга нисбатан жисмоний зўравонлик жиноий эмас, балки кўпроқ шахсий иш саналган. Бироқ ҳуқуқ ҳимоячилари маҳаллий милиция ва ҳокимият вакиллари маиший зўравонлик масалари билан, жумладан Жиззах вилоятида ва анъанавий консерватив Фарғона вилоятида рўйхушлик билан шуғуллана бошлаганларини айтмоқдалар. Қоидага кўра, бундай ишлар оила аъзолари ёки оқсоқоллар томонидан кўрилар, оз ҳоллардагина судгача етиб борарди. Маҳаллий ҳокимиятни ҳуқуқбузарлик фактидан кўра кўпроқ эр-хотиннинг ярашиши қизиқтирарди.
АҚШ Давлат департаментининг “2016 йилда Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари тўғрисида”ги маърузаси.

Дарҳақиқат, маиший/уй зўравонлигига оид ишлар камдан-кам ҳолатларда судгача етиб боради. Бунинг кўп омиллари ва сабаблари бор. Биринчи сабаб – одамларнинг жамоатчилик фикрига ўта боғлиқлиги ва жамиятда қабул қилинган, баъзида инсон ҳуқуқларига, борингки, соғлом фикрга буткул зид келувчи в шартларга асосланишидир. Иккинчиси – болаликда, туғишган оиласида икки жинс вакилларидан олинган тарбиядир. Анъанавий тарбиянинг барча ижобий томонларини инобатга олган ҳолда, бу эркин, мустақил ва ўзига ишонган шахс шаклланишига мутлақо йўналтирилмаганлигини айтиш керак. Агар жамият ушбу фактни тан олса, хотин-қизлар орзулари, интилишлари ва умидларини рўёбга чиқариш мумкин бўлади.

Нега Ўзбекистонда гендер тенгликка ҳали анча борлиги ҳақида Демократия ва инсон ҳуқуқлари институти директори Сайёра Хўжаева Sputnikка берган интервьюсида сўзлаб берди.

“Эркаклар ва аёллар учун тенг ҳуқуқ ва имкониятларни таъминлашда муайян ютуқлар қўлга киритилганига қарамай, гендер тенгликка эришиш жараёни суст бормоқда. Афсуски, ҳозирча мамлакат қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимиятининг барча даражаларида ўзбек аёллари етарли вакилларга эга эмас. Бундан ташқари, шаҳар ва қишлоқ оилалари ҳаёт шароитларида катта фарқ мавжуд, уларда бутунлай ўзгача ҳаёт тарзи ва эр-хотин, болалар ва ота-она ўртасидаги муносабатлар турлича”.

Бу сўзларни тасдиқламай илож йўқ. Айниқса, шаҳар ва қишлоқ оилалари ҳаёт тарзидаги катта фарқ борасида, улардаги хотин-қизлар ҳолати, шунингдек қотиб қолган тасаввурлар, афсоналар ва хурофотларнинг жамоатчилик фикрига таъсири борасида жуда тўғри айтилган – ушбу таъсир, афсуски, ҳали ҳам инсон ҳуқуқлари концепцпиясидан устун бўлиб келмоқда ва кўп ҳолларда уй зўравонлигига, ажралишларга ва, ҳатто, инсонларнинг ҳалок бўлишига сабаб бўлмоқда.