Фирибгарлик ва тизимли камчиликлар: Тошкентдаги Integro савдо маркази биноси эгалари ундан қандай жудо бўлишди

Яқинда Тошкент шаҳридаги Good Landlord МЧЖга қарашли Integro савдо маркази биносини босқинчилик йўли билан олиб қўйишга уриниш билан боғлиқ ҳодиса Ўзбекистоннинг нотариал тизими, банк тизими ва адлия тизимидаги жиддий муаммоларни очиб берди, бу эса тадбиркорлик ва мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига таҳдид солмоқда. Сохта ҳужжатлар ва коррупцион схемалар орқали компанияни босқинчилар томонидан эгаллаб олишга уриниш инвестициялар хавфсизлиги ва давлат институтларининг ишончлилиги ҳақида саволлар туғдиради.

Фактлар ва контекст

2023 йил июл ойида Good Landlord МЧЖ рейдер эгаллаб олишга уриниш билан дуч келди. Тошкент шаҳар Чилонзор тумани солиқ бошқармасига Озарбайжон фуқароси С.С. Good Landlord МЧЖга раҳбар этиб тайинланганлиги тўғрисида ёлғон маълумотлардан иборат қалбаки ҳужжатлар тақдим этилган. Компания раҳбариятининг тезкор чораларига қарамай, воқеа каттароқ фирибгарлик схемасининг бир қисми бўлиб чиқди.

Чилонзор метро бекати ёнида жойлашган етти минг квадрат метрдан ортиқ майдонга эга Интегро биноси Good Landlord МЧЖга тегишли. Бинони реконструкция қилиш бўйича қурилиш ишлари тугаллангач, компания раҳбарияти кадастр ҳужжатларига ўзгартириш киритиш учун ариза берди. Компания директори Александр Педорин кадастр бўлимига мурожаат қилиб, бинога тақиқ (арест) қўйилганлигини билиб қолди. Тақиқ хусусий нотариус Н.М. томонидан бино “Ўзсаноатқурилишбанк” АТБга Metal Luxe Biznes компанияси томонидан саккиз миллиард сўм (!) миқдорида олинган кредит гарови сифатида гаровга қўйилганлигини асосида тақиқ қўйилган бўлиб чиқди. Good Landlord МЧЖ директори бу ҳақда биринчи марта эшитган ва кредитни расмийлаштиришда иштирок этмаган.

Good Landlord ҚК учун уларга Чилонзор тумани солиқ бошқармасидан қўнғироқ қилиб, бош директор ўзгарганини тасдиқлашни сўрашганида, уларнинг қўшма корхонаси атрофида қандайдир ўйинлар бошланаётгани ҳақидаги биринчи сигнал бўлди. Қўшма корхона ҳайратда қолди, чунки бундай ҳаракатлар амалга оширилимаган ва улар солиқ идорасига бориб, керакли ҳужжатларни тақдим этишди. Инспекция буни эътиборга олди ва қўшма корхона воқеани бартараф этилган деб ҳисоблади.

Кейинчалик маълум бўлишича, туман солиқ бошқармасига Озарбайжон фуқароси С.С.нинг номига сохта ҳужжатлар тақдим этилган. Ҳужжатлар тўплами – таъсисчилар йиғилиши баённомасидан тортиб, уни директор этиб тайинлаш тўғрисидаги фармойишгача – уйдирма – ҳужжатлар ҳам, муҳрлар ҳам, имзолар ҳам сохта эди.

Чилонзор туман прокуратураси томонидан 2023-йил 27-декабрда (санага эътибор беринг – бу муҳим) ўтказилган тергов-тезкор текшируви натижасида жиноят иши қўзғатилиб, Ўзбекистон фуқароси Ф.М. уюшган жиноий гуруҳ тузганлиги, унинг рафиқаси ва унда яна беш нафар одамлар борлиги аниқланган. Ф.М.нинг рафиқаси Metal Luxe Biznes МЧЖ директори этиб тайинланган ва улар шахсий мақсадларда сарфлашни режалаштирган кредит олишга қарор қилган. Бошқача айтганда, жиноий гуруҳ ўта аниқ мақсадларда – қалбаки ҳужжатлар ёрдамида йирик миқдорда кредит олиш мақсадида тузилган.

Гуруҳ томонидан Озарбайжон фуқароси С.С.ни Good Landlord ҚКга директор этиб тайинлаш ҳақида сохта ҳужжатлар тайёрлаб, хусусий нотариус Н.М. мурожаат қилишган. Нотариусга дуч келган ҳар бир киши, ҳужжатлар синчковлик билан текширилиши ва ҳақиқийлиги қайта-қайта текширилишини билади. Шунингдек, хусусий нотариус Good Landlord МЧЖ муассислари – Ўзбекистон фуқароси Р.С.Худайқулов ва Россия Федерацияси фуқароси А.Л.Педориннинг  паспортларини талаб қилишга мажбур эди  – гап 8 миллиард сўм ҳақида эди. У корхоналарнинг ягона реэстрига кириши ва менежернинг исмларини текшириши керак эди – бугунги кунгача у А.Л. Педорин. Ягона реэстр очиқ ва ҳар қандай Интернет фойдаланувчиси унга бемалол кириши мумкин.

Текширув давомида нотариус Н.М. бу тақдим этилган ҳужжатларга асосланганлигини билдирган. Нотариус чет эл фуқароси, Озарбайжон фуқароси С.С.дан Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун лицензияни ҳам талаб қилмаган. Нотариус Н.М. томонидан бошқа қонунбузарликлар содир этилган ва таҳририятда буни тасдиқловчи ҳужжатлар мавжуд.

Ушбу фирибгарлик схемасига банк ходимлари ҳам ҳисса қўшган. Шартнома тузган банк ходими Г.Д сўроқ пайтида ўзи таъкидлаганидек, Озарбайжон фуқароси С.С.ни ҳеч қачон кўрмаганлигини ва ўзини Metal Luxe Biznes МЧЖ директорининг эри деб таништирган “Фаррух” орқали  ҳужжатларни имзолаш учун топширганлигини тан олди. Бироқ, банк ходими Г.Д. раҳбариятга Ўзбекистон тадбиркорлик субъектларининг ягона реестрида бошқа шахс – Александр Педорин номи қайд этилгани ҳақида икки марта маълум қилган.

Яъни, банк филиалининг масъул раҳбарлари Озарбайжон фуқароси С.С. Good Landlord МЧЖ ҚК раҳбари эмаслигини аниқ била туриб, кредит берилишини маъқуллаган.

Кейинчалик жабрланувчи сифатида тан олинган банк сохта ҳужжатларга кўра гаровга қўйилган бинони банк мулки деб эътироф этиш талаби билан хўжалик ишлари бўйича Тошкент шаҳар туманлараро хўжалик судига мурожаат қилган. Бир нечта суд мажлислари бўлиб ўтган, бироқ қўшма корхона таъсисчилари ва Good Landlord МЧЖ директори, савдо маркази биноси эгалари ҳеч қачон суд мажлисларига таклиф қилинмаган. 2024-йил 4-июн куни туманлараро хўжалик суди банк фойдасига қарор чиқарди. Ҳозирда Good Landlord қўшма корхонаси директорининг даъвосига кўра, жараён иштирокчиларининг бир қисмига нисбатан жиноий иш қўзғатилган. Бироқ ишни хўжалик судида кўраётган судья Good Landlord вакиллари судга таклиф этилмагани учун жиноят процесси тафсилотларидан бехабар бўлган бўлиши мумкин.

Хўжалик ишлари бўйича туманлараро суди Good Landlord МЧЖ ҚК апелляциясини кўриб чиқаётган бўлса, Anhor.uz ушбу ишни тизимли муаммолар нуқтаи назаридан кўриб чиқди.

Тизимли муаммолар

Good Landlord МЧЖ ҳодисаси тизимли камчиликларга ишора қилувчи бир нечта ташвишли тенденцияларни кўрсатади.

Ҳужжатларни қалбакилаштиришнинг осонлиги асосий муаммолардан бири бўлиб чиқди. Таъсисчилар йиғилишлари баённомалари ва тайинлаш тўғрисидаги буйруқлар каби расмий ҳужжатларнинг қалбакилаштирилиши тизимнинг заифлигини кўрсатмоқда, давлат органларида ҳужжатларнинг ҳақиқийлигини етарлича текширилмаганлиги фирибгарлик ҳолатлари учун қулай шароит яратмоқда.

Бундай жиддий операциялар пайтида нотариусларнинг хатти-ҳаракатлари ҳам жиддий ташвиш уйғотади. Хусусий нотариус Н.М., ҳужжатларнинг ҳақиқийлигини ва муассисларнинг шахсини текшириш мажбуриятини олганига қарамай, уни бажармай, жиддий қонунбузарликларга йўл қўйган. Бу нотариуслар фаолиятидаги  инсофсизлик белгилари ва улар устидан етарлича назорат йўқлиги ҳақидаги саволни кўндаланг қоймоқда. Anhor.uz сайти нотариуслардан жабр кўрган ўқувчилардан мурожаатлар олмоқда ва “Бўстонлиқ туманида кўчмас мулкдан қандай маҳрум қилишмоқда” мақоласидаги ҳолатлардан бири ҳақида сўзлаб берган.

Нотариат тизимига замонавий технологиялар, ҳужжатлар ва электрон реестрлар жорий этилганини, шу жумладан давлат рўйхатининг ҳақиқийлигини текширишнинг рақамли воситаларидан фойдаланишни имконларини ҳисобга олсак, қандай қилиб нотариус фирибгарлик белгиларини сезмагани ҳайратланарли.

Адлия вазирлиги нотариусларнинг иш юритиш низомига ўзгартиришлар киритиши, нотариуслар фаолияти устидан назоратни кучайтириши зарур. Уларнинг ишини мунтазам текшириш, айниқса йирик операцияларни амалга оширишда мажбурий бўлиши керак. Бу ҳуқуқбузарликларни ўз вақтида аниқлаш ва фирибгарликнинг олдини олиш имконини беради.

Ҳуқуқбузарликлар учун қатъий жазо чораларини қўллаш муҳим ва қонунни бузган нотариусларга жиддий жазо чоралари қўлланилиши, жумладан, лицензиядан маҳрум этилиши ва коррупция аниқланса, жиноий жавобгарликка тортилиши керак.

Ушбу ҳикояда банкнинг бепарволиги ёки шериклиги сохта ҳужжатлар ёрдамида катта миқдорда кредит олишда катта рол ўйнаган. Банк ходимлари ҳужжатлар қалбакилаштирилганлигини била туриб ёки қонунда белгиланган зарур текшириш тартиб-қоидаларини ўтказмасдан саккиз миллиард сўм миқдорида кредит берилишини маъқуллаган. Бу ҳам банк ходимларининг малакаси йўқлигидан, ҳам молия институтларидаги коррупция эҳтимолидан далолат беради.

Бу воқеада суд-ҳуқуқ тизимидаги камчиликлар ҳам катта рол ўйнайди. Хўжалик ишлари бўйича туманлараро суди судясининг ҳал қилув қарори билан бинони банк мулки деб эътироф этиши, Good Landlord-нинг ҳақиқий эгасини йиғилишга таклиф қилмаслиги оқибатда, уни ўз манфаатларини ҳимоя қилиш имкониятидан маҳрум қилиш, расмий ёндашувдан далолат беради. Суд жараёнларида шаффофлик ва холислик йўқлиги мамлакат ҳуқуқ тизимига бўлган ишончни сусайтирмоқда.

Инвестицион муҳитга таъсири

Бундай ҳодисалар нафақат алоҳида компанияларга зарар етказади, балки мамлакатдаги умумий инвестиция муҳитига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Бундай ҳолатларга дуч келган хорижий ва маҳаллий инвесторлар Ўзбекистонга капитал қўйиш режаларини қайта кўриб чиқишлари мумкин. Ҳукумат институтлари ва ҳуқуқ тизимига ишончсизлик инвестицияларнинг чиқиб кетишига ва иқтисодий ўсишнинг секинлашишишига олиб келиши мумкин.

Good Landlord масъулияти чекланган жамияти ҚК иши Ўзбекистонда нотариат тизими, банк сектори ва адлия соҳасида чуқур ислоҳотлар ўтказиш зарурлигини кўрсатади. Аниқланган муаммоларни бартараф этиш чоралари кўрилмаса, мамлакатимизда қулай инвестиция муҳитини яратиш ва барқарор иқтисодий ривожланишни таъминлаш қийин бўлади. Коррупцияга қарши курашиш бўйича саъй-ҳаракатларни кучайтириш, инвесторлар ва аҳолининг мамлакат ҳуқуқ тизимига ишончини тиклаш учун давлат ва хусусий институтлар фаолиятида шаффофликни ошириш зарур.

Лола Исламова