The Diplomat: «Аёллар Марказий Осиёнинг ҳеч қаерида ўзини бехатар ҳис қилмайди»

Марказий Осиёдаги аёллар ўзларини бехатар ҳис қилмаяпти, бу айниқса сўнгги зўравонлик воқеалари ва минтақа давлатларининг статистик маълумотларида ўз аксини топмоқда, деб ёзади The Diplomat.

2023 йилнинг сўнгги бир неча ойи давомида Марказий Осиёдаги машҳур оммавий ахборот воситалари аёлларга нисбатан зўравонлик ҳолатлари ортиб бораётгани ҳақида кўп ёзди. Эътиборлиси, ҳодисаларда нафақат оддий фуқаролар, балки Қозоғистон мисолида бўлгани каби, таниқли шахслар ҳам иштирок этган.

Ноябрь ойи бошида Салтанат Нукенова бош мия жароҳати натижасида турмуш ўртоғи, собиқ вазир Куандик Бишимбаевнинг ресторанида вафот этган. Тергов маълумотларига кўра, бошланган жанжал туфайли Бишимбаев ўз хотинини калтаклаб ўлдириши мумкин бўлган.

Қўшни Қирғизистонда ҳам даҳшатли воқеа содир бўлган. 2023 йил сентябрь ойида Асел Ногойбаева зўрлашда айбланиб, синов муддатини ўтаётган собиқ эри томонидан шафқатсиз зўравонлик қурбони бўлган. Бишкекда эркак 10 ёшли ўғлининг кўз ўнгида аёлни соатлаб қийноққа солган. Собиқ эри унинг бурни ва қулоқларини кесиб ташлаган.

“Евроосиё учун эркинлик” ташкилотининг инсон ҳуқуқлари ва коррупция бўйича тадқиқотчиси Светлана Дзарданова минтақа республикаларидаги аёлларнинг аҳволи ҳақида шундай дейди:

“Марказий Осиёдаги аёллар ҳамма жойда: кўчада ва жамоат транспортида, университетда ва ишда ўзларини бехатар ҳис қилмайди. Улар эрлари, шу жумладан собиқ эрлари ёнида  ҳам ўзларини худди шундай ҳис қилишлари мумкин. Республика ҳукуматлари муаммони ҳал қилишга киришиш учун аёлларнинг норозилиги ва қўрқуви етарлича аҳамият касб этмаслигини бир неча бор кўрсатди. Расмийлар буни ҳал қилиш ўрнига, буни овоза қилганларга эътибор қаратишади”.

Нашрнинг ёзишича, муаммо аёлларга нисбатан зўравонлик ҳақида маълумотларнинг етишмаслигида. Улар тарқоқ, кўпинча тўлиқ эмас, баъзан эса умуман фойдаланиш имкони йўқ, бу эса гендерга асосланган зўравонлик тенденцияларини кузатишни қийинлаштиради.

Бундан ташқари, аёлларга нисбатан зўравонлик турли шаклларда намоён бўлади. Муаммони мураккаблаштирган ҳолда, уларнинг баъзиларини жиноий жавобгарликка тортиш у ёқда турсин, ҳужжатлаштириш ва назорат қилиш қийинлигича қолмоқда.

Ажабланарлиси шундаки, аёлларга нисбатан зўравонлик ҳолатларининг аксарияти улар учун энг хавфсиз бўлиши керак бўлган ўз уйларида содир бўлади,. Бундан ташқари, таҳдид уларнинг турмуш ўртоқларидан келади.

Аёлларга нисбатан зўравонлик ҳолатлари билан боғлиқ маълумотлар Марказий Осиёнинг ҳар бир давлатида яхшимас.

Нашр маълумотларига кўра, минтақанинг энг ривожланган давлати ҳисобланган Қозоғистонда 2023 йил бошида оиладаги зўравонлик бўйича 100 мингта шикоят келиб тушган. Бу сўнгги беш йилга нисбатан уч баробар кўпдир.

Тожикистонда, БМТ ҳисоботларига кўра, аёлларнинг учдан бир қисми оиладаги зўравонлик қурбонига айланган. Биргина 2023 йилнинг биринчи ярмида Тожикистон ҳукумати ҳузуридаги Хотин-қизлар ва оила масалалари қўмитасига 1075 та мурожаат келиб тушган.

Ўзбекистонда вазият шу даражага етдики, 2023 йилнинг етти ойи давомида аёлларга нисбатан 21 871 та ҳимоя ордери берилган бўлса, уларнинг 84,7 фоизи “оилавий нохуш ҳолатлар” билан боғлиқ.

Жоржтаун университети қошидаги Аёллар, тинчлик ва хавфсизлик институтига кўра, Қирғизистон Марказий Осиёдаги аёллар учун энг хавфли давлат сифатида тан олинган. Бироқ, Дзарданова бу натижани махсус методология ва маълумотларнинг мавжудлиги, шунингдек, бошқа республикалар билан таққослаганда мамлакатнинг нисбатан очиқлиги билан изоҳлайди.

2023 йилнинг 10 ойи давомида Қирғизистон Ички ишлар вазирлиги томонидан 10 416 оиладаги зўравонлик ҳолатлари қайд этилган. Бу 2022 йилнинг шу даврига нисбатан 20 фоизга кўпдир.

«Расмий статистика маълумотлари нималарни кўрсатмайди, ҳисоб-китоблар эса одатда расмий маълумотларга асосланади, хўш қанча ҳолатлар қайд қилинмасдан қолади«, дейди Дзарданова.

«Афғонистонлаштириш»

Нашр маълумотларига кўра, Марказий Осиё мамлакатларида ижтимоий стигма, қатағон қўрқуви, хабардорлик ва қўллаб-қувватлаш тизимининг йўқлиги аёлларнинг шикоят қилиш ва адолат излашига тўсқинлик қилади.

Кўпгина шикоятлар ҳеч қачон судгача етиб бормайди. Бунга етишганлар эса маъмурий жазога тортилиши эҳтимоли юқори ёки умуман жазога тортилмайди. Жазосизлик муҳити жиноятчиларнинг хулқ-атворини оғирлаштиришга ва зўравонликнинг такрорланиш частотасини оширишга ёрдам беради.

Аёлларнинг ҳимояланмаганлигининг яна бир оғирлаштирувчи омили, ғалати бўлса-да, ёшларни бузувчи гўё “хорижий таъсир”дан ҳимояланиш тури сифатида кўрсатилган “анъанавий қадриятлар”ни тарғиб қилиш. Бу Марказий Осиёда аёллар ҳуқуқлари учун курашувчи феминистик ҳаракатнинг пайдо бўлишидир.

Шу сабабдан Қозоғистон ва Қирғизистондаги феминистик ташкилотлар сўнгги йилларда 8 март Халқаро хотин-қизлар куни муносабати билан ҳар йили намойишлар уюштириш учун рухсат олишга ҳаракат қилади, бироқ рад жавобини олади.

2021 йил май ойида Қозоғистонда Feminita феминистик ташкилоти аъзолари номаълум шахслар томонидан таъқибга учради. Шу билан бирга, полиция фаолларни «уларнинг ўз хавфсизлиги учун» ҳибсга олди.

Қозоғистонда ҳукумат тарафдорлари “Жана Адамдар” ташкилотига жинсга асосланган зўравонликка қарши митинг ўтказишга рухсат бериб, Feminita  ташкилотига имконият бермай, таниқли аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи NeMolchi.Kz нотижорат ташкилотини нишонга олиб, расмийлар кун тартибини назорат қилиш ва оммавий нутқда ҳукмронлик қилишга ҳаракат қилмоқда.

Нашрнинг таъкидлашича, аёллар ҳуқуқларига оид анъанавий қадриятларни илгари суриш тенденцияси бир қатор сабабларга кўра аёлларга нисбатан зўравонликка қарши курашдаги тараққиётга тўсқинлик қилиши мумкин. Бундан ташқари, бу мамлакатларнинг ривожланишини секинлаштиради.

Биринчидан, жиноят ҳақида хабар бериш анъанавий тарбия меъёрларига зид бўлиши мумкин, унга кўра аёллар жим, итоаткор ва зўравонликка тоқат қилишлари кутилади. Бу Марказий Осиёнинг консерватив жамиятларида аллақачон муаммо бўлиб қолган, буни зўравонликдан азият чеккан, лекин «тинч аёл» ролини қабул қилган аёлларнинг фикрлари тасдиқлайди. Бироқ, айнан шу нарса гендерда “бир-бирига кафиллик” учун катализатор ҳисобланади.

Иккинчидан, урф-одатларни ҳимоя қилиш ҳақидаги ривоят аёллар ҳуқуқлари фаоллари ва ташкилотларига қарши аргумент сифатида ишлатилиши мумкин. Уларнинг мақоми аллақачон қалтис, фаолият учун майдон торайиб бормоқда.

Нашрнинг хулоса қилишича, ҳокимиятдагилар муаммони ҳал қилиш ўрнига бу ҳақда гапираётганларга қарши курашмоқда. Марказий Осиёда аёллар хавфсизлигини таъминлаш учун минтақа давлатлари қонунлар ва институционал инфратузилмага эга бўлишдан кўра кўпроқ нарсани қилиши керак. Аҳолининг ярми ҳимояланмагунча ривожланиш мумкин эмаслигини тушунишлари керак.

Марказий Осиёда аёллар ҳуқуқлари билан боғлиқ вазият яхши томонга ўзгаришини таъминлаш учун учта асосий иштирокчи – ҳукумат, фуқаролик жамияти ва халқаро ҳамжамият кучларини бирлаштириши керак. Акс ҳолда, минтақа секин, аммо ишончли «Афғонистонлашув»га дуч келади.