Қандай қилиб кавер куйлаш ва муаллифлик ҳуқуқини бузмаслик борасида

Миллий эстрада устаси Ш.Жўраев билан Санжай тахаллуси остида ижро этаётган ижрочи ўртасида можаро келиб чиқди ва муаллифлик ҳуқуқини бузганлик учун маъмурий жарима қўлланилиши билан якунланди.

Каверларни ижро этиш оммавий бўлиб бормоқда ва асл муаллифлар ва ижрочиларнинг даъволари қанчалик қонуний эканлигини кўриб чиқиш вақти келди.

Кавер – бу фонограмма ёки аудио ёзув шаклида мавжуд бўлган мусиқа асарининг янги ижроси.

Қўшиқ – бу матн, мусиқа ва аранжировкадан иборат мусиқий асар. Студияда ёзиб олингандан сўнг, у бир вақтнинг ўзида ҳам фонограмма, ҳам ижрога айланади. Овоз ёзиш студияси ижрони қайд этатади ва фонограммага ҳуқуқларни олади. Ижрочи ҳам ҳуқуқларга эга, шунинг учун ҳар сафар жамоат олдида чиқиш қилганда мукофот олишга ҳақли.

Мусиқий асар Ўзбекистон Республикасининг “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида” ги Қонунининг 5-моддасига мувофиқ муаллифлик ҳуқуқига эга. Қонунга мувофиқ, муаллиф ўз асаридан ҳар қандай шаклда ва ҳар қандай усулда фойдаланишда эксклюзив ҳуқуқларга эга. Ва бошқа ҳар қандай шахс асарни фақат рухсатнома билан, одатда ёзма равишда, муаллиф ёки муаллифлик ҳуқуқи эгаси билан фойдаланиш ҳуқуқига эга.

Энди бошидан кўриб чиқамиз. Битта мусиқа асари қуйидаги ҳуқуқларга эга бўлиши мумкин:

мусиқий асар матни муаллифи ижодий иши билан қўшиқ матни яратган шахс. Агар бир нечта муаллиф бўлса, улар ҳаммуаллифлар;

·         мусиқа муаллифи (бастакор) – ижодий фаолияти мусиқа, ёзув ёзувлари яратган шахс. Агар мусиқа ва матн турли шахслар томонидан яратилган бўлса, унда муаллифлик ҳуқуқи икки шахсга тегишли бўлиб, улар ҳаммуаллифлар сифатида қатнашадилар;
·         ижрочи ва мусиқачи – қўшиқ ижодий иши ижро этиладиган шахслар, қўшиқни ижро этиш учун турдош ҳуқуқ эгалари;
·         фонограмма ишлаб чиқарувчиси – қўшиқни ёзиб олиш (фонограмма) билан боғлиқ бўлган ҳуқуқларнинг эгасига айланиб, техник воситалар ёрдамида қўшиқни ёзиб олишни ташкил қилувчи юридик шахс.
·         Ўзбекистонда миллий муаллифларнинг ҳуқуқлари билан бир қаторда чет эл муаллифларининг муаллифлик ва турдош ҳуқуқлари ҳам ҳимоя қилинади. 2005 йилдан буён мамлакатимиз 1886 йилдаги Адабий ва бадиий асарларни ҳимоя қилиш тўғрисида Берн конвенциясининг аъзоси ҳисобланади. Шундай қилиб, конвенциянинг иштирокчиси бўлган мамлакатда яратилган ҳар қандай асар миллий муаллифларнинг асарлари каби ҳимоя даражасига эга бўлиши керак.
·         2019 йилда Ўзбекистон муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқларни ҳимоя қилиш соҳасидаги конвенциялар ва шартномаларга қўшилди:

• Фонограмма ишлаб чиқарувчиларни фонограммаларнинг ноқонуний кўпайишидан ҳимоя қилиш тўғрисида Женева конвенцияси, 1966 йил;
• Жаҳон интеллектуал мулк ташкилотининг 1996 йилги муаллифлик ҳуқуқи тўғрисидаги шартномаси;
• Бутунжаҳон интеллектуал мулк ташкилотининг ижролар ва фонограммалар тўғрисидаги шартномаси, 1996 йил.

Ўзбекистон Республикасининг “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида” ги қонуни нуқтаи назаридан кавер – бу мусиқий асарни қайта ишлаш ва унинг асосида янги ижрони яратиш.

Мусиқий асар учун кавер яратишдан олдин сиз муаллифлик ҳуқуқи эгаларининг доирасини аниқлаб, уни қайта ишлаш учун ёзма розилик олишингиз керак. Кўп ҳолларда асл ижрочилар лирик муаллифи ва мусиқа муаллифи ҳам бўлиши мумкин. Агар янги ижро қўшиқнинг асл нусхасини янада оммалаштирган ва янги ижодий даражага олиб чиққан бўлса, бу қонун нуқтаи назаридан бепул фойдаланиш учун далил эмас.

Бировнинг асаридан фойдаланиш ва уни қайта ишлаш учун сиз муаллифдан (матн муаллифи ва мусиқа муаллифидан) рухсат олишингиз ва гонорарни тўлашингиз керак.
Муддати тугаган қўшиқлар ва фонограммалар жамоат мулки ҳисобланади ва уларни қамраб олиш мумкин. Кейин янги версия алоҳида ижро ва фонограмма шаклида ҳимояга эга бўлади.

Муаллифларнинг рухсатисиз кавер фақат оила аъзолари ва дўстлари даврасида ижро этилиши мумкин. Жамоат жойларида, ресторанларда, боғларда, идораларда ижро этиш учун рухсат талаб қилинади. Расмий ва диний маросимларда каверларни эркин ижро этишга рухсат берилади.

Муаллифлик ҳуқуқи муаллифнинг бутун ҳаёти давомида ва у вафот этганидан кейин яна 50 йил давомида амал қилишини тушуниш керак. Шундай қилиб, 50 йил олдин ёзилган ва ижро этилган қўшиқларнинг аксарияти ҳали ҳам ҳимояланиши мумкин. Муаллиф вафот этган тақдирда унинг мулкий ҳуқуқи меросхўрларга ўтади ва улардан рухсат олиш керак.

Кўпгина мамлакатларда қонунчиликда муаллифнинг олдиндан розилигисиз, лекин гонорарни мажбурий тўлаш шарти билан мусиқий асарларни каверда қайта ишлаш имконияти мавжуд.

Қўшма Штатларда қонунчиликда муаллифнинг олдиндан розилигисиз, лекин муаллифлик мукофотини мажбурий тўлаш шарти билан мусиқий асарларни каверда қайта ишлаш имконияти мавжуд.

Маблағлар муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар бошқариш учун бериладиган лейблларга ёки муаллифлик ҳуқуқи жамиятларига тўланади.

Мусиқий лейбл – бу мусиқани ишлаб чиқариш, тарқатиш ва тарғиб қилиш билан шуғулланадиган овоз ёзиш  компанияси. Жаҳон мусиқа бозорида учта асосий ёзув лейбли ҳукмронлик қилмоқда. Ушбу Universal Music Group, Sony Music Entertainment, Warner Music Group компаниялари жаҳон мусиқа бозорининг аксарият қисмини гназорат қилади.

Қонун рухсат олиш тартибини белгилайди, аммо мунозарали вазиятлар давом этмоқда.

Биринчидан, жамиятда ва ижодий муҳитда муаллифлик ҳуқуқига ва бошқа одамларнинг ижодий ишларига ҳурмат маданияти йўқ. Бу қоидабузарликларга олиб келади. Муаллифлар учун кўпинча мукофот олиш эмас, балки ижодкорлик ва муаллифлик ҳуқуқига ҳурмат муҳим аҳамиятга эга.

Виждонли ижрочилар кўпинча қандай қилиб рухсат олишни билишмайди. Ҳуқуқларни тозалаш процедуралари, шунингдек, иштирокчилар каверларни куйлайдиган реклама, фильм, радио, телевизион мусиқий кўрсатувларда мусиқадан фойдаланишдан олдин бўлиши керак.

“Ҳуқуқларни тозалаш” – бу асардан фойдаланишга рухсат олиш тартиби.

Ҳуқуқларни тозалаш муаллифлар ва муаллифлик ҳуқуқи эгаларини топиш, музокаралар олиб бориш, юридик ҳужжатларни ишлатиш ва расмийлаштириш йўллари бўйича келишиш бўйича бир қатор тадбирларни талаб қилади. Ушбу жараён интеллектуал мулк қонунчилигининг нозикликлари ва ньюансларини билишни ва мутахассисларга мурожаат қилишни талаб қилади.

Ҳуқуқшунос, патент бўйича ишончли вакил Мадина Турсунова
Ҳуқуқшунос Илҳом Ҳамидов