Иқтисодий ўсишни ошириш: Нега ногиронларни иш билан таъминлаш керак

23 февраль куни Тошкентда Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси ташаббуси билан ногиронлиги бор кишиларни иш билан таъминлаш мавзусида халқаро конференция бўлиб ўтди. 2020 йил учун статистик маълумотларга кўра, Ўзбекистонда 654 мингга яқин ногиронлиги бор кишилар мавжуд бўлиб, улардан 163 минг нафари меҳнатга лаёқатли, 20 минг нафари эса иш билан таъминланган. Дассурод Юсупов, Сассекс Университетининг (Буюк Британия) Ривожланишни ўрганиш институти докторанти, ногиронлиги бор кишиларга оғир юк сифатида эмас, балки иқтисодий куч сифатида қарашга чақирди.
 
Мутахассис Буюк Британиянинг ногиронлиги бор кишиларни иш билан таъминлаш бўйича тажрибаси ҳақида сўзлаб берди. 66 миллиондан ортиқ одамнинг 20 фоизга яқини ногиронлиги бор кишилар, яъни 13,2 миллион киши ногиронликка эга.
 
“Ногиронлиги бор кишиларнинг 50 фоизини меҳнатга лаёқатли аҳоли ташкил этади. Буюк Британияда 4 миллиондан ортиқ ногирон одамлар ишлайди. Ўзбекистонда БМТ томонидан вазият таҳлили ўтказилиб, ногиронлар кишиларнинг ногиронлар бўлмаганларга қараганда ишга жойлашиш имконияти тўрт баравар камлиги  аниқланди".

2010 йилда қабул қилинган The Equality Act туфайли меҳнат бозорида ногиронлик бўйича камситишларга йўл қўйилмайди.
 
«Ўзбекистонда кўп сонли ногиронлар камситиш бўйича судга мурожаат қилмайдилар ва ҳатто уларга нисбатан қилинган ҳаракатлар камситиш эканлигини тушунмайдилар. Буюк Британияда, агар фуқаро интервью пайтида ёки иш жараёнида камситишларга дуч келса, улар судга мурожаат қилишлари ва маънавий товон олишлари мумкин. Суд тизими яхши ишлайди ва ҳар бир иш берувчи ўз обрўсини йўқотишдан қўрқади, бундан ташқари, суд жараёни қўшимча харажатларни талаб қилади".
 
Ўзбекистонда ногиронлиги бўлган шахс суд биноларига кириш имконияти йўқлиги сабабли уни уни ишга олмаган компания билан судлаша олмайди.
 
Буюк Британияда иш берувчи ногирон бўлган ишчини иш жойида оқилона мосламалар билан таъминлаши шарт.

“Ногиронлиги бор кишиларнинг ноқулай аҳволда қолиши мумкин эмас. Оқилона мосламалар – бу БМТнинг ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенциясидан келиб чиқадиган тушунча. Бу пандус, брайл дисплейи бўлиши мумкин". 

Мамлакатда ногиронларни қўллаб-қувватлаш учун Access to work давлат дастури мавжуд. Агар одамларга қимматбаҳо ускуналар керак бўлса (масалан, брайл дисплейи тахминан 2000 доллар туради), у ҳолда, давлат молиявий қўллаб-қувватлашни тақдим этади.
 
"Ўзбекистонда ногиронлиги бор кишиларга истеъдод сифатида эмас, балки даҳмаза сифатида қарашади"
 
“Ўзбекистонда ногиронларга истеъдод сифатида эмас, балки даҳмаза сифатида қарашади. Айни пайтда, ногиронлар ўз ишларига жуда масъулият билан қарашади. Буюк Британияда, ногиронларни ишга ёлламаслик билан, иш берувчилар бизнесда муҳим бўлган рақобат устунлигини йўқотади деб ҳисоблашади. Рақобат устунлиги, айниқса қонунчиликнинг имтиёзлари ва афзалликлари ҳисобга олинган ҳолда, ўз навбатида, қўшимча даромад олиш имкониятидир"
 
Буюк Британияда ҳам ногирон одамга потенциал истеъмолчи сифатида қаралади.
 
«Инклюзив бўлмаган компаниялар – истеъмолчилар пулларини йўқотадилар. Purple pound-га кўра, ногиронларнинг 75 фоизи веб-сайтни ёки дўконни имкониятли муҳит мавжуд бўлмаганлиги сабабли тарк этишган. Ногиронлар ва улар оилаларининг харид қобилияти бозори ҳар йили 249 миллиард фунт стерлингни ташкил этади [352 миллиард доллардан ортиқ – таҳрир]. Ривожланган мамлакатларда аҳоли кексаймоқда ва бу жараён билан ногиронлар сони кўпаяди ва бозор ўсади“.
 
Бизнес ҳамжамияти билан ишлаш ва Ўзбекистон учун хулосалар
 
Дилмурод Юсупов Ўзбекистонда ногиронларга дўстона муносабатда бўлган ва уларни ўз ходимлари орасида кўришни истайдиган хусусий ва давлат секторидаги иш берувчиларни сертификатлаштириш тизимини жорий этишни таклиф қилмоқда.
 
«Ғоя шундан иборатки, ушбу сертификатлаштириш тизимига қанча иш берувчилар қўшилса, шунча инклюзив иш берувчилар бўлади. Ҳозир Буюк Британияда 18 минг иш берувчи шу каби тизимда рўйхатдан ўтган ва 2027 йилга келиб яна 1 миллион ногиронни иш билан таъминлаш режалаштирилган. Компания сайтида сертификат мавжудлиги компаниянинг инклюзивлигини англатади. Ушбу дастур нафақат сертификатлаштириш учун, балки аҳолининг хабардорлигини ошириш учун ҳам мавжуд".
 
Шунингдек, мутахассис Shell, Microsoft каби йирик компаниялар иштирок этадиган Business Disability Forum -ни мисол қилиб келтиради. Ногиронларни иш билан таъминлаш бўйича форум ҳар йили ўтказилади ва 25 йилдан бери мавжуд.

“Ўзбекистон учун қандай хулосалар қилиш мумкин? Биринчиси, ишламайдиган қонунчилик, иш билан таъминланишнинг 3% квота иш берувчиларни мажбур қилади, аммо ногиронларни иш билан таъминлаш фойдали эканлигини тушунтириб бермайди. Иккинчидан, бизнес ҳамжамияти ногиронлар ташкилотлари билан яқинроқ ишлаши зарур. Ҳозир улар бир-биридан ажратилган ҳолда ишлайди ва Буюк Британиядаги каби Ўзбекистондаги форумлар ташкил этилмайди. Учинчидан, имконияти чекланган одамларни ишга ёллашнинг афзалликлари тўғрисида, аниқроқ имтиёзлар нуқтаи назаридан жамиятни хабардор қилиш керак, ахир, бозор иқтисодиёти шароитида, фақат фойдани кўпайтириш ҳақида ўйланади. Сўнггиси, бу ҳуқуқий қўллаб-қувватлашдир – Ўзбекистонда ногиронларни иш билан таъминлаш масалаларида ҳуқуқий қўллаб-қувватловчи ташкилотлар деярли йўқ. "Шароит плюс" жамоат бирлашмасига келиб тушган сўровлар 90% бандлик масалалари билан боғлиқ".
 
Назорат йўқлиги ва имконсиз инфратузилма
 

Ойбек Исоқов. Фото: Маданият ва санъатни ривожлантириш фонди
 
Ўзбекистон ногиронлар ассотсиацияси раиси Ойбек Исоқов таъкидлашича, бугунги кунда қонунда турли даражадаги ногиронларни иш билан таъминлаш учун квоталарнинг атиги 3 фоизи кўзда тутилган. «Аммо биз ҳали ҳам қонунда белгиланган тартибда бажарилган ишларнинг назорати тўғрисида адекват маълумотларга эга эмасмиз. Албатта, биз рақамлар ва статистикани шаффоф қилишимиз керак, бу ҳаракат векторини кўрсатади, шунда биз режа ва унга жавобгарларни ишлаб чиқамиз".
 

Раъно Шодиева, чапда. Фото: Маданият ва санъатни ривожлантириш фонди
 
"Меҳрли қўллар" Республика ногирон болалар ва ёшлар маркази директори Раъно Шодиева: "Бандлик билан бир қаторда инфратузилмани ҳам унутмаслик керак. Ногиронлар қандайдир тарзда ишга етиб келишлари керак. Биз бўш иш ўринларини яратишни бошлашдан олдин энг қулай иш шароитларини яратишимиз керак".
 
Инновациялар вазирлиги транспорт инфратузилмаси бошқармаси бошлиғи Мирзиёед Мирсаитов вазирлик инклюзия соҳасида бир нечта лойиҳаларни ишлаб чиқаётганини таъкидлади. У инновацион ҳасса лойиҳасини мисол қилиб келтирди ва брайл дисплейи ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш ҳақида гапирди.
 
“Брайл дисплейи 3D- принтерда чоп этилган. Бу ҳали прототип бўлиб, маълум нюаслари бор, биз улар устида ишлаяпмиз ва дисплей нархини 100 долларга туширишни хоҳлаймиз".
 
Анжуманда баъзи давлат идораларининг таклиф қилинган вакиллари келмаганлиги таъкидланди. "Улар бир томонлама ишламаслик учун, жамоатчиликнинг мулоҳазаларини эшитсалар яхши бўлар эди".
 
"Иш берувчилар учун ногирон кишини иш билан таъминлашдан кўра, унга пул бериш осонроқ"
 
"Шароит плюс" жамоат бирлашмаси координатори, инклюзив маконлар бўйича амалиёт олиб борувчи Аниса Шамсутдинова таъкидлашича, март ойининг охирида "Шароит плюс" ногиронларни жалб қилиш порталини ишга туширади.

“Ўзбекистонда ишга муҳтож бўлган, аммо иш топа олмаётган малакали ногиронларнинг сони етарли. Бунда иш берувчининг ходимнинг малакасига нисбатан стереотиплари ва салбий фикрлари муҳим рол ўйнайди. Иш берувчига ногирон кишига иш топишдан кўра, пул бериш осонроқ”. 

Аниса Шамсутдинова ногиронлар учун вақтинча ёки синовли иш билан таъминлашни таклиф қилди, бу Қозоғистон ва Тожикистон каби қўшни давлатларда анчадан буён амал қилиб келмоқда. Унинг сўзларига кўра, иш берувчилар ногиронларни иш билан таъминлашда қандай енгилликлар ва имтиёзлар беришидан бехабар.
 
"ОАВ ногиронларни иш билан таъминлаш масаласига унчалик аҳамият бермайди, иш берувчи эса кўпинча эргономикани қандай таъминлашни билмайди".
 
Анисанинг таъкидлашича, ногиронлар учун иш ўринлари яратиш кўпинча болалари ёки қариндошлари ногиронлиги бўлган одамлар томонидан амалга оширилади.
 
“Биз ногиронларни иш билан таъминлаган Evos ҳақида эшитаяпмиз. Бизнинг ассотсиация бошқа компанияларга таклиф билан чиқди, аммо иш берувчилар ногиронларни нима учун иш билан таъминлаш кераклигини тушунмайдилар. Ҳеч қандай мотивация йўқ – бу тушунарли, чунки ҳатто давлат идораларида ҳам ногиронлар ишламайди. Агар давлат идоралари ўзларининг намуналари билан иш билан таъминлашнинг ижобий мисолларини намойиш қилсалар, унда бизнес соҳаси ҳам қўшилиши мумкин".
 
Ҳар йили ногиронлиги бўлган олий ўқув юртларини битирувчилар кўпайиб бормоқда ва улар мамлакат иқтисодиётига ҳисса қўшиши мумкин, деб таъкидлади эксперт.
 
Дана Опарина