Тошкентни қандай қилиб “одамлар учун шаҳарга” айлантириш мумкин

Йўл ҳаракати хавфсизлиги дастурларига ва транспорт инфратузилмасини яхшилашга йўналтирилаётган йирик инвестицияларга қарамасдан, Тошкент аҳолиси ҳамон жамоат транспорти ва ЙТҲдан шикоят қилмоқда. Архитектор-урбанист Анвар Муҳаммаджонов шаҳарнинг автомобилларга боғланиб қолиши сабаблари ва Тошкентни “одамлар учун” мўлжалланган шаҳарга қандай айлантириш ҳақида сўз юритади.

Машиналар учун шаҳар

XX асрда автомобиль саноати совет шаҳарсозлик моделига кучли таъсир кўрсатди. Бензин жуда арзон эди, автомобил эса омадлилик, эркинлик ва мустақиллик рамзига айланаётганди. Унинг соясида жамоат транспорти йўқолиб кетаётганди.

Шаҳар кўлами пиёдаларга мос равишда эмас, балки автомобилларга мос равишда ўзгартирилди. Мустақиллик йилларида Ўзбекистон учун стратегик аҳамиятга эга бўлган автомобил тармоғини ушлаб туриш мақсадида ҳукумат ҳам ёнилғи ва ушбу саноат билан боғлиқ товарлар импортига тобе бўлиб қолди

Биз Европа, Япония ва бошқа ривожланган мамлакатлар сингари шаҳарсозлик моделимизни ўз вақтида ўзгартиришга улгурмадик. Шу тариқа, Ўзбекистон шаҳарлари ўз муаммоларига эга қиммат “америкача” шаҳар модели билан қолди. Шаҳарлар машиналарга тўлиб кетди, ЙТҲ кўпайди.

Шу боис ҳозирги автомобилга боғлиқликни ҳисобга олган ҳолда, янги, иқтисодий жиҳатдан оптимал ва хавфсиз бўлган шаҳар моделини ишлаб чиқиш учун стратегик комплекс ёндашув зарур.

Тошкент аҳолисининг 5 дан 1 қисмига яқини жамоат транспортидан фойдаланади

Ҳозир Тошкентда 2,5 млн дан ортиқ киши истиқомат қилади. Тошкент шаҳар Транспорт бошқармасининг раҳбари Анвар Жўраев шу йил октябрь ойида “Тошшаҳартрансхизмат” АЖ кунига 300 минг нафар йўловчини, метрополитен ва йўналишли таксилар эса шунга мос равишда 130 ва 50 мингга яқин йўловчини ташишини маълум қилганди.

Демак, Тошкент аҳолисининг қарийб 18% ҳар куни жамоат транспортидан фойдаланади. Шу билан бирга аҳолининг қанчаси бошқа транспорт турларида (машиналар, пиёда, велосипед, ҳаракатланмайди) ҳаракатланиши номаълум. Шу муносабат билан қуйидаги саволлар туғилади: агар шаҳарда жамоат транспортидан бор-йўғи 18% аҳоли фойдаланса, унда велосипед йўлакларини қаерда қуриш керак, уларнинг якуний истеъмолчиси ким бўлади ва ҳозирги автомобилларга мос шаҳар моделида пиёда сайрларни рағбатлантириш дастурлари қай даражада ўз самарасини кўрсатади?

Таққослаш учун, Москвада жамоат транспортидан аҳолининг қарийб 70% фойдаланади.

Майкл Берник ва Роберт Серверо томонидан “21 асрнинг транзит шаҳарлари” китобида тавсифланган тадқиқотларга кўра, агар транспорт узели 500 метрдан узоқда жойлашган бўлса, унда йўловчи унгача пиёда боришни хоҳламайди. Хорижда ўтказилган тадқиқотларнинг маълумотлари Японияда аҳолининг катта қисми автомобиль харид қилиш ўрнига жамоат транспортидан фойдаланишни хоҳлашини кўрсатмоқда. Буни тушуниш мумкин, чунки жамоат транспорти хавфсизроқ, қулайроқ ва арзонроқ.

Ривожланган мамлакатларда қандай транспортни маъқул кўришади

Қуйидаги жадвал аҳолисининг сони бир миллиондан ортиқ бўлган дунёнинг учта пойтахти мисолида одамларнинг қайси транспорт турларида ҳаракатланишни маъқул кўришини кўрсатади.

Кўриб турганингиздай, Токиода шаҳар бўйлаб ҳаракатланишда асосий юклама (51%) жамоат транспортига тўғри келади. Шунингдек бу ерда одамлар велосипедда ва пиёда ҳаракатланишни маъқул кўради. Шуниси қизиқарлики, шаҳар аҳолисининг бор-йўғи 12% автомобилда ҳаракатланар экан.
 
Париж Токиога қараганда автомобилларга кўпроқ боғлиқ бўлишига (20%) қарамасдан, бу ерда шунга ўхшаш транспорт сиёсати кузатилмоқда. Шаҳарда индивидуал автомобилларга қараганда жамоат транспорти йўловчиларнинг катта оқимига хизмат кўрсатади.

АҚШда эса мутлақо бошқача манзарани кўриш мумкин. Масалан, Вашингтонда аҳолининг кўпчилиги автомобилларда (72%) ва бор-йўғи 16% жамоат транспортида ҳаракатланишни маъқул кўради. Шуниси эътиборлики, Токио ва Парижга қараганда бу шаҳарда пиёдалар сони энг кам (4%) экан.

Йўл транспорт ҳодисалари қай тарзда жамоат транспортининг ривожланиши билан боғлиқ

ЙТҲлари оқибатида ўлиш ҳолатлари бўйича 2015 йил учун тақдим этилган халқаро жадвалда ЙТҲларидан ўлиш ҳолатларининг энг катта улуши АҚШга  тўғри келишини кўриш мумкин. бу ерда одамларнинг кўпчилиги машиналарда ҳаракатланади. Европа мамлакатларида эса худди шундай сабаб билан ўлим ҳолатлари икки баравар кам, чунки бу ерда аҳолининг ярмидан кўпи жамоат транспортидан бажонидил фойдаланади. Бироқ  энг кам ЙТҲ кўрсаткичлари Японияда қайд этилган.

Европа мамлакатлари ва Японияда шаҳарни режалаштириш тузилмаси АҚШ ва МДҲ мамлакатларидаги шаҳарсозлик сиёсатидан тубдан фарқ қилади. Масалан, уларда транспорт сиёсати одамларнинг автомобилга боғланиб қолишини йўқ қилишга йўналтирилган.

Вақт ўтиши билан режалаштиришнинг бундай тури Европада “одамлар учун шаҳар” сифатида кўрсатила бошланди, Япония шаҳарсозлик турини эса “транзит-мўлжалланган режалаштириш” (ТОР) деб атай бошлашди. Бунинг устига ушбу режалаштириш турлари қимматбаҳо “автомобилга боғланган шаҳар” билан солиштирганда энг фойдали ва иқтисодий жиҳатдан барқарор ҳисобланади.

Вазиятни қандай ўзгартириш мумкин

Агар бугуннинг ўзидаёқ зарур чоралар кўрилмаса, урбанизация ишлари шу йўналишда давом этса, унда Тошкентда хавфсизликни таъминлаш ва уни сақлаш ишлари йилдан-йилга қимматга тушиб бораверади.

Шу боис, агар биз ўзимизни автомобиллардан хавфсизлантиришни истасак, бизда иккита имконият мавжуд:

•             Агар ҳозирги транспорт сиёсатига амал қилинадиган бўлса, унда йўл инфратузилмаси ва хавфсизлигига кўпроқ маблағ йўналтиришга тўғри келади. Бироқ шаҳар кенгайиши ва автомобиль йўллари сонининг ошиши билан, ҳукумат, масалан, автомобиль хавфсизлигини таъминлаш мақсадида ЙҲХБнинг катта штатини сақлаш учун шаҳар аҳолисига солинадиган солиқлар миқдорини оширишига тўғри келади. 
•            Шаҳарни режалаштириш турини ўзгартириш, бунда уни пиёдаларнинг хавфсизлигига йўналтирилган транспорт сиёсатини қўллаб-қувватлаш, «ТОР»ни жорий этиш вариантини кўриб чиқиш, устуворликни темир йўлларга бериш. бу ҳам шаҳарнинг инвестицион мафтункорлигини яхшилайди, чунки у тозароқ ва хавфсизроқ шаҳарга айланади.

Анвар Муҳаммаджонов

Архитектор-урбанист, Осиё Тараққиёт Банкининг стипендиати, Токио Университетининг магистри, халқаро ривожланиш ва минтақавий режалаштириш соҳасининг мутахассиси

Бош саҳифадаги фотосурат: culturemeter.od.ua

Материал Марказий Осиёдаги IWPR Ваколатхонасининг техник кўмагида “Янги медиа ва рақамли журналистикани ривожлантириш” лойиҳасининг менторлик дастури доирасида яратилди. Мазкур материал мазмуни, қарашлари, фикрлари ва уларнинг талқини муаллиф(лар)га тегишли бўлиб, IWPR нинг расмий позициясини акс эттирмаслиги мумкин.