Ўзбекистонда таълим: тенг таълим олиш имкониятига интилиш

Инклюзивлик нуқтаи назаридан Ўзбекистонда вояга етмаганларнинг таълим-тарбияси ҳали ҳам талаб даражасида эмас, чунки умумтаълим мактабларида айрим болаларнинг имкониятлари турли сабабларга кўра чекланган.

Жаҳон банки маълумотларига кўра, 2022 йил ҳолати бўйича Ўзбекистонда 845,3 минг киши ёки умумий аҳолининг 2,3 фоизи ногиронлиги бор деб тан олинган. Улардан 42,3 минг нафари 18 ёшгача бўлган имконияти чекланган болалардир.

Ногиронлиги бўлган болаларнинг мактабгача таълим олиш имконияти ногиронлиги бўлмаган тенгдошларига қараганда қарийб 20% пастроқ, бу уларнинг ўрта мактабда қолиш даражасига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.

Ўзбекистон президенти 2022 йил сентябрь ойида халқ таълими тизимида ислоҳотларнинг янги босқичларини жорий этиш режасини эълон қилган эди. Ҳужжатда ўқитувчиларнинг ролини эътироф этиш, уларнинг касбий маҳоратини ошириш, мактаб жиҳозларини, жумладан, АКТ ва рақамли жиҳозларни модернизация қилиш, энг яхши халқаро стандартларни акс эттирувчи янги ўқув дастурларини ишлаб чиқиш орқали таълим сифатига алоҳида эътибор қаратилди.

Ўзбекистон Статистика агентлигининг маълумотларига кўра, 2022/2023 ўқув йили бошида Ўзбекистонда умумий таълим муассасалари сони 10 522 тани ташкил этган. 2022/2023 ўқув йили бошида ўқувчилар сонидаги ўғил болалар улуши умумий ўрта таълим муассасаларида 51,3% ни, қизларнинг улуши 48,7% ни ташкил этган.

Ўзбекистонда 2019 йилда таълимга давлат харажатлари ялпи ички маҳсулотнинг 5,6 фоизини, 2021 йилда эса ялпи ички маҳсулотнинг 6,2 фоизини ташкил этди. 2019 йилда таълимга ажратилган жами харажатларнинг энг катта улуши давлат томонидан ўрта таълим (65 фоизга яқин), мактабгача таълим (21 фоиз), олий таълим (10 фоиз) ва ўрта махсус таълимга (4 фоиз) сарфланди.

Бироқ, қулай инфратузилма ва ўқув муҳити масалалари, айниқса, мактаблардаги сув, санитария ва гигиена соҳаларида қўшимча эътиборни талаб қилади. Хусусан, қизларнинг давоматини чекловчи яна бир омил бу мактаб биноларидаги санитария шароитларининг ёмонлигидир. Шунга қарамай, аксарият мактабларда (63%) ҳанузгача ичимлик суви йўқ, мактабларнинг 22 фоизида, айниқса қишлоқ жойларида ҳожатхоналар ишламайди.

Таълим сифати

Мактабгача таълим муассасаларидан фойдаланиш имкониятлари кенгайиб бораётганига қарамай, бу борадаги хизматлардан сифатли ва адолатли фойдаланиш жиддий муаммо бўлиб қолмоқда ва бу ҳолат ўз ечимини кутмоқда. 2019-2023 йилларга мўлжалланган таълим режаси доирасида 2019 йилда қабул қилинган “Мактабгача таълим тўғрисида”ги қонун болаларни мактабгача таълим муассасаларига қамраб олишни сезиларли даражада оширди: бу кўрсаткич 2017 йилда 30 фоиздан паст бўлган бўлса, 2023 йилда 70 фоиздан ошди.

2022-2023 ўқув йилида 2 миллионга яқин бола мактабгача таълим хизматларидан фойдаланди. Бироқ, 2022 йилда ЮНИСEФ томонидан ўтказилган кўп кўрсаткичли кластер тадқиқоти (MICS) турли параметрлар бўйича 3-4 ёшли болаларнинг мактабгача таълим муассасаларига бориши билан боғлиқ тенг ҳуқуқли фойдаланиш масаласи ҳали ҳам мавжудлигини кўрсатди: Мактабгача таълим муассасаларида давомат бу ёшдаги ўғил болаларнинг 51% ни ва бу ёш тоифасидаги қизларнинг 41 фоизини ташкил қилмоқда.

Таълим сифатини ошириш ҳам давлат эътиборида. Дастурни ўзлаштириш бўйича сўнгги ҳисоб-китобларга кўра, тўртинчи синфни тугатган бошланғич мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг 30 фоизи синф даражасидаги матнларни ўқий олмайди ва тушуна олмайди.

Аммо гендер масалаларини инобатга олган биринчи инклюзив ўқув дастурини ишлаб чиқиш каби таълимдаги муваффақиятларга мисоллар ҳам бор. Ундан биринчи, учинчи ва олтинчи синфлар учун математика, она тили ва табиатшунослик бўйича чоп этилган янги дарсликлар орқали икки миллиондан ортиқ ўқувчи фойдаланмоқда.

Инновациялар ва рақамли таълимни қўллаб-қувватлаган ҳолда глобал Giga ташаббуси жорий этилди, бу Ўзбекистонда мактабларни интернет тармоғига улашга эътибор қаратиш имконини берди: мактабларнинг 99,6 фоизи камида 10 Мбит/с тезликка уланган.

Маълумотнома: ЮНИСEФ ва Giga глобал ташаббуси 2019 йилда бошланган бўлиб, унинг мақсади дунёдаги барча мактабларни хариталаш, жумладан, уларнинг онлайн маълумотлар базасини яратиш ва барқарор инфратузилмага эга юқори тезликдаги Интернетга киришни таъминлашдан иборат.

2020 йилдан бери Giga ташаббуси ҳукуматга Ўзбекистондаги барча 10 132 та давлат мактабининг аниқ жойлашуви ва уланиш ҳолатини аниқлаш имконини берди. Бу турдаги маълумотлар биринчи марта очиқ манбада тўпланди ва тасвирланди. Барча мактаблар реал вақт режимида мониторинг воситаси билан жиҳозланган бўлиб, ҳукуматга интернетга уланиш сифатини назорат қилиш имконини беради. Бу борада кўрилган чора-тадбирлар ҳукуматга хизматлар кўрсатишдаги камчиликларни аниқлаш, мактаб интернет хизматларининг шаффофлиги ва масъулиятини ошириш имконини берди.

Яшил ва хавфсиз таълим муассасаларини яратиш учун ЮНИСEФ ижтимоий ва хатти-ҳаракатларни ўзгартириш кампанияларини, мактабларда овқатланиш тадбирларини ва ўқитувчилар ва ўқувчилар учун иқлим ўзгаришига чидамлилик тренингларини қўллаб-қувватлади.

Болалар ва ўсмирларнинг сифатли таълим олишлари ва ўзини намоён қилиш имконияти

Ўзбекистон аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларининг муайян муаммоларини ҳал қилиш учун ижтимоий хизматлардан адолатли фойдаланишни таъминлашга ҳаракат қилмоқда. Сурхондарё вилоятида мактабгача таълим ва мактаб таълими вазирлигининг мактаб ўқувчиларини аниқлаш ва қамраб олиш бўйича салоҳиятини кучайтириш ҳамда мактабгача таълим хизматларидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш бунга мисолдир.

Инклюзив таълим олиш имкониятларини кенгайтириш ташаббуси Сурхондарёда яшовчи афғон болалари ва мактаб ўқув дастурини ўзлаштиришда қийналаётган маҳаллий аҳоли болаларини қамраб олади.

Мавжуд таълимнинг муҳим жиҳати қизларнинг таълим олиши ва ўзини намоён этиш имкониятидир. Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги, «Tech4Impact» ННТ ва ЮНИСEФ ҳамкорлигида амалга оширилаётган лойиҳаларидан бири – UniSat  лойиҳаси Тошкент шаҳри, Фарғона водийси, Жиззах, Навоий, Самарқанд вилоятларидан 15-24 ёшли 120 нафар қизни қамраб олди. Улар дастурлаш, муҳандислик ва маълумотларни таҳлил қилиш бўйича тўрт ойлик онлайн курсни тамомлашди. Тошкентда наносунъий йўлдошни йиғиш ва учириш бўйича беш кунлик амалий семинарда энг яхши академик натижаларга эришган 20 нафар қиз иштирок этди.

УниСат иштирокчилари 13 май куни Ўзбекистоннинг Навоий вилоятида учирилган 2 та наносунъий йўлдошни кўрсатди ва олинган маълумотларни тақдим этди.

УниСат халқаро таълим дастури ўзбекистонлик фан, технология, муҳандислик ва математика (STEM) соҳаларига қизиқувчи қизлар учун ўз орзуларига эришиш учун платформага айланди.

Бу йил UniSat 2022-2023 иштирокчилари Навоий вилоятидаги ҳаво сифати бўйича маълумотларни тўплашди ва таҳлил қилишди. Иштирокчилар Ўзбекистон Халқаро молекуляр аллергология ва аэробиология маркази олимлари билан биргаликда стратосферада нурланишнинг кучайиши турли ўсимликлар уруғлари, моғор ва ачитқиларга таъсири бўйича тажрибалар ўтказди. Натижалар орбитал биология ва аэрокосмик қишлоқ хўжалиги технологиялари соҳасидаги илмий тадқиқотларга ёрдам беради.

ЮНИСEФ болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи жамғарма сифатида вояга етмаганлар таълимининг учта устувор йўналишини белгилаб беради:

• таълим имкониятларидан тенг фойдаланиш;
• таълим ва кўникмаларни яхшилаш;
• беқарор шароитларда болалар таълимини ва ҳимоясини яхшилаш.

2023 йилда ЮНИСEФ Ўзбекистон ҳукуматини таълимни ислоҳ қилиш бўйича “Йўл харитаси”ни ишлаб чиқишда қўллаб-қувватлади, унинг мақсади ҳукумат, ривожланиш бўйича ҳамкорлар, ўқитувчилар, ота-оналар, ўқувчилар ва мактаб ҳамжамиятларини трансформатив сифатли таълимнинг белгиланган стратегик мақсадларига эришиш учун бирлаштиришга қаратилган.

Таълим дастури мактаб ҳамжамиятлари ва барча манфаатдор томонлар билан ишлашда энг илғор халқаро тажрибалар асосида эрта болалар таълимини ривожлантириш, сифатли ва инклюзив таълим амалиётини тарғиб қилиш, инновация ва рақамли таълимни жорий этишга қаратилган.

ЮНИСEФнинг таълимни янада такомиллаштириш бўйича асосий тавсиялари қуйидагилардан иборат:

• Инклюзив таълимга инвестицияларнинг кўпайиши ногирон ва ногиронлар учун таълим натижаларини яхшилашнинг асосий омили сифатида. Барча ўқувчиларни қамраб оладиган ва уларни ўрганишга ёрдам берадиган таълим тизимлари янада муваффақиятли ва самаралироқ;
• Таълимда технологиялардан фойдаланишни янада кенгайтиришга эътибор қаратиш зарурлиги. Рақамли таълим ва интернетга уланишни кенгайтириш 2020 йилда президент қарори билан қабул қилинган “Рақамли Ўзбекистон – 2030” стратегиясида барча соҳаларда, хусусан, таълимда рақамли трансформацияни таъминлашга қаратилган.
• Ўқув муҳити ва ССГ (сув, санитария ва гигиена) инфратузилмасини яхшилаш имкониятларини кенгайтириш. Таълим инфратузилмасига қўшимча инвестициялар, айниқса, асосий ССГ инфратузилмаси ва инклюзив таълим муҳитини яратиш билан боғлиқ ҳолда энг чекка ҳудудлар ва эҳтиёжларга йўналтирилиши керак.

Таҳририят мақолани яратишда кўрсатган ёрдами учун ЮНИСEФга миннатдорчилик билдиради.

Дарья Пензова