Ғарбга бурилиш: Хитой Қора денгизда

2023-йил июл ойида Хитой ва Грузия ўртасида савдо, инфратузилма, сиёсий ҳамкорлик ва таълим соҳаларида икки томонлама ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган стратегик шериклик тўғрисидаги битим имзоланган эди. Грузия Хитой билан минтақавий ва халқаро масалаларда ҳамкорликни кенгайтириш, шунингдек, Хитойнинг иккита нуфузли лойиҳаси – “Белбоғ ва йўл” ва “Глобал хавфсизлик ташаббуси”ни қўллаб-қувватлашга ваъда берди.

Хитойнинг Грузия учун иқтисодий аҳамияти, ҳатто 2017-йилда имзоланган эркин савдо шартномасига қарамай, минимал даражада эди. Грузия тарихан Жанубий Кавказга Хитой сармоясининг асосий қисмини олган бўлса-да, 2022-йилда Грузияга киритилган умумий тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳажмининг 2 миллиард долларидан атиги 109 миллион долларини ташкил этди. Хитой молиявий инвестициялари орасида Тбилиси шимолида қиймати 195 миллион доллар бўлган Ҳуалинг Тбилиси Сеа Неw City махсус иқтисодий зонаси, Осиё инфратузилма инвестиция банки (АИИБ) 100 миллион доллар миқдорида маблағлари ҳисобидан қурилган Хадорская ва Ненскра ГEСларини таъкидлаш жоиз.

Яна бир йирик инфратузилма лойиҳаси 2017-йилдан бери АИИБ томонидан молиялаштирилган 114 миллион долларлик лойиҳа бўлиб, денгиз бўйидаги Батуми шаҳридан айланиб ўтувчи йўл қуришдир. Чина Раилwай 23рд Буреау Груп (Чина Раилwай) ҳам 2019-йилда Грузияда 22,7 километрлик Квешети-Коби туннелини қуришини эълон қилди. Лойиҳанинг умумий қиймати 428,6 миллион долларни ташкил этиши кутилмоқда. Баъзи ваъда қилинган инвестициялар амалга ошмади, масалан, Кутаисидаги электромобил ишлаб чиқариш заводи умуман ишга тушмади.

Грузия Хитойнинг Жанубий Кавказга умумий ёндашувида марказий ўрин тутса-да, минтақа Хитой учун ҳеч қачон алоҳида аҳамиятга эга бўлмаган. 1990-йиллардан бошлаб товар айирбошлаш ҳажми ошиб бормоқда ва 2001 йилдан 2020 йилгача у 25 миллион доллардан 3,7 миллиард долларгача ошган. Шу билан бирга, Жанубий Кавказдан Хитой импортида хом ашё (руда ва нефт) устунлик қилади. Шу билан бирга, Осиё ва Европа ўртасидаги Ўрта йўлак ғояси харитада жозибадор эди, лекин амалда, айниқса, Россия орқали ўтадиган осонроқ йўналиш билан солиштирганда, ноқулай йўналиш бўлиб қолди.

Стратегик шериклик тўғрисидаги битимнинг имзоланиши Хитойнинг ёндашувидаги ҳақиқий ўзгаришларни кўрсатади, уни кенгроқ геосиёсий контекстда тушунтириш керак.

Хитой нуқтаи назаридан, Қора денгиз минтақасида катта силжишлар юз бермоқда, Россия ва Ғарб эксклюзив геосиёсий тартиб яратиш учун рақобатлашмоқда.

Ғарб давлатлари ва Россияни Украинадаги уруш чалғитади, бу эса Шарқий Қора денгиз минтақаси ва Жанубий Кавказда бўшлиқ ҳосил қилади. Туркия ва Эрон фурсатдан унумли фойдаланмоқда, Хитой ҳам шундай қиляпти шекилли.

Хитой учун бу, шунингдек, Грузиянинг Қора денгиз ўйинчиси сифатидаги географик жойлашуви ва Ўрта йўлакнинг пайдо бўлаётган тугунига боғлиқ. Анаклиада чуқур сув портини қуриш Пекинни қизиқтирадиган йирик лойиҳа бўлиб, Грузиянинг ёмон темир йўл инфратузилмасини янгилаш яна бир жозибадор сармоявий имконият бўлиши мумкин.

Ундан кейин Қора денгиздан Марказий Осиёга чўзилган Ўрта йўлак келади. Пекин дастлаб бу лойиҳада иштирок этишда иккиланган эди. Бироқ йил бошида Хитойнинг Грузиядаги элчиси бу ғояни очиқчасига қўллаб-қувватлади. Янги стратегик ҳамкорлик режаси бевосита Ўрта коридорни ривожлантириш заруриятига қаратилган. Марказий Осиёда юз бераётган воқеалар ҳам бу тенденцияни тасдиқлайди. Пекин анъанавий алоқа моделларини ўзгартирмоқда, шарқдан ғарбга автомобил ва темир йўлларни ривожлантирмоқда ва Марказий Осиёни Россияни четлаб ўтиб, ЕИ билан қуруқликдаги алоқаларни яратишнинг биринчи босқичига айлантирмоқда. Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўли қурилишида эришилаётган ютуқлар ана шу трансминтақавий жараёндан далолат беради.

Бироқ, бу фақат Хитой ва унинг стратегик манфаатлари ҳақида эмас. Тбилиси ҳам айни пайтда алоқаларни ривожлантиришдан манфаатдор. Грузия ташқи сиёсатида жиддий ўзгаришлар рўй бермоқда. Албатта, мамлакатнинг мақсади ЕИ билан яқинлашиш бўлиб қолмоқда, аммо Тбилиси кўп векторли ташқи сиёсат қураётганининг аниқ белгилари бор. Хитой билан яқинроқ алоқалар бу шаклланаётган моделга мос келади.

Грузиядаги ички сиёсий вазият ҳам муҳим. Ҳамкорликка муносабат турлича эди. Ҳукмрон партияни қўллаб-қувватлаганлар бу қарорни олқишлади. Сиёсий мухолифат бу ҳаракат Грузияни коллектив Ғарбдан ажратиб қўйишини таъкидлаб, кескин эътироз билдирди. Иккала нуқтаи назар ҳам ҳаддан ташқари радикал кўринади. Хитойнинг Жанубий Кавказга бунчалик тез кириб бориши даргумон.

Европа Иттифоқи эса бу келишув юзасидан Тбилисига босим ўтказмайди (ҳеч бўлмаганда ҳозирча), чунки режалаштирилган ҳамкорликнинг кўп қисми ҳалигача ноаниқ. Тбилиси Ғарбнинг минтақадаги асосий ҳамкори бўлиб қолмоқда ва бу муносабатларни хавф остига қўйишни истамайди.

Умуман олганда, Хитойнинг Грузиядан олган иқтисодий фойдаси ҳар доим минимал бўлган ва бундан кейин ҳам шундай бўлиши мумкин. Пекин учун ҳал қилувчи савол – Грузия ва Жанубий Кавказ билан ўзаро муносабатлардан олинадиган геосиёсий дивидендлар кам иқтисодий фойдадан ошиб кетадими? Ҳозирда бунинг исботи кам. Яртилган стратегик ҳамкорлик, гарчи муҳим воқеа бўлса ҳам, Хитойнинг аниқ сармоялари билан қўллаб-қувватланиши керак.

Эмил Авдалиани,

Европа университети профессори ва Грузиянинг

Geocase таҳлил марказининг Яқин Шарқ тадқиқотлари директори