Чанг бўронлари: тарих сабоқлари ва Ўзбекистон учун истиқболлар

Сўнгги йилларда Ўзбекистоннинг айрим шаҳар ва ҳудудлари аҳолиси тобора кўпроқ зарарли ва вайронкор табиий ҳодиса бўлган чанг бўронларидан азият чекмоқда. XX аср ўрталарида чанг бўронлари АҚШ ва СССР каби дунё давлатлари учун жиддий синов бўлган эди. Бу тарих сабоқларини эсга тушуниш ва шу табиий офат билан курашиш борасида жаҳон ва ўзимизнинг тўплаган тажрибамизга катта эътибор билан қараш вақти келганини кўрсатади.

Олимлар чанг бўронларининг турли хил турларини ажратади. Улар орасида иншоотларга зарар етказувчи, моллар ва ҳатто одамларнинг нобуд бўлишига, қишлоқ хўжалик ерлари ва яйловларнинг вайрон бўлишига олиб келувчи хавфли чанг бўронлар ҳам бор.

«Аввал тун кириб келди – жуда зимистон, чунки юлдузлар чанг бўронидан кўринмасди, деразалардан чиқаётган нурлар фақат уй атрофидаги ҳовлини ёритишга етар эди. Чанг, гўёки чанг ва ҳаводан иборат эмульсиядай ҳаво билан аралашиб, бирлашиб кетди. Уйлар беркитиб қўйилган, эшик ва деразалар мато билан бекитилган, аммо чанг сезилмасдан ичкари кириб стул ва столлар, идиш-товоқлар устига юпқа қатлам бўлиб қўнарди. Одамлар елкаларидан чангни қоқиб ташлашарди”, – шундай тасвирлаганди 30-йилларнинг ўрталаридаги АҚШ чанг бўронини дунёга машҳур “Ғазаб узумлари” романида америкалик ёзувчи Жон Стейнбек.

Ўшанда бир пайтлар ҳосилдор бўлган прерия ҳудуди қурғоқчилик ва эрозия туфайли тўлиқ чўлга айланиб кетган эди. Бир неча йил ичида қишлоқ хўжалик меҳнати билан кун кўриш имкониятини йўқотган 2,5 миллионга яқин одам, асосан деҳқонлар, туғилган жойларини тарк этишга мажбур бўлган эди. Улардан 500 минг кишининг уйлари табиат қаҳри билан бутунлай вайрон бўлган эди.

XX асрнинг 40-йиллари охирида Қора денгиз бўйи ва Волгабўйи чўлларида чанг бўронлари 150 миллион тонна қоратупроқни олиб кетган. Натижада унинг қалинлиги ўн сантиметрга қадар камайиб кетган, ҳосилдорлик бир неча баравар қисқарган ва СССР фақат маҳаллий эмас, балки иттифоқ миқёсидаги очарчилик хавфи остида қолган эди. Бу эса барча иқтисодий ва сиёсий режаларнинг бутунлай чиппакка чиқишига ҳамда давлатнинг ўзи мавжуд бўлишини савол остига  қўйган  бўлар эди.

1910 йил ноябрь ойида Шимоли-Ғарбий Туркистонда чанг бўрони бўлиб, уч кун давомида қуёш нури йўқолиб, одамлар чодирларидан чиқа олмай қолишган, қўй-қўзиларни шамол учириб кетганди. 30 минг бош майда молдан фақат мингтаси қолганди. Бўрон тингач, у ўтлоқларни йўқ қилиб юборгани маълум бўлган, натижада фақатгина собиқ Манғишлоқ уездида 40% гача мол нобуд бўлган.

Эътироф этиш керакки, ҳатто айрим ҳудудлар учун хавфли чанг бўронлари катта ва башорат қилиб бўлмайдиган камдан-кам ҳолат бўлса ҳам, қишлоқ хўжалик ерларининг таназзулга учраши шароитида бундай ҳодисаларнинг бир марталик содир бўлиши ҳам фожиали оқибатларга олиб келиши мумкин – шамол айрим жойларда тупроқнинг ҳосилдор қатламини тўлиқ олиб кетиши мумкин.

Ўзбекистон учун аҳолининг тахминан учдан бир қисми қишлоқ хўжалигида банд бўлиб, тўртдан бири эса ўрта ва кучли даражада деградацияга учраган қишлоқ хўжалиги ерларида яшаши шароитида бундай сценарийни фалокат деб ҳисоблаш керак.

Олимлар чанг бўронлари шамол тезлиги, ҳаво намлиги, тупроқ таркиби, ер рельефи ва ўсимлик қоплами ҳолатига боғлиқлигини таъкидлайдилар. Қурғоқчиликда ўсимликсиз қолган тупроқ кучли шамол бўлмаса ҳам чангга айланиб, ҳавода ойлаб турадиган чанг пардаси ҳосил қилади. Кўп ҳолларда чанг пардаси, баъзан фалокат марказидан узоқ масофада ва ер юзасида кучли шамол бўлмасдан ҳам, чанг бўрони пайдо бўлишидан олдин юзага келади ёки у томонидан келтириб чиқарилади.

Биринчи назарда бундай ҳолатларда катта вайронагарчилик кўринмайди, аммо одамлар саломатлигига, қишлоқ хўжалик экинлари ва молларга етказилган сезилмас зарар пировардида жиддий иқтисодий ва ижтимоий зарарга айланади.

Юрак-қон томир, нафас олиш органлари ва юқумли касалликлар (сил ва менингит) билан касалланишларнинг кўпайиши, қуёш батареялари иш самарадорлигининг пасайиши, темир йўл йўллари ва электр узатиш линияларининг эскириши, ҳосилнинг камайиши – булар Ўзбекистоннинг шаҳарларида ҳам тез-тез қайд этилаётган чанг бўронларининг оқибатларидир.

Ниҳоят, Марказий Осиёда асосий сув заҳираси бўлган музликларга қўниб қолган чанг уларни қўшимча қизитиши билан минтақа учун хавфлидир, чунки бу музликларнинг тез эришига олиб келади. Бу эса минтақада иқлимнинг жуда нохуш ўзгаришига – чўлга айланиш жараёнининг тезлашиши ва ҳароратнинг ортишига сабаб бўлиши мумкин.

Тарих бизга ўргатадики, XX аср ўрталарида супер давлатларни ларзага солган экологик инқирозлар кўп ёки кам даражада муваффақиятли енгиб ўтилган.

Энг муваффақиятли усуллардан бири дарахт экиш бўлган. Ўрмонлар шамолни секинлаштиради ва ҳатто қурғоқчилик шароитида ҳам ҳосилни ва тупроқнинг ҳосилдор қатламини ҳимоя қилишга қодир.

АҚШда ўрмон экиш “Буюк текисликлар ҳимоя зонаси” деб аталган. Улар 1934 йилдан 1942 йилгача давлат маблағлари ҳисобидан яратилган бўлиб, ушбу аср қурилишида минглаб ишсизлар иш билан таъминланган эди.

СССРда дарахт экиш 1948 йилдан 1955 йилгача “Табиатни ўзгартиришнинг буюк режаси” доирасида олиб борилган. У тўлиқ амалга оширилмаган бўлса-да, ўша пайтларда экилган дарахтлар ҳанузгача Волгабўйи ва Шимолий Қора денгиз бўйи чўлларидаги далаларни ҳимоя қилмоқда.

Албатта, бу тажриба фақатгина шарт-шароитларни ҳисобга олиб амалга оширилиши мумкин. Замонавий илмий билимлар ва технологиялар ҳамда минтақа хусусиятлари ўз тузатишларини киритади. XXI аср бошларидаги Ўзбекистоннинг ўзига хослиги мавжуд. Тўлиқ режа турли соҳалар – ўрмончилик, ирригация ва албатта метеорология мутахассисларини (шарт тартибда маҳаллий мутахассисларни) жалб этган кенг кўламли экспертизадан сўнг ишлаб чиқилиши мумкин.

Anhor.uz платформасида нафақат чанг бўронларига бағишланган, балки у билан боғлиқ барча экологик, иқтисодий ва ижтимоий муаммолар мажмуига бағишланган жуда батафсил ва батафсил суҳбат – мақолалар ва таҳлилий материаллар серияси режалаштирилмоқда.

Уни метеорологларга саволлар билан бошлашни истар эдик.

Ўзбекистонда сўнгги йилларда чанг бўронлари тезлашган ёки кучайган деган кенг тарқалган фикрга қарамасдан, оммавий ахборот майдонида бугунги кунда умумий ва имкон қадар аниқ манзара яратишга имкон берадиган, тўлиқ кўринишни кўриш ва аниқ хулосалар чиқаришга имкон берадиган объектив маълумотларни топиш қийин.

Сўнгги йиллардаги илмий ишларда XXI аср бошларидаги вазиятга турли баҳолар берилган. Баъзилари чанг бўронлари сони XX ва XXI аср чегарасида камайганлигини, бошқалари аксинча, асримиз бошларидан бери у доимо ортиб бораётганлигини ёзади. Шуниси эътиборлики, ушбу муаллифлар кўпинча фақат бир неча ўн йиллик маълумотлар билан иш юритади.

Аммо шаклланган вазиятда умумий ва имкон қадар аниқ манзара, собиқ Совет Марказий Осиё қисмида чанг бўронлари кузатувлари бошланганидан ҳозирги кунгача бир хил метеорологик станцияларда ва бир хил усул билан йиғилган кенг кўламли маълумотларга асосланган манзара зарур.

Бошқача қилиб айтганда, архив материалларини таҳлил қилиш талаб этилади.

Яна бир муҳим ва амалий жиҳатдан зарур савол чанг бўронларининг частотаси ва характери маълум даврларда нима учун ўзгариши мумкинлиги сабабларига дахлдор. Аслида катта жами бўйича xavf ёки аксинча, бизнинг бахтли имкониятимизга таъсир кўрсатиш ёки тузатиш киритиш борасида яшайди.

Олимлар Ўзбекистонда чанг бўронларининг миқдори ва кучининг эҳтимол тутилган ўзгаришини турли омиллар билан боғлайдилар. Баъзилари шамол йўналиши ҳақида ёзади, бошқалари Орал денгизининг қуриши, учинчилар эса қишлоқ хўжалик ерлари ва яйловларнинг таназзули, Ўзбекистонда собиқ Совет давридан қолган дарахтзорларнинг ачинарли ҳолати ҳақида ёзади.

Бу омилларнинг ҳар бири қанчалик кучли ва муҳим эканини, шунингдек биз уларга қандай таъсир кўрсатишимиз мумкинлигини (жумладан, қаерга, қандай дарахтлар, буталар ва майсалар экишимиз кераклигини) метеорологларсиз тушунмаймиз.

Уларнинг батафсил жавоблари ва шарҳлари тез орада нашримиз саҳифаларида пайдо бўлади.

Гафар Ризаев