Covid-19 пандемиясининг якунлари

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти Covid-19 пандемиясининг якунланганини эълон қилганидан бери уч ойдан кўпроқ вақт ўтди. Ўзбекистон Соғлиқни сақлаш вазирлигининг маълумотларига кўра, касалликка чалинганлар сони бироз кўпаймоқда.

Дунё миқёсида 2023 йилнинг 3 июлидан 30 июлига қадар бир миллиондан ортиқ янги Covid-19 ҳолатлари ва 3100 дан ортиқ ўлим ҳолатлари қайд этилган. ЖССТнинг бешта минтақаси касалланиш ва ўлим ҳолатлари камайгани ҳақида хабар берган бўлса, Тинч океани минтақасининг Ғарбий қисми касалланишлар сони ошгани ва ўлим ҳолатлари  камайгани ҳақида маълум қилади.

2023 йил 30 июль ҳолатига кўра, дунё бўйлаб 768 миллиондан ортиқ тасдиқланган касалланиш ҳолатлари ва 6,9 миллиондан ортиқ ўлим ҳолатлари қайд этилган. Ҳозирда хабар қилинган ҳолатлар тест ва ҳисоботларнинг камайиши туфайли инфекция даражасини аниқ акс эттирмайди. Ушбу 28 кунлик давр мобайнида мамлакатлар ва ҳудудларнинг 46 фоизи (234 тадан 107 таси) ЖССТга камида битта ҳолат ҳақида хабар берган ва бу нисбат 2022 йилнинг ўрталаридан бошлаб пасаймоқда.

Пандемия якунлангани ҳақида эълон қилиниши глобал соғлиқни сақлаш тизими унга мослашганини англатади.

Covid-19 нима?

Коронавируслар ҳайвонлар ва қушларнинг нафас олиш тизимини зарарлайдиган бутун бир вируслар оиласи. Маълум бўлишича, баъзилари одамлар учун хавф туғдиради. Микроскоп остида батафсил кўриб чиқилса, бу гуруҳ вируслари қуёш тожига ташқи ўхшашликка эга бўлиб, номи ҳам шундан келиб чиққан. Covid-19 – бу SARS-CoV-2 вируси келтириб чиқарадиган юқумли касаллик бўлиб, инсоннинг нафас олиш тизимига таъсир қилади. Вирус ҳаво-томчи ва контакт йўллари билан юқади. Инкубация даври 2 кундан 14 кунгача. Бу даврда ҳали ҳеч нарсадан бехабар бўлган одам ташувчи бўлиб, юқтириш занжирини давом эттиради.

«Коронавирус турлича кечади, кимдир ҳеч нарсани ҳис қилмаслиги мумкин, кимдир уни  оғир ўтказиши мумкин», – дейди Дилдора Секлер, тиббиёт фанлари доктори, вирусолог ва фавқулодда вазиятларда соғлиқни сақлаш бўйича эксперт.

Ўзбекистонда коронавируснинг бошланиши

2020 йил 14 март куни дунёда Covid-19 авж олиб ола бошлади, Ўзбекистонда ҳозирча касаллик тасдиқланган ҳолатлари қайд этилмаган, аммо шунга қарамай, расмийлар беморлар ва ўлганлар ҳақидаги маълумотларни яшираётгани ҳақида миш-мишлар тарқалади.

2020 йил 15 март куни эрталаб соат 6 да Франциядан қайтган Ўзбекистон фуқаросида коронавирус аниқлангани ҳақида хабар пайдо бўлади. Худди шу куни университетлар, болалар боғчалари ёпилганини, чегаралар ёпилганини эълон қилинади. Тиббий ниқоблар ишлаб чиқаришга мўлжалланган корхоналар уч сменада ишлай бошлайди.

2020 йил 16 март куни футбол бўйича Ўзбекистон чемпионати тўхтатилади, масжидларда жума намози бекор қилинади. 20 март куни байрамларни ўтказишни тақиқлаш тўғрисида қарор қабул қилинади, жамоат транспортининг фаолияти тўхтатилади.

2020 йил 22 март куни махсус комиссия тиббий ниқоб тақиш мажбурийлигини эълон қилади. Ўзбекистон армиясига чақирув тўхтатилади.

2020 йил 27 мартдан Самарқанд, Бухоро, Навоий ва Гулистон шаҳарлари ёпиқ шаҳарлар рўйхатига киритилади. Ҳудудлар ўртасида транспорт ҳаракати тўхтатилади. Жамоат жойларида уч кишидан ортиқ одам йиғилишини тақиқлаш жорий этилади.

Covid-19 пандемияси Ўзбекистон иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатди. Расмий статистика маълумотларига кўра, карантин жорий этилган дастлабки ойларда 196 мингта корхонада ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш ҳажми сезиларли даражада камайган, 95 мингга яқин якка тартибдаги тадбиркор ўз фаолиятини тўхтатган. Айниқса, хизмат кўрсатиш соҳаси жиддий зарар кўрган, бунда 13 мингта умумий овқатланиш, 45 мингта савдо, 19 мингта хизмат кўрсатиш ва 7 мингта транспорт корхонаси ўз фаолиятини тўхтатган ёки сезиларли даромад йўқотган.

Тадқиқот доирасида кичик ва ўрта бизнес раҳбарлари ўртасида ўтказилган сўров натижаларига кўра, бошқа мамлакатлардаги каби Ўзбекистонда ҳам Covid-19 пандемиясидан биринчи навбатда туризм, меҳмонхона бизнеси ва умумий овқатланиш соҳаларида фаолият юритувчи компаниялар зарар кўрган. Айнан шу ерда талаб ва даромаднинг кескин пасайиши, фаолиятнинг оммавий равишда тўхтатилиши, таътилларнинг тез-тез тақдим этилиши (айниқса, иш ҳақи тўланмаган) ва ходимларнинг ишдан бўшатилиши, иш ҳақининг ва штатда қолган ходимлар учун қўшимча тўловларнинг камайиши қайд этилди.

Ҳудудлардан Сирдарё, Наманган, Навоий вилоятлари, Тошкент шаҳри ва Қорақалпоғистон Республикаси корхоналари пандемиядан энг кўп зарар кўрган. Қишлоқ жойларга нисбатан шаҳарлардаги карантин чоралари кучайтирилганлиги сабабли шаҳар корхоналари қишлоқ корхоналарига қараганда кўпроқ зарар кўрган.

Ички ва ташқи бозорда фаолият юритувчи корхоналар фақат ички ёки фақат ташқи бозорда фаолият юритувчи корхоналарга қараганда камроқ зарар кўрган. БМТТД ҳисоботига кўра, карантиннинг биринчи ойларида корхоналар фаолиятига қуйидаги омиллар энг кўп таъсир кўрсатган:

– корхоналарнинг товар ва хизматларига бўлган талабнинг камайиши, тарқатиш каналларининг тўсиб қўйилиши ва сотиш бозорларига чиқиш;

– асосан кўрилган карантин чоралари туфайли корхоналарнинг ёпилиши.

Корхоналарнинг ёпилиши, талабнинг камайиши, товарларни бозорларга етказиб беришдаги қийинчиликлар, шунингдек, айрим фирмаларнинг (сўровда қатнашганларнинг 6,6 фоизи) ўз товар ва хизматлари нархини пасайтиришга мажбур бўлганлиги уларнинг даромадлари камайишига олиб келган.

Карантин чоралари

Ҳуқуқ ҳимоячиларига кўра, кўплаб мамлакатларнинг расмийлари мавжуд вазиятдан сўз эркинлигини чеклаш ва коронавирусга қарши кураш бўйича кўраётган чораларини танқид қилишни тўхтатиш учун фойдаланган. Ўзбекистонда ваҳима келтириб чиқарадиган ёки давлатга зарар етказувчи ахборотни тарқатиш бўйича қонунлар пандемиядан олдин ҳам амалда бўлган. Аммо айнан коронавирус тарқалиши даврида қонунчилик кучайтирилди – одамлар бундай маълумотни тарқатганликлари учун беш йилдан ўн йилгача озодликдан маҳрум этилиши мумкин эди.

Ҳуқуқ ҳимоячиларининг таъкидлашича, расмийлар ушбу қонунлардан Ўзбекистонда касалликнинг ҳақиқий тарқалиши ва соғлиқни сақлаш ҳолати ҳақидаги маълумотларни яшириш учун фойдаланган. Келгусида карантин чоралари юмшатилган, кейин эса кучайтирилган.

Фитна назариялари

Коронавирус, кўпчилик учун бошқариб бўлмайдиган ва тушунарсиз таҳдид каби, кўплаб фитна назарияларини келтириб чиқарди. Улар ижтимоий тармоқларда тарқалди.

Энг машҳур фитна назарияси: «Covid – бу фармацевтика компаниялари томонидан дори воситалари, кейинчалик вакциналарни сотишни кўпайтиришга қаратилган ишланма». Яъни, бу версияга кўра, Covid – бу фармацевтика компаниялари ўз маҳсулотларини сотишни кўпайтириш учун махсус тарқатган касалликдир. Ушбу версияда битта мантиқсиз жиҳат мавжуд. Фармацевтика компаниялари гўёки сунъий пандемияга тайёргарлик кўрмаган, пандемия бошида уларнинг маҳсулотларида катта танқислик мавжуд эди. Шу сабабли, ўлим даражаси юқори эди, ҳар бир вафот этган киши эса улар абадий йўқотадиган потенциал мижоз бўлган.

Шунингдек, одамлар сонини камайтиришга мўлжалланган биологик қуроллар версияси ҳам машҳурлик касб этди. Бу назария танқидга кўпроқ мойил. Дунё бўйлаб коронавирусдан ўлим даражаси 1% дан кам, бу самарасиз биологик қуролнинг ёрқин намунасидир, чунки вирус репродуктив ҳисобланмаган 60 ёшдан ошган одамлар учун хавфлироқ эди.

АҚШ Федерал Терговлар Бюроси (ФТБ) коронавирус Ухандаги Вирусология институтларининг лабораторияларида сунъий равишда олинган вирус эканлиги ва вирус тасодифий сизиб чиқиши туфайли тарқалгани ҳақидаги версияни кўриб чиқмоқда.

Карантин

Биринчи карантин чоралари 14-асрда вабо даврида қўлланила бошланган. Карантин Венеция Республикаси томонидан 1348 йилда вабо қўрқуви туфайли киритилган. Барча кемалар портга чиқишдан олдин 40 кун кутишлари керак эди.

“Ўшандан бери карантин чоралари унчалик ўзгармади, фақат беморларни изоляция қилиш муддати қисқартирилди. Карантин самарали бўлди, аммо унинг таъсири бошқача эди, чунки коронавирус респиратор вирусли инфекция бўлгани учун унинг тарқалишини тўхтатиш деярли мумкин эмас. Агар биз карантин чораларини жорий қилмаганимизда, коронавирус билан касалланганлар оқими бир неча баравар кўпайган бўларди ва ваҳима ҳам анча кучли бўларди ”, – дейди Дилдора Секлер.

Коллектив иммунитети ва унинг пайдо бўлишига карантиннинг таъсири

2021 йил охири – 2022 йил бошига келиб дунёда Covid-19 га қарши коллектив иммунитет шакллана бошлади. Коллектив иммунитет вирусологиядан олинган атама бўлиб, жамиятнинг аксарият аъзоларида маълум бир касалликка шахсий иммунитетнинг пайдо бўлишини англатади.

Иммунитет биринчи навбатда юмшоқроқ карантин чоралари қўлланилган, масалан, ниқоб режими ҳатто жорий этилмаган, лекин тавсия этилган Швецияда, шунингдек, Норвегияда шакллана бошлади.

Фактлар

Витамин ва минерал қўшимчалар Covid-19 ни даволамайди

D витамини, С витамини ва рух каби микроэлементлар иммунитет тизимининг нормал ишлаши учун зарур бўлиб, саломатлик ва озуқавий фаровонликни сақлаш учун жуда муҳимдир. Ҳозирги вақтда Covid-19 ни даволаш учун микронутриент қўшимчаларидан фойдаланиш бўйича тавсиялар мавжуд эмас.

Covid-19 билан касалланишга бактерия эмас, балки вирус сабабчи бўлади

Covid қўзғатувчиси бу коронавируслар оиласига мансуб вирусдир. Антибиотиклар вирусларга таъсир қилмайди. Covid-19 билан касалланган баъзи беморларда асоратлардан бири биргаликда мавжуд бўлган бактериал инфекция бўлиши мумкин. Бундай ҳолатда шифокорлар антибиотикларни буюриши мумкин.

Тиббий ниқобларни узоқ вақт тақиш, агар тўғри тақилса, карбонат ангидрид гази билан заҳарланишга ёки кислород танқислигига олиб келмайди.

Тиббий ниқобни узоқ вақт тақиш ноқулайлик туғдириши мумкин. Бироқ, у карбонат ангидрид гази билан заҳарланишга ёки кислород танқислигига олиб келмайди. Ниқобнинг ўлчамга мос келиши ва юзга нормал нафас олиш имконини берадиган даражада мос келишини таъминлаш керак. Бир марта ишлатиладиган ниқоблар қайта ишлатилмаслиги ва улар нам бўлиши биланоқ ўзгартирилиши зарур.

Спиртли ичимликларни ичиш Covid-19 дан ҳимоя қилмайди ва хавфли бўлиши мумкин

Тез-тез ёки ортиқча ичиш соғлиқ билан боғлиқ муаммолар хавфини оширади.

Суюқ овқатга ёки бошқа таомларга қалампир қўшиш Covid-19 дан ҳимоя қилмайди ёки даволамайди

Озиқ-овқатлардаги аччиқ қалампир, албатта, гастрономик фойдали жиҳатга эга, аммо Covid-19 нинг олдини олмайди ёки даволамайди. Янги коронавирус инфекциясидан ҳимояланишнинг энг яхши усули бу бошқалардан камида бир метр масофани сақлаш, қўлларни тез-тез ва яхшилаб ювишдир.

Covid-19 бўйича аҳолига маслаҳат: Эмлаш

Агар сиз Covid-19 юқтирган бўлсангиз, оғир касалланишдан, касалхонада ётишдан ва ўлимдан кучли ҳимоя қилувчи хавфсиз ва самарали вакциналар мавжуд. Эмлаш ўзингизни Covid-19 дан ҳимоя қилиш ва янги штаммларнинг пайдо бўлишини тўхтатишнинг энг самарали усулларидан биридир.

Эмлашдан кейин ҳам сиз Covid-19 ни юқтириб, инфекцияни бошқаларга юқтиришингиз мумкин, шунинг учун ўз соғлиғингизни ва бошқаларни ҳимоя қилиш учун қўлингиздан келганини қилишда давом этишингиз керак.

Пандемиядан кейинги дунё

Коронавирус глобал соғлиқни сақлаш тизими учун жиддий синовга айланди. Коронавируснинг янги кенг кўламли эпидемияси соғлиқни сақлаш соҳасидаги камчиликларни юзага чиқарди.

“Аввало, одамларга вирус тушунчаси, унинг эҳтимолий хавфи ва гигиена муҳимлигини тушунтириш орқали аҳолининг хабардорлигини ошириш зарур. Бу жиҳатларни тушунтириш ниҳоятда муҳим, чунки хабардор бўлмаслик ваҳимани, жамиятдаги ваҳима ҳолатини келтириб чиқариши мумкин, бу эса ўз навбатида касалликларнинг тарқалиши учун қулай шарт-шароитларни яратади”, – дея хулоса қилади Дилдора Секлер.

Захро Камалова