Энергия ёки сув: барқарор ривожланиш мақсадларини амалга оширганда зиддиятдан қочиш мумкинми

Бугунги кунда барқарор ривожланиш зарурлигини очиқчасига шубҳа остига қўядиган одамни топиш қийин – бу махсус технологиялар ва ҳисоб-китобларга асосланган иқтисодиёт деб аталади. У фақат қайта тикланадиган ресурслардан ва бир вақтнинг ўзида ер юзи аҳолисининг ҳозирги эҳтиёжларини қондириш имконини беради, балки келажак авлодлар ҳаёти учун етарли миқдорда қайта ишлаб чиқарилишини ҳам таъминлайди.

Амалда эса қисқа муддатда инсон эҳтиёжларини қондиришни узоқ муддатли атроф-муҳит ва табиий ресурсларни сақлаш билан бирлаштириш унчалик осон иш эмас.

Барқарор ривожланишнинг мақсад ва вазифалари (уларнинг рўйхатини БМТ веб-сайтида топиш мумкин), аммо мувозанатли ёндашувни талаб қилади. Уларни бир вақтнинг ўзида амалга ошириш қийин, чунки кўпинча ҳеч бўлмаганда миллий даражада умумий стратегиясиз, лойиҳалар ва уларни амалга ошириш билан боғлиқ ҳаракатлар бир-бирига зид келиши мумкин.

Очликка қарши курашиш (Барқарор ривожланишнинг 2- мақсади) қуруқлик экотизимларига зарар етказмасдан олиб бориш жуда қийин (15-мақсад). Саноатлаштириш (9-мақсад) ҳар доим ҳам фуқароларнинг соғлиғи ҳақида қайғуриш билан мос келмайди (3-мақсад) ва ҳоказо.

Қурғоқчил минтақалар учун 2 (очликка қарши курашиш) ва 7 (арзон ва тоза энергия) мақсадлар ўртасидаги жуда долзарб ва одатий зиддият шундан иборатки, бундай табиий шароитларда бир вақтнинг ўзида гидроэнергетикани ҳам, қишлоқ хўжалиги ерларини суғоришни ҳам ривожлантириш жуда қийин. Баъзи ҳудудларда қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун, шу жумладан қуёш насослари ёрдамида назоратсиз насослар туфайли ер ости сувларининг ортиқча сарфланиши қайд этилган.

Айнан шунинг учун ҳам барқарор ривожланишнинг бир мақсадига бошқалар билан зиддиятсиз эришишга имкон берадиган лойиҳалар жуда қимматли бўлиб, ундан ҳам кўпроқ барқарор ривожланишнинг бир нечта мақсадларига ёки вазифаларига бир вақтнинг ўзида эришиш имконини беради.

27 декабрь куни U-enter инновацион тадбиркорлик марказида бўлиб ўтган “Энергетика ва сув” Яшил ривожланиш платформалари йиғилиши дастурига киритилган технологиялар ва лойиҳалар бир-бирига зид бўлмагани ва ҳаттоки ўзаро бир-бирини тўлдиргани билан мутлақо фарқ қилди.

Улар биргаликда бориш қийин бўлган қишлоқлар аҳолисининг фаровонлигини ошириш ва турмуш шароитини яхшилаш, иссиқхона газлари чиқиндиларини камайтириш, суғориш каналлари орқали насосларни ўтказиш ва қишлоқ хўжалиги ерларини қайта ишлашда унинг йўқотилишини камайтириш орқали сувни тежашга кўмаклашиш ва деградацияга учраган қишлоқ хўжалиги ерларининг ҳосилдорлигини қайта тиклаш ишларини олиб боришади.

Йиғилиш қишлоқ мактабларини иситиш тизимини «электрлаштириш» лойиҳаси тўғрисидаги ҳисобот билан бошланди, уни бевосита Глобал экология фондининг кичик грантлар дастури раҳбари Алексей Волков муҳокама қилди. Унинг моҳияти қишлоқ мактабларини қишда иссиқлик насослари ёрдамида иситишга ўтишдир.

Мактабларни иссиқлик насослари ёрдамида иситиш

Ўзбекистонда электр энергиясининг катта қисми газдан фойдаланилган ҳолда ишлаб чиқарилишига қарамай, газ ҳали ҳам республиканинг айрим чекка аҳоли пунктларига етиб бормаган.

Қишда у ердаги қишлоқ мактаблари сифатсиз кўмир билан иситилади, баъзи ҳолларда у ҳам етмайди.

Натижада, иссиқлик насослари ёрдамида сўнгги ўттиз йил ичида биринчи марта нафақат қишда мактаб биноларида санитария меъёрларига жавоб берадиган ҳароратга эришишга, балки болаларнинг мактабда қолишини таъминлаш ҳам мумкин бўлди, чунки мактаб  уйларга қараганда иссиқроқ эди.

Лойиҳаларнинг иккинчи гуруҳи каналларни таъмирлаш ва тиклаш технологияларига бағишланди.

Ҳеч кимга сир эмаски, Ўзбекистонда совет давридан мерос бўлиб қолган ирригация тизими жуда эскирган ва замон талабларига тўлиқ жавоб бермайди. Бетонланмаган ёки жуда эскирган каналлар деворлари орқали кўп сув йўқолади.

Россиянинг “ИНТОП” компанияси мутахассиси Никита Сефанидис таъкидлаганидек, Ўзбекистонда бетоннинг тез эскиришига ҳароратнинг нолдан тез-тез ўтиши сабабчи бўлади. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун пўлат толалар билан арматуралаш ёрдамида бетон конструкцияларни тиклаш технологияси (арматуралаш, ҳимоя ва тиклаш) таклиф қилинди.

Каналларни бетон плита ёрдамида бетонлаш технологияси (канал хандақларида ёйилгандан ва сув қўшилгандан кейин бетонга айланадиган темир мато) тайёр бетон участкаларни ётқизишдан кўра анча кам энергия сарфлайди ва анча арзон (маърузачи – лойиҳа вакили Олег Воловик).

Тадбирда тақдим этилган навбатдаги технология кўчма биогаз ишлаб чиқариш қурилмаларидан фойдаланишга тааллуқли бўлди (“Биогаз қурилмаларини кичик серияли ишлаб чиқариш: имкониятлар ва тўсиқлар” маърузаси”, Икром Урунов, «Биогаз» МЧЖ, Косон тумани, Қашқадарё).

Ушбу технология батафсилроқ ўрганиш ва унинг атроф-муҳитга таъсирини тушунтиришга арзийди. Бу ҳолда, биомассанинг парчаланиши пайтида ажралиб чиқадиган ва карбонат ангидриддан кўра кўпроқ иссиқхона эффектига ҳисса қўшадиган метан биогаз дейилади. Бу шуни англатадики, атмосферага ташланадиган метаннинг ёниши, гарчи карбонат ангидрид чиқиши билан бирга бўлса ҳам, иссиқхона эффектини оширишдан кўра, охир-оқибатни камайтиради.

Биогаз қурилмасидан фойдаланишнинг камида иккита амалий фойдаси бор. Биринчидан, у уй шароитида фойдаланиш мумкин бўлган газни ишлаб чиқаради, масалан, шахсий томорқалардаги мини-иссиқхоналарни иситиш ёки газ ўрнатилмаган уйларда овқат пишириш учун. Иккинчидан, айни пайтда уларнинг ёрдами билан органик ўғитлар ишлаб чиқарилади.

Тупроқнинг ёмон аҳволи

Бу мавзуда “Энергия ва сув” йиғилиши иштирокчилари ўта долзарб масала – мамлакатдаги тупроқларнинг аянчли ҳолати ҳақида гапирдилар. Чуқур шудгорлаш ва ҳаддан ташқари суғориш ҳозирги вақтда фойдаланилаётган қишлоқ хўжалиги ерларида органик моддалар 1% дан кам бўлишига олиб келади, соғлом, унумдор ва тирик тупроқларда унинг улуши 25% гача бўлиши мумкин.

Қишлоқ хўжалигини механизациялаштириш илмий-тадқиқот институтининг маърузачиси Абдукарим Абдураҳмоновнинг фикрича, вазиятдан чиқиш йўли имкон қадар ерга ноль ишлов бериш тизимидан фойдаланишдир. Бу шудгорлашни ўз ичига олмайди (бунинг учун «ноль сеялкалар» ишлатилади), лекин у органик моддаларнинг тупроққа қайтишини таъминлайди: ўсимлик қолдиқлари йиғиш ва майдалашдан кейин далаларда қолади ва тупроқни қуёш ва шамолдан ҳимоя қилади.

Деҳқончиликка бундай ёндашув нафақат ернинг унумдорлигини тиклаш, балки қишлоқ хўжалигида сувни тежаш имконини ҳам беради. Тупроқ намликни сақлаб қолади, чунки у ҳайдаш пайтида айланмайди ва мулча (майдаланган ўсимлик қолдиқлари) билан қопланган бўлади, шунинг учун далаларга камроқ сув берилиши мумкин.

Алексей Волковнинг фикрича, бу сувни гектарига 2000 куб метргача, республика миқёсида эса мос равишда 8 миллиард куб метргача тежаш имконини беради.

Қишлоқ хўжалигини механизациялаштириш илмий-тадқиқот институти “ноль сеялка”  ва мулчаловчи техникани (экин қолдиқлари учун майдалагичлар) ишлаб чиқаришни, шунингдек, Тошкент вилояти ҳудудининг 3 % да ноль ишлов бериш тизимидан фойдаланиш (шудгорсиз ва мулчалашсиз экишдан ташқари, албатта алмашлаб экишни ва бегона ўтларни гербицидлар ёрдамида йўқ қилиш ҳам ўз ичига олади) устахоналарини ташкил этиш режалаштирилмоқда.

“Энергия ва сув” учрашувида муҳокама қилинган лойиҳалар бир қатор умумий хусусиятларга эга. Биринчидан, улар энергия ва сувдан тежамкор ва самарали фойдаланишни таъминлайди ва шу тариқа миллий миқёсда энергетикани ривожлантириш ва қишлоқ хўжалиги ўртасидаги зиддиятларнинг олдини олишга ҳаракат қилади.

Иккинчидан, улар хусусий ташаббус билан амалга оширилиши мумкин ва бозор иқтисодиёти шароитида хусусий тадбиркорлик учун фойдалидир. Бироқ, йиғилишда бўлиб ўтган панель муҳокамалари иштирокчиларининг фикрича, иккинчиси муҳокамада тақдим этилган кўплаб лойиҳалар ва технологияларнинг кучли ва заиф томонилари ҳам бор.

Гап шундаки, Ўзбекистон иқтисодиёти ҳали тўлиқ бозорга йўналтирилгани йўқ. Панель муҳокамаси иштирокчилари таъкидлаганидек, Ўзбекистонда электр ва сув истеъмолчилари ҳам, етказиб берувчилар ҳам давлат томонидан катта миқдорда субсидиялар олади ва шу сабабли энергия самарадорлиги ва сувдан оқилона фойдаланишга ҳозирча унчалик қизиқиш билдирмаяпти.

Кўп ҳолларда электр энергияси, газ ва сувнинг арзонлиги хусусий тадбиркорларни ўз иш услубларини қайта кўриб чиқишга ундамайди. Бироқ иқтисодиётдаги айрим жараёнлар, масалан, туризмнинг ривожланиши, қишлоқ хўжалигида иссиқхоналар сонининг кўпайиши йиғилиш иштирокчиларида эҳтиёткорлик билан некбинлик руҳини келтириб чиқармоқда.

Бу ҳолатда биз асосан электр энергияси ва сувни нисбатан кўп истеъмол қиладиган хусусий бизнес ҳақида гапиряпмиз. Энергия самарадорлиги ва сувдан оқилона фойдаланиш бу ердаги рақобатчилардан яққол устунликни таъминлаши ва шунга мос равишда йиғилишда муҳокама қилинган айрим илғор технологияларнинг тарқалиши ва оммалашишига сабаб бўлиши мумкин.

Бу жараённинг аҳамияти юқори даражада тушунилишига умид қилишимиз мумкин. Ахир, нафақат тариф тизимини такомиллаштириш керак. Масалан, нафақат консалтинг хизматлари, балки асбоб-ускуналар сотиб олиш учун яшил кредитлар ажратилишини ошириш чора-тадбирлари каби шаклларда давлат томонидан қўллаб-қувватлаш ҳам ҳозирги вазиятда жуда қўл келади. Йиғилиш иштирокчиларининг фикрича, Ўзбекистонда кредит беришнинг максимал муддатлари ҳам катта муаммо ҳисобланади – айни пайтда улар Ўзбекистон учун кўпинча ҳаётий аҳамиятга эга бўлган инновацион технологиялар билан боғлиқ кўплаб лойиҳаларнинг ўзини ўзи қоплаш муддатларидан сезиларли даражада камроқ.

​Гафар Ризаев