Юлий Юсупов: Марказий Осиё мамлакатларини демократлаштириш истиқболлари ёки ухлаб ётган институтларни қандай уйғотиш мумкин

Иқтисодчи Юлий Юсупов «Марказий Осиё мамлакатлари демократлашувининг истиқболлари, ёхуд ухлаб ётган институтларни қандай уйғотиш мумкин» номли мақоласида Марказий Осиё мамлакатларидаги демократик қурилиш жараёнларини таърифлаган.

Мазкур материал Марказий Осиё давлатларида демократия ҳолати ва ғарб намуналарига мос равишда демократлашув жараёнларини оптималлаштириш бўйича муаллифнинг қарашларини ўз ичига олади.

Anhor.uz Юлий Юсуповнинг мақоласини нашр этиб, олимлар ва мутахассислар, экспертларни ушбу муаммо юзасидан ўз фикр-мулоҳазаларини билдиришга таклиф этади.

СССР парчаланиб, Марказий Осиё ҳудудида янги мустақил давлатлар пайдо бўлишидан 27 йилдан ортиқ вақт ўтди. Ўйлаб кўрилса, бу вақт самарали демократик ва бозор институтларини шакллантириш учун тўла етарли. Аммо бозор механизмлари қандайдир даражада, албатта, энг яхши тарзда эмас, ишга тушиб кетган бўлса, демократик қурилиш соҳасида муваффақиятлар жуда кам. Ҳокимиятга ҳар қандай шахс ва ҳар қандай йўл билан келмасин, кўпинча ўзгармас авторитар ҳукмдорга айланиб қолади (постсовет латифасидаги каби: «қандай қилиб йиғмайин, барибир автомат бўлиб чиқаверади»). Бу турли шаклдаги авторитаризм бўлиши мумкин: қаттиқ, деярли тоталитар тарзидан тортиб, юмшоқ, «маърифатли» тоифасигача. Биргина истисно мавжуд: Қирғизистон. Аммо бу ерда ҳам демократик институтлар иши ҳанузгача жуда қисқа давом этмоқда.

Собиқ Иттифоқ ҳудудининг қолган қисмида ҳам ўхшаш манзара. СССР парчаланиб кетганидан сўнг аксарият собиқ республикаларда турли даражадаги юмшоқ ва қаттиқ авторитар режимлар шаклланди. Фақат Болтиқбўйи мамлакатларида барқарор демократик бошқарув тизимлари пайдо бўлди. Ҳа, 2003 йилдан бошлаб (Гуржистондаги «атиргул инқилоби»), айрим қўшниларимизда (Грузия, Украина, Арманистон) ҳақиқатан ишлайдиган демократик институтлар ва даврий алмашинадиган ҳокимиятни назарда тутадиган сиёсий тизимлар шакллана бошлади.

Кейинги фикр-мулоҳазалар (иқтисодчи нуқтаи назаридан) – нега бизнинг мамлакатларимизда демократик институтлар шунчалик оғир ўрнашиб кетмоқда, улар иқтисодий ривожланиш учун қанчалик муҳим ва охири улар албатта ўрнашиб кетиши эҳтимоли қанчалик катталиги ҳақидадир.

Демократия ва иқтисодий ривожланиш даражаси

Аввало, самарали ишлайдиган демократик институтларнинг муайян шарт-шароитлар, жамият ва иқтисодиётнинг муайян ривожланиш даражаси мавжуд бўлишини тушуниш зарур.

«Липсет қонуни» деб номланадиган қонунга кўра, ҳаёт даражаси ва мамлакатнинг демократияга ўтиш эҳтимоли ўртасида кучли ижобий боғлиқлик мавжуд. Бошқача айтганда, аҳоли жон бошига ЯИМ қанча юқори бўлса, демократик институтларнинг муваффақиятли ва барқарор иши эҳтимоли шунча катта бўлади. Истисно табиий рента муҳим рол ўйнайдиган иқтисодиётларни ташкил этади (одатда, нефть экспорт қилувчилар). Бундай иқтисодиётларда, ҳатто аҳоли жон бошига даромадлар юқори бўлган ҳолда ҳам, демократик институтлар яхши ўрнашмайди.

Буни собиқ СССРнинг айрим мамлакатлари тажрибаси ҳам тасдиқлайди. Албатта, бошқача истиснолар ҳам бор, бу ерда демократик бошқарув тизими аҳоли жон бошига ЯИМ кўрсаткичлари анча паст бўлганда пайдо бўлган. Хусусан, мустақилликка эришганидан кейинги Ҳиндистон (мустақилликка эришганидан кейин) ва Грузия (2004 йилдан бошлаб ислоҳотлар бошлаган ) ҳақида гап кетмоқда.

Айрим эмпирик тадқиқотлар ҳатто аҳоли жон бошига ЯИМнинг (иқтисодиёт асосини табиий ресурслардан тушумлар ташкил этмаган ҳолда) демократия барқарорлиги юқори бўлиш эҳтимоли юқори бўладиган чегарасини аниқлашга ҳаракат қилган. Шундай тадқиқотлардан бири 1975 йилдаги АҚШ нархларида 6055 доллар даражасидаги аҳоли жон бошига ЯИМ чегара сифатида кўрсатилган.

Мен фикримча, иқтисодиёт ривожланиш даражаси ва жамият демократлашуви даражаси ўртасидаги алоқадорлик мавжуд бўлиши мантиқан тўғридир. Демократик институтларни жамиятга «совға» қилиш ёки зўрлаб қабул қилдириш мумкин (буни маърифатли ҳукумат ёки оккупацион ҳокимият амалга ошириши мумкин), аммо агар бундай институтларга жамиятнинг ўзида чуқур эҳтиёж бўлмаса, улар зарур мазмун билан тўлмайди, «уйқу» ҳолатидаги, ишламайдиган институтлар бўлиб қолаверади.

Бундай «уйқу» ҳолатидаги институтларга дунёдаги меъёрларга мослашишга мажбур бўлган авторитар ҳокимиятлар томонидан яратилган имитация институтлари ҳам киради. Бугун ўзини император ёки подшоҳ деб эълон қилиш мода эмас. Президент ва бош вазир унвонлари билан чекланишга тўғри келади. Бундан ташқари, нуфуз учун бошқа демократик қоидалар ва жараёнларни: парламентаризм, кўппартиявийлик, сайловлар ва ҳ.к.ни имитация қилишга тўғри келади.

Шундай қилиб, зўравонлик ёрдамида ўрнатилган ёки «совға қилинган» институтлар ишга тушиши учун ижтимоий фаол аҳолининг катта қисми: а) уларнинг ишида эҳтиёж сезиши; б) сақлаб қолишни ҳимоя қила олиши керак (чунки улар жуда нозик ва доимий қўллаб-қувватлашга муҳтож).

Амалиёт шуни кўрсатадики, демократик институтларга бўлган эҳтиёж, дастлаб мулкни ҳимоя қилиш зарурати сифатида ва асосан одамлар орасида пайдо бўлади: а) йўқотадиган нарсаси бор ва бу биринчи навбатда шахсий мулки ва бизнеси бўлганлар, б) авторитар раҳбар ёки унинг атрофидагилар билан алоқа қилиш орқали мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун етарли кучга эга бўлмаганлар. Бошқача қилиб айтганда, демократик қадриятларнинг асосий ташувчилари кичик ва ўрта мулкдорлар ва яхши маош оладиган малакали ишчилар, яъни ўрта синфдир.

Камбағалларнинг йўқотадиган нарсаси йўқ ва уларнинг мулкини ҳимоя қилувчи аниқ ва самарали қоидаларга бевосита қизиқиш йўқ. Ўта бойлар мулкни ҳимоя қилишнинг суд механизмларидан ташқари бошқа имкониятларига эга. Бундан ташқари, уларнинг бойлиги кўпинча бизнеснинг тенг бўлмаган шароитлари ва коррупцион бойиш схемаларига асосланади, улардан фойдаланиш жамиятни демократлаштириш билан қийинлашади. Шунга кўра, самарали демократик институтларга барқарор эҳтиёж жамиятда ўз манфаатларини биладиган ва уларни ҳимоя қилишга қодир муҳим ўрта синф шакллангандагина юзага келади. Бу эса аҳоли жон бошига норесурс даромадларининг етарли даражада юқори бўлишини талаб қилади. (Хом ашё даромади жамиятнинг барча аъзолари ўртасида ё кўп ёки камроқ тенг тақсимланади ёки сиёсий ҳокимиятга яқин одамларнинг кичик гуруҳига тушади. Иккала ҳолатда ҳам ўрта синф шаклланмайди).

Шундай қилиб, биз ресурсдан ташқари даромадларнинг паст даражаси ва ўрта синфнинг заифлиги Марказий Осиё мамлакатларида демократлаштириш имкониятларини объектив равишда чеклаётганини кўрамиз. Шу билан бирга, Ҳиндистон ва Грузия тажрибаси шуни кўрсатадики, паст даромадлар ҳар доим ҳам мамлакатларни демократлаштиришдан тўхтатиб қўймайди.

Тарихий тажрибанинг роли

Демократик институтларнинг пайдо бўлиши ва барқарорлигида тарихий тажриба кам эмас, баъзан ундан ҳам каттароқ рол ўйнайди. Илгари демократик институтлар мавжуд бўлган мамлакатларда (кўпинча шаҳар ва жамоат ўзини ўзи бошқариш шаклида) демократия бундай тажрибага эга бўлмаган мамлакатларга қараганда анча осон илдиз отади.

Бу фарқ, масалан, ХХ аср Италиясида демократик институтларнинг роли ва эволюциясини ўрганиш орқали намоён бўлади. Шимолий Италия ҳам иқтисодий ривожланиш, ҳам расмий демократик институтларнинг самарадорлиги бўйича жанубий Италиядан сезиларли даражада олдинда. Гап шундаки, Шимолий Италияда ўрта асрлардан бошлаб савдо ҳам, ўрта синф ҳам, шаҳар ҳокимияти ҳам юксак даражада ривожланган. Аҳолининг кенг қатламлари Шимолий Италия республикаларининг иқтисодий ва сиёсий ҳаётида фаол иштирок этдилар. Аксинча, жанубий Италияда асрлар давомида маҳаллий аҳолининг иқтисодий ва сиёсий эркинликларини чекловчи авторитар режимлар ҳукмронлик қилган. Жануб аҳолиси энди қироллик ёки ташқи босқинчилар томонидан ўрнатилган расмий ҳуқуқий тизимга эмас, балки норасмий институтларга, шу жумладан таниқли мафияга таянишди. Аҳолининг расмий демократик қоидалар асосида яшашга ҳар хил тайёргарлиги шундан келиб чиқади.

Ўрта Осиёда маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш ва аҳолининг кенг қатламларининг жамият ҳаётида иштирок этиш анъаналари, агар улар бир пайтлар мавжуд бўлган бўлса, ўта ибтидоий шаклда бўлиб, мустақилликка эришгунга қадар халқ хотирасидан узоқ вақт ўчирилган эди. Бу ерда халқ ҳокимиятини расман эълон қилган, лекин ҳақиқатда бутун ҳокимиятни партия номенклатурасига берган совет ижтимоий тизимининг «яхши ишини» таъкидлаб ўтиш мумкин эмас.

Большевиклар совет ва постсовет халқларининг демократия нима эканлиги ҳақидаги стереотипларини шакллантириш учун кўп меҳнат қилдилар. Большевиклар ва уларнинг етакчиси Ленин учун демократия буржуазиянинг пролетариат устидан ҳокимиятини мустаҳкамлаш қуролидир. Демократик институтлар яъни парламентаризм, ҳокимиятлар бўлиниши, мустақил суд ва оммавий ахборот воситаларига нисбатан нафратланиш шундан келиб чиқади. Инқилобий мақсадга мувофиқлик биринчи ўринда туради. Ва, албатта, энг муҳими, демократик расмиятчиликлар. Бу қонун устуворлиги, халқ иродаси, ҳокимиятлар бўлиниши ҳақидаги қуруқ гап-сўзларга парво қилмай, ҳокимиятни қўлга олиш. Тарих қонунлари демократик тамойиллардан кучлироқдир.

Демократик тартиб-қоидалар ва қонун устуворлигига нисбатан нафрат билан муносабат постсовет ҳудудида ҳам оммавий онгнинг, ҳам элита дунёқарашининг устун хусусияти ҳисобланади. Балки шунинг учун амалда фаолият юритаётган демократик сиёсий тизимларимиз қоидадан кўра истиснодир? Балки шунинг учун ҳам демократик институтларимиз (парламентлар, судлар, партиялар, “мустақил” оммавий ахборот воситалари) кўпинча ҳақиқий демократиядан кўра уйдирма, тақлид кўринишларидир?

Оқ ва қора рицарлар

«Оқ ва қора рицарлар» назариясига кўра, демократлаштириш жараёнларига кучли ташқи шериклар таъсир кўрсатади. “Оқ рицарлар” ўз қўшниларини демократлаштиришга, “қора рицарлар” эса, аксинча, авторитаризмга ундайди.

Масалан, Шарқий Европанинг собиқ социалистик мамлакатлари дарҳол Ғарбий Европа таъсири қаноти остига ўтди. Географик ва маданий яқинлик кўплаб мамлакатларнинг бозор иқтисодиёти ва демократик ҳуқуқий тизимга ўтишини осонлаштирди. Бу борада Шарқий Германия Польшага қараганда, Польша эса Украинага қараганда осонроқ вақтга эга бўлди. Кавказ мамлакатлари географик жойлашуви, Арманистон ва Грузия учун эса маданий яқинлик туфайли Ғарбий Европанинг кучли таъсири остида.

Марказий Осиё мамлакатларига Европа ва Ғарб цивилизацияси бошқа марказлари анча кам таъсир кўрсатади. Улар бошқа «рицарлар»  -демократик институтларга қўшилиш нуқтаи назаридан, албатта, «қора рицарлар» – Хитой ва Россия билан ўралган. Улар бизга яхши нарса ўргата олмайди. Аксинча, улар экстратив (тор доирадаги одамлар учун фойдали) институтлар ва бошқарувнинг нодемократик шаклларини кучайтиришга ҳисса қўшадилар. Улар учун авторитар ва коррупцион режимлар билан иш олиб бориш баъзан қулайроқ. Афсуски, шундай.

Демократик институтлар ва иқтисодий ривожланиш суръатлари

Кейинги савол: демократик институтларнинг ривожланиши иқтисодий ривожланишга қай даражада ёрдам беради ёки тўсқинлик қилади?

Эҳтимол, бугунги кунда иқтисодчилар орасида аниқ ва шаффоф қонунчилик, самарали ва мустақил суд тизими, ҳукумат ва жамият ўртасида ўзаро алоқанинг мавжудлиги, иқтисодиётда ўзаро тийиб туриш ва мувозанатнинг мавжудлиги иқтисодиётнинг муваффақиятли ривожланиши учун муҳимлигини инкор этадиган одамни топиш қийин. сиёсий тизим. Қонунчилик қанчалик содда ва шаффоф бўлса, қонунлар судлар томонидан қанчалик яхши ҳимоя қилинса, тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ харажатлар қанча кам бўлса, мулк ҳуқуқи шунчалик яхши ҳимояланади. Давлат идоралари жамият талабларини қанчалик кўп тингласа, ижро ҳокимиятига нисбатан чекловлар қанчалик кўп бўлса, шахсий ва гуруҳ манфаатларини рўёбга чиқариш учун давлатдан фойдаланиш имкониятлари қанчалик кам бўлса, бизнес шунчалик рақобатбардош фаолият юритади. Иқтисодиёт шунчалик самарали бўлади.

Бошқача айтганда, яхши фаолият юритаётган демократик институтлар иқтисодий тараққиётга ёрдам беради.

Бошқа томондан, авторитар режимлар томонидан иқтисодий ютуқларга эришилганига кўплаб тарихий мисоллар мавжуд. Авторитар раҳбарлар баъзан иқтисодий ўсишга ёрдам берувчи номақбул ислоҳотларни амалга оширишни осонлаштиради. Бироқ, бу мисолларда иккита муҳим «лекин» бор.

Битта «илғор», самарали авторитар раҳбарга кўпинча ўз мамлакатларини турғунлик ва қашшоқлик сари итараётган ўнлаб, балки юзлаб ретроградлар ва коррупционер амалдорлар тўғри келади.

Авторитаризм, албатта, иқтисодий фаровонликнинг кафолати эмас. Мамлакат учун маърифатли “миллат етакчиси”га эга бўлиш имконияти унчалик юқори эмас.

«Кучли қўл»нинг ғалабаси деб эълон қилинган кўплаб мисоллар кўпинча авторитаризмнинг авторитаризмдан фарқ қилишини ҳисобга олмайди. Қоида тариқасида, иқтисодий муваффақиятга мулкий ҳуқуқлар ва битимларни ҳимоя қилишда, бизнес юритиш харажатларини камайтиришда, иқтисодий сиёсатда мослашувчанликни таъминлашда ва коррупцияга қарши курашда жуда муҳим рол ўйнайдиган маълум (чекланган бўлса ҳам) демократик механизмлар арсеналидан фойдаланадиган юмшоқ авторитар режимлар эришади. Хусусан, бу Сингапур ва Хитой модернизация моделларига тааллуқлидир, улар қуйида муҳокама қилинади.

Шундай қилиб, муайян вазиятларда демократлаштириш туб бозор ислоҳотларини амалга оширишга тўсқинлик қилиши мумкин бўлса-да, кўпинча бу ислоҳотлар “ҳаддан ташқари демократлашув”дан эмас, балки демократик институтларнинг, хусусан, мустақил оммавий ахборот воситаларининг, ҳокимиятларнинг бўлиниши ва ҳокимиятларнинг бўлиниши тийиб туриш ва мувозанат тизими, мустақил ва жамоатчилик томонидан назорат қилинадиган суд тизими кабиларнинг ривожланмаганлигидан азият чекади.

Энди иқтисодий ва сиёсий модернизациянинг мумкин бўлган йўллари (моделлари) ва бу моделларда демократик институтларнинг ўрни ҳақида.

Классик усул: мулкни ҳимоя қилиш, тийиб туриш ва мувозанат механизмлари

Аксарият замонавий Ғарб демократиялари жамиятни сиёсий ташкил этишнинг ҳозирги моделигача узоқ йўлни босиб ўтди. Бу йўл баъзан кўп асрларга чўзилган. Олдинга ҳаракат қилишнинг классик варианти Буюк Британиядир.

Англия Рим империясидан Рим ҳуқуқи ва хусусий мулкни, шу жумладан саноатдан олдинги даврда энг қимматли ресурс – ерга эгалик ҳуқуқини мерос қилиб олди.

Шунга кўра, асосан йирик ер эгалари (баронлар) бўлган мулкдорлар доимо ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масаласига дуч келишган. Бундан ташқари, мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш зарурати ўз эркинлиги ва ҳаётини ҳимоя қилиш зарурати билан чамбарчас боғлиқ эди, чунки қирол ҳар доим баронни хиёнатда ёки бошқа жиноятда айблаб, бировнинг шахсий мулкини тортиб олишга ундаган. Охир-оқибат, баронлар монархни Эркинликнинг буюк хартиясини имзолашга мажбур қилдилар, бу қирол ҳокимиятини фақат баронларнинг, яъни ўша пайтдаги Англия аҳолисининг жуда кичик қисмининг манфаатларини кўзлаб чеклаб қўйди. Лекин айнан мана шу ҳужжат сиёсий ўзаро тийиб туриш ва мувозанат тизимини яратишга асос бўлди. Ушбу тарихий ҳолатдан кўрамизки, баъзида индивидуал ҳокимиятни ким ва қандай чеклаши муҳим эмас. Асосийси, у чекланган бўлиши керак.

Баронлардан ташқари илк ўрта асрларда инглиз қиролининг ҳокимияти христиан черкови (бу қиролга эмас, балки Рим папасига бўйсунувчи) ва маҳаллий ҳокимиятлар (жамоалар) билан чегараланган. Мустақил шаҳар ва қишлоқ жамоалари ва кучли зодагонларнинг мавжудлиги Лордлар палатаси ва жамоат палатасидан иборат икки палатали парламентнинг пайдо бўлишига олиб келди.

Англияда демократик институтларнинг кейинги ривожланиши осон эмас эди ва кўпинча турли тарихий воқеалар туфайли тўхтатилди. Масалан, Генрих VIII деярли мутлақ диктатор бўлиб, ўз ваколатларини қўрқитадиган аристократлар ёки у Рим черковидан ажратиб, ўзига бўйсундирган черков томонидан чекланмаган эди.

Бироқ, умумий тенденция шундай эдики, ўсиб бораётган ва мустаҳкамланиб бораётган мулкдорлар ва тадбиркорлар синфи ўз ютуқларини демократик институтларда мустаҳкамлаб, босқичма-босқич ўз ўрнини эгаллаб олди. Бу жараён Буюк географик кашфиётлар, мустамлакачилик истилолари ва саноат инқилоби даврида тезлашди. Савдогарлар ва саноатчилар қирол ҳокимиятига қарши туришга қодир яна бир қудратли кучни ташкил қилишди. Қироллар парламентга жуда қарам эди, чунки фақат қонун чиқарувчи ҳокимият янги солиқларни киритиши мумкин эди. (Таққослаш учун, Испанияда қирол Америка мустамлакаларидан тўғридан-тўғри қироллик хазинасига тушадиган катта даромадлар туфайли ташқаридан шунга ўхшаш розиликка муҳтож эмас эди).

Сайлов ҳуқуқига эга фуқаролар сонини кенгайтириш, сўз ва виждон эркинлиги ҳуқуқларини мустаҳкамлаш, мустақил суд тизимини шакллантиришни ўз ичига олган демократлаштириш жараёни XIX -асрда тезлашди ва Буюк Британияда фақат икки жаҳон уруши орасидаги даврда якунланди. 1928 йилда қабул қилинган «Халқ вакиллиги тўғрисида»ги қонун жинси ва даромад даражасидан қатъи назар, 21 ёшдан ошган барча одамларга исталган даражадаги сайловларда овоз бериш ҳуқуқини берди.

Классик модернизация йўлининг заифлиги унинг давомийлигидир. Бизнинг мамлакатларда замонавий иқтисодий ва сиёсий институтларни шакллантириш учун «классик капитализм» мамлакатлари каби кўп вақт йўқ.

Аёллар овоз бериш ҳуқуқига эга бўлган саналар

Россия: тўхтатилган модернизация

Қизиғи шундаки, Россиянинг 1990-йилларнинг ўрталари ва иккинчи ярмидаги сиёсий тизими Англиянинг ўрта асрларнинг охиридаги сиёсий тизимига жуда ўхшаш эди. Аристократия ролини олигархлар бажаришган.

Бироқ, 2000-йилларда яратилган «ҳокимият вертикали» пайдо бўлган демократик институтларни йўқ қилди ва мамлакат сиёсий тизимини Генрих VIII даврига қайтарди.

Маълум бўлди-ки, ёш демократик институтлар учун «туриб берувчи» ҳеч ким йўқ эди. Табиий ресурс рентасини олишга қаратилган иқтисодиётда ҳали кучли ўрта синф шаклланишга улгурмади. «Мустақил» олигархлар» эса “танага яқин» олигархларнинг янги тўлқини томонидан бўйсундирилди ёки «қулоқ қилинди» ёки қувиб чиқарилди.

Сингапур йўли: кучли лидер ва Британия ҳуқуқий муҳити

Сингапурдаги Ли Куан Ю режими авторитар ҳисобланади ва унинг муваффақиятлари кўпинча бу нотўғри тушунча билан боғлиқ. Айни пайтда, агар бу авторитаризм бўлса, у жуда юмшоқ, «маърифатли» шаклда эди. Биринчидан, Сингапур Британия ҳуқуқ тизими ва Британия судларини мерос қилиб олди. Бу эса, истаймизми йўқми, жуда кўп. Иккинчидан, “авторитар” Ли Куан Ю энг қаттиқ чораларни қўллаган ҳолда, қонун устуворлиги ва барчанинг, жумладан, юқори мансабдор шахслар ва унинг яқинларининг қонун олдида тенглиги тамойилларини татбиқ этди. Бундан ташқари, иқтисодиётни максимал даражада либераллаштириш рақобатни ривожлантиришга ва ҳамма учун тенг ўйин қоидаларига эътибор қаратган ҳолда амалга оширилди («ўзимизникилар учун – ҳамма нарса, қолганлар учун атайлаб нотўғри ёзилган қонун» тамойили бўйича эмас” ).

Кўриб турганингиздек, қандайдир тарзда бу бизнинг постсовет авторитар режимларига унчалик ўхшамайди.

Бироқ, бизнинг мамлакатларимиз учун Сингапур тажрибасини такрорлаш жуда қийин, бу биринчи навбатда бизда Британия (ёки шунга ўхшаш) ҳуқуқий тизимнинг йўқлиги сабабли. Афсуски, бизга мутлақо бошқа ҳуқуқий тизим ва ҳуқуқий маданият мерос бўлиб қолди.

Грузия модели: «келгиндиларнинг» кучли жамоаси ва «бевақт» демократлаштириш

Бироқ 2004-2013 йилларда Грузияда Сингапур тажрибасини такрорлашга ҳаракат қилишди. Ва, қанчалик ғалати бўлмасин, кўп нарса содир бўлди. Иқтисодиётни либераллаштириш, давлат функцияларини минималлаштириш ва давлат бошқарувининг бутун тизимини оптималлаштиришга қаратилган туб тизимли ислоҳотлар амалга оширилди. Ислоҳотлар одатда ташқаридан – хусусий сектордан ва хориждан таклиф қилинадиган кучли ва яхши мувофиқлаштирилган экспертлар жамоаси томонидан амалга оширилди.

Бир неча йил ичида мамлакатни қашшоқлик ва бандитларча қонунсизликдан олиб чиқишга, давлат институтларининг тубдан янги тизимини яратишга муваффақ бўлинди. Бироқ ислоҳотчилар парламент ва президентлик сайловларида мағлуб бўлишди. Грузия ислоҳотларининг интеллектуал етакчиси Каха Бендукидзе демократлаштириш Грузиядаги иқтисодий ислоҳотларга зарар етказади, деб ҳисоблайди.

Жамият бундай туб ўзгаришларга тайёр эмаслиги аниқланди ва ислоҳотчилар томонидан мамлакатга «ҳадя қилинган» демократик механизмлардан фойдаланиб, ўша ислоҳотчиларни ҳокимиятдан четлатди.

Бироқ, ислоҳотчиларнинг кетиши билан ислоҳотлар барбод бўлмади. Янги ҳукумат ислоҳотларнинг асосий ютуқларига тажовуз қилмади. Шунчаки модернизация суръатлари секинлашди, кўплаб ислоҳотлар музлатиб қўйилди. Лекин 2004-йилдан кейин яратилган иқтисодий-ҳуқуқий тизим етарлича қобилиятли ва яхши натижаларни кўрсатмоқда.

Хитой усули: босқичма-босқич ва алмашадиган ҳокимият

Хитой модернизация моделининг яққол ютуқлари – бу жуда катта ва яқиндагина қашшоқ бўлган ва энг даҳшатли коммунистик тажрибаларни бошдан кечирган мамлакатнинг тез иқтисодий юксалиши. Бу кичкина, қулай жойлашган, муваффақиятли ҳуқуқий Британия меросидан моҳирлик билан фойдаланган Сингапур эмасди.

Буюк Ден Сяопин капитализм қуриш ниятида эмас эди. У Хитойда мавжуд социалистик иқтисодни яхшилаш учун фақат соғлом фикрга таянган ҳолда оқилона, оқилона қарорлар қабул қилди. Маълум бўлишича, агар сиз доимо соғлом фикрга асосланган ва нафақат яқинларингиз, балки бутун аҳоли фаровонлигини оширишга қаратилган қарорлар қабул қилсангиз, бозор иқтисодиётига эришасиз. Хитойнинг ақл бовар қилмайдиган меҳнатсеварлиги ва тадбиркорлиги билан кучайган бозор иқтисодиёти эса «Хитой иқтисодий мўъжизаси» деб номланган нарсани тақдим этди.

Шу билан бирга, Хитойда эркин сайловлар, мустақил матбуот ва мустақил суд тизими каби классик Ғарб демократик институтлари ишламайди. Кўриниб турибдики, жамиятда кўплаб ислоҳотлар айнан авторитар бошқарув механизмлари туфайли амалга оширилди.

Мен 10-20 йил олдин чинакам эркин сайловларнинг ўтказилса, бу «буржуа дегенеративларининг» яъни ислоҳотчиларнинг  (Грузияда бўлгани каби) ҳокимиятдан кетишига олиб келиши ва ҳокимиятни ҳақиқий маочиларга қайтариб беришига олиб келарди дея қўрқаман. Бироқ, бугунги кунда вазият бошқача бўлиши ҳам мумкин: мамлакатда турмуш даражаси сезиларли даражада ошди ва кучли ўрта синф пайдо бўлди, яъни босқичма-босқич демократлаштириш учун объектив шароитлар пайдо бўлди.

Аммо шунга қарамай, савол туғилади: Хитой модернизацияси авторитар бошқарув модели туфайли муваффақиятли бўлдими? Ҳа ва йўқ. Хитойда авторитар сиёсий режим мавжуд, аммо бу биз постсовет ҳудудида кўрган авторитаризмдан бутунлай бошқача.

Биринчидан, бу таърифи бўйича шахсий авторитаризмга қараганда юмшоқроқ бўлган партия авторитаризми. Шундай бўлса-да, мамлакатни шахс томонидан эмас, балки маълум тамойиллар асосида бирлаштирилган партократия бошқараётган бўлса, бу партократлар демократик институтларнинг ўхшаш (тўлиқ ҳуқуқли бўлмаса ҳам) баъзи қоидаларни ишлаб чиқишлари ва уларга риоя қилишлари кераклигини англатади, масалан, “партия ичидаги демократия” механизми орқали. Бу турдаги қоидалар эса ҳар доим шахсий ҳокимиятни чеклаш ва сиёсий қарорлар қабул қилишда назорат ва мувозанат тизимидир.

Иккинчидан, Хитойда объектив равишда (ҳатто Мао даврида ҳам!) қарорлар қабул қилишни марказсизлаштиришнинг нисбатан юқори даражаси ривожланган, вилоятлар ва туманлар даражасида номенклатуранинг сезиларли мустақиллиги мавжуд. Шундай бўлса-да, бу жуда катта мамлакат, бир марказдан бошқарилмайди. Демак, қарор қабул қилувчи марказлар битта эмас, кўп. Бу жуда яхши. Бундан ташқари, замонавий Хитойда бу марказлар инвестицияларни жалб қилиш ва натижада иқтисодий жиҳатдан қулай ўйин қоидаларини яратиш учун бир-бири билан рақобатлашади.

Учинчидан, Хитой партократияси кадрлар алмашинувининг ўзига хос механизмини яратишга муваффақ бўлди, унга кўра номенклатуранинг барча вакиллари, шу жумладан юқори раҳбарият вақти-вақти билан ўз лавозимларидан истеъфога чиқди. Олий раҳбарият ҳар 10 йилда алмаштириларди (бундай автократияни яна қаерда кўргансиз?). Бу механизм Хитой авторитаризмини ҳокимият ворислигининг аниқ қоидалари мавжуд бўлмаган ва ҳали ҳам мавжуд эмас совет ва постсовет авторитаризмидан жуда яхши ажратиб туради.

Афтидан, авторитаризмнинг юмшоқлиги, бир нечта қарор қабул қилиш марказларининг мавжудлиги ва ҳокимият ворислигининг аниқ қоидалари Хитой модернизация моделига бундай ажойиб иқтисодий муваффақиятларга эришишга имкон берди. Тўғри, ҳозирда олий раҳбариятнинг ҳар 10 йилда бир марта мажбурий алмашинуви тамойилидан воз кечишга уриниш кузатилаётганга ўхшайди. Бу, менинг фикримча, Хитойнинг келажакдаги иқтисодий ва сиёсий ривожланишига жуда салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Лекин бу бошқа мавзу.

Ухлаётган институтларни уйғотиш

Айтилганлардан қандай хулосалар чиқариш мумкин?

1. Бир қатор демократик институтларнинг мавжудлиги ва самарадорлиги (ҳатто Хитойдаги каби классик шаклларда бўлмаса ҳам) Марказий Осиё мамлакатлари иқтисодий ривожланиши учун жуда муҳимдир. Улар орасида ҳокимият ворислигининг самарали тартиблари, самарали ва мустақил суд тизими, давлат ва фуқаролик жамияти ўртасидаги самарали қайта алоқа тизими, ижро ҳокимияти органларининг ҳеч бўлмаганда бир нечта назорат ва мувозанат механизмлари мавжудлигини алоҳида таъкидлаш жоиз. Агар ушбу институтлар мавжуд бўлмаса ёки ривожланмаган бўлса, бу бозор ислоҳотлари ва иқтисодий ривожланишга салбий таъсир қилади.

2. Минтақадаги мамлакатларни демократлаштириш йўлида кўплаб объектив ва субектив тўсиқлар мавжуд, жумладан:

аҳоли жон бошига норесурс даромадларининг паст даражаси ва бунинг натижасида жамият ва иқтисодиётдаги демократлаштиришнинг асосий фойда олувчиси ва «мотори» бўлган ўрта синфнинг заиф позициялари;

• тарихий анъаналарнинг заифлиги, демократик институтлар мавжудлигининг тарихий тажрибасининг йўқлиги (камдан-кам истиснолардан ташқари), демократик институтлар ишини англатмайдиган «совет мероси» нинг катта роли;
• демократлаштириш жараёнларини объектив равишда тўхтатувчи нуфузли «қора рицарлар»  мавжудлигида ташқи демократик марказларнинг (жамиятимизни демократлаштиришда «устоз» вазифасини бажариши мумкин бўлган) географик ва маданий жиҳатдан узоқлиги.

Юқорида санаб ўтилган тўсиқлар мавжудлигини ҳисобга олсак, жамиятларимизни тез демократлаштиришни кутмаслик керак, кимлар учундир доно “миллат етакчиси” борасида омад кулиб боқиши ва бошқа шароитлар жуда қулай ривожланиши бундан мустасно. Кўпроқ ёки камроқ самарали фаолият юритувчи ва барқарор демократик институтларни шакллантириш учун ўнлаб йиллар керак бўлади. Олдинда ўз эҳтиёжларини биладиган кучли ўрта синф, ўз ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қила оладиган қобилиятли фуқаролик жамиятини шакллантириш бўйича узоқ ва машаққатли иш турибди.

Бу иш маълум даражада мавжуд бўлса-да, кўпинча расмий ёки ёмон ишлаётган институтларнинг мавжудлиги билан ёрдам беради: кўппартиявийлик, аҳоли томонидан сайланадиган вакиллик ҳукумати, қисман аҳоли томонидан сайланган ижро этувчи ҳокимият (президент сайловлари), расман мустақил ва ҳуқуқи ўзида бўлган судлар, марказий банклар ва бошқалар. Бу ҳаракатсиз институтларни жонлантириш керак.

Уларни нолдан яратишингиз шарт эмаслигининг ўзи яхши. Масалан, умумий сайлов ҳуқуқини, қонун чиқарувчиларни сайлашни, одамларнинг партиялар ва бошқа нодавлат нотижорат ташкилотларида бирлашишининг қонуний имкониятларини талаб қилиш. Қоғозда буларнинг барчаси аллақачон мавжуд. Фуқаролик жамиятининг вазифаси расмий равишда мавжуд институтларни реал мазмун билан тўлдиришдир.

Олдинда узоқ ва машаққатли иш турибди – ҳокимият билан мураккаб мулоқот, қонунчиликни такомиллаштириш, кўплаб суд жараёнлари, оммавий муҳокамалар, журналистик текширувлар, норозилик намойишлари ва бошқалар. ва ҳ.к. Эркинлик ва демократия ҳеч қачон ҳеч кимга осон ва тез берилмаган. Бироқ, биз учун бу биздан олдин бу йўлда ҳаракат қилганларга қараганда, анча осон бўлади.

4. Иқтисодий ислоҳотлар жамиятни демократлаштиришда жуда катта рол ўйнайди, чунки уларгина демократик ўзгаришларнинг барқарорлиги учун объектив шарт-шароитларни таъминлайди: аҳолининг нисбатан юқори турмуш даражаси ва кучли ўрта синф. Яна бир нарса шундаки, самарали демократик институтлар ёрдамисиз иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш жуда қийин. Шундай экан, иқтисодий ва сиёсий ўзгаришлар бир вақтда, босқичма-босқич амалга оширилиши керак. Бироқ, афтидан, уларни тез ва дарҳол амалга ошириш мумкин бўлмайди. Бунинг учун жуда кам объектив шартлар мавжуд. Ҳақиқий, чуқур ўзгаришлар ўнлаб йиллар давом этишини тушунишингиз керак.

Яна бир жиҳат. Мамлакатларимизни модернизация қилишда жамоатчилик онгидаги ўзгаришлар катта рол ўйнамоқда. Биз ҳаммамиз, вилоят аҳолиси, баъзилар кўпроқ, баъзилар камроқ даражада “совет йўргагидан чиққанмиз”. Болалигимиздан барчамиз қонун ва демократияга, бозор ва рақобатга, мамлакатлар ўртасидаги тенг иқтисодий ва сиёсий ҳамкорликка истеҳзоли, нигилистик муносабат мафкурасига сингиб кетганмиз. Кўзимизга бизни ҳар томондан ўраб турган душманлар кўринади. Биз кўпинча бугунги кунда фаровонликка фақат ҳамкорлик ва очиқлик орқали эришиш мумкинлигини тушунишни хоҳламаймиз. Биз ҳаммамиз, буни англаб етиш ёки етмаслислигимиздан қатъи назар,  Лениннинг талабаларимиз, меросхўрларимиз. Биз ҳозирча бу мафкуравий меросдан қутулмагунимизча, уни ўзимиздан йўқ қилмагунимизча, цивилизацияли давлат қура олмаймиз. Чунки замонавий цивилизациялашган давлат қонун устуворлиги, ҳокимиятлар бўлиниши, қарорлар қабул қилишнинг марказсизлашуви, ҳокимият алмашинуви, бозор рақобати, дунё учун ташқи очиқлик тамойилларига асосланган давлатдир. У Ленин ва унинг меросхўрларига етти-ёт бегона. Яъни биз учун…