Россия ва Марказий Осиё мамлакатлари 24 февралдан кейин. Уларнинг муносабатлари қандай ривожланяпти ва уларни нималар кутмоқда?

2022 йилда Украинада бошланган ҳарбий амалиётлар жаҳон сиёсий жараёнлари ва Россиянинг уларда тутган ўрнини ўзгартирди. Икки йил аввал Россиянинг Марказий Осиёдаги мавқеи шу қадар кучли эдики, Москва ҳатто Хитойнинг минтақада кучайиб бораётган иштирокини эътиборсиз қолдириши мумкин эди. Энди эса Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг ҳар қандай дадил баёноти ёки ишорасини, гарчи савдо, миграция оқими (2022 йилда Россияга охирги беш йил ичида рекорд даражада Марказий Осиё мамлакатлари фуқаролари келган) ва ҳар икки томон раҳбарларининг учрашувлари сони сезиларли даражада ошиб бораётган бўлса-да (2022 йилда уларнинг сони 50 тадан ошган), Россиянинг расмий ташвиқоти нуқтаи назаридан, “демарш” ёки “нодўстона ҳаракат” деб баҳолаш мумкин. Бу ҳақда «Новая газета» ёзмоқда.

Россиянинг минтақадаги таъсирини йўқотаётгани ҳақида гап-сўзлар кўпаймоқда. Аввало, бундай туб бурилишнинг пайдо бўлишига Марказий Осиё давлатларидан ҳеч бири Украинада можаро бошланишини расман қўллаб-қувватламагани таъсир кўрсатди. Бундан ташқари, Марказий Осиёнинг барча давлатлари Россияга қарши санкцияларга амал қилиш ниятида эканликларини айтишмоқда.

2014 йилдагидек, на Қозоғистон, на Ўзбекистон, на Қирғизистон, на Тожикистон, на Туркманистон “ЛХР” ва “ДХР”ни – республикалар сифатида ҳам, Россиянинг бир қисми сифатида ҳам тан олмади. Қолаверса, очиқчасига Украинадаги можарони уруш деб аташмоқда.

Шунингдек, Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари Путин ҳузурида бир неча бор дадил баёнотлар билан чиқишди, бу ҳам Москва томонидан салбий қабул қилинди: Қосим-Жомарт Токаевнинг ПХИФ-22 да Қозоғистон “ДХР” ва “ЛХР”  каби “квази-давлатлар”ни тан олмаслиги ҳақидаги баёноти,  Тожикистон президенти Эмомали Раҳмоннинг Путиндан “Марказий Осиё мамлакатларини ҳурмат қилиш ва уларга собиқ СССР республикалари каби муносабатда бўлмаслик” талаби Россиянинг ғашини келтирадиган даражада янгради.

Марказий Осиё бўйича эксперт Темур Умаров Марказий Осиё президентларининг кескин баёнотларини Россия илгари “заҳарли” давлат ролида бўлмагани, энди эса Украинадаги воқеалар сабаб шундай бўлгани билан изоҳлайди. Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари, биринчи навбатда мамлакати минтақадаги жаҳон иқтисодиётига энг чуқур интеграциялашган Қосим-Жомарт Токаев учун ҳам у билан Россиянинг Украинадаги ҳаракатлари ўртасида маълум масофа борлигини халқаро ҳамжамиятга кўрсатиши муҳим эди.

Аммо, шу билан бирга, Умаровнинг фикрича, ҳар доим кўпвекторли ёндашувга амал қилган Марказий Осиё давлатлари учун маневр майдони бугун Ғарб билан муносабатларда торайиб бормоқда: уларнинг ҳамкорлигининг ҳар қандай янги формати Россиянинг ва яқинда биргаликда «минтақадаги рангли инқилобларга йўл қўймаслик» ҳақида баён қилган Хитойнинг қаттиқ назорати остида бўлади. Шу билан бирга, Умаровнинг таъкидлашича, Марказий Осиёда Ғарб давлатларининг мавжудлиги тенденцияси анча пасайган. Ғарб эса минтақадаги ўз мавқеини мустаҳкамлаш учун ҳали ҳеч нарса таклиф қилгани йўқ.

Бироқ, Марказий Осиё давлатлари Россия томонидан дўстона эмас деб тан олинган Ғарб давлатлари билан ҳамон фаол ҳамкорлик қилмоқда: улар санкцияларни амалга ошириш бўйича маслаҳатлашадилар, лекин шу билан бирга, Москванинг санкциясиз дунёга дарчани очиқ тутишига тўсқинлик қилиш учун ҳеч нарса қилишмоқда ва Россияни четлаб ўтадиган янги савдо йўлларини ташкил қилишмоқда.

Кўпчиликка Марказий Осиё ва Россия ўртасидаги ҳамкорлик заифлашаётгандек туюлиши мумкин, аммо кўплаб далиллар бунинг аксини кўрсатмоқда. Масалан, Россиянинг Марказий Осиё мамлакатлари билан товар айирбошлаш ҳажми биргина 2022 йилнинг ўзида жадал ўсди:  Қозоғистон билан 10 фоизга, Қирғизистон ва Ўзбекистон билан 40 фоизга, Тожикистон билан 22 фоизга ва Туркманистон билан 45 фоизга. Агар санкциялар туфайли савдо оқимларини қайта йўналтириш бўлмаганида, Россия бугунги кунда минтақага аввалгидан кўра кўпроқ эътибор қаратмаётганида, бундай кўрсаткичлар мумкин эмас эди. Бундан ташқари, Марказий Осиё айрим россияликлар учун ўзига хос молиявий марказга айланди: масалан, 2022-йилда Россиядан Қозоғистонга 770 миллион доллар, Ўзбекистонга эса 17 миллиард доллар ўтказилди: бу аввалги 2021 йилга нисбатан мос равишда 7 ва 2,5 баравар кўп.

Марказий Осиё давлатларининг Россияга нисбатан ҳозирги сиёсатини ўз иқтисодиётларини ривожлантиришга уриниш сифатида баҳолаш керак. Шу билан бирга, Россия Федерацияси раҳбарияти ҳали ҳам вақти-вақти билан Марказий Осиё мамлакатларига Москвага қарамлигини эслатиб туради: масалан, Қозоғистон ўз нефтининг катта қисмини экспорт қиладиган Россия орқали ўтадиган Каспий нефт қувурининг ҳар ойда тўхтатилиши (Остона бундан 600 миллион доллардан кўпроқ зарар кўрди). Мутахассисларнинг таъкидлашича, Москванинг бундай ҳаракатларидан мақсад унинг Украина ва Ғарбга нисбатан сиёсатини мутлақ қўллаб-қувватлаш талаби эмас – бунинг учун босим кучлироқ бўлар эди.

Бироқ аввалига фақат Қирғизистон президенти Садир Жапаров ташриф буюриши режалаштирилган Москвадаги Ғалаба парадига Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг яқинда келиши бироз бошқача кўриниш олди. Байрамдан атиги бир кун олдин унга Марказий Осиё республикаларининг барча раҳбарлари ва Арманистон бош вазири Никол Пашинян йиғилгани маълум бўлди.

Уларнинг барчаси бир йилдан кўпроқ вақт давомида «МҲА» мавзусидан иложи борича узоқроқ туришга ҳаракат қилишди, аммо жиддий обрў-эътибор хавф-хатарларига қарамай, улар охир-оқибат кўпчилик Украинадаги жангларни қўллаб-қувватлаш деб биладиган нарсада қатнашишга рози бўлишди.

Раҳбарлар бу хавфларни яхши билишган. Эҳтимол, шунинг учун улар дастлаб Москвага боришни ният қилишмаганди (президент Жапаровдан ташқари): улар 9 майни уйда нишонлашни режалаштиришган. Бу президентлар матбуот хизматларининг расмий хабарларида сезилади ва Кремл дастлаб, аввал эълон қилинганидек, меҳмонларни таклиф қилишни режалаштирмаган. Лекин улар нима учун келишди?

Темур Умаров Владимир Путин ҳар бир президентнинг шахсан ўзи қўнғироқ қилиб, уларни 9-май кунги парадга таклиф қилганини тахмин қилмоқда. Улар эса буни рад эта олмадилар, чунки Лавров, Захарова ёки бошқа биров эмас, айнан Путин Россиянинг ташқи сиёсатини белгилайди. Бундан ташқари, Умаровнинг сўзларига кўра, Путин ўз шерикларига эвазига ҳеч нарса таклиф қилмаган, бироқ у улар билан таҳдидлар тилида ҳам гаплашгани даргумон.

– Агар сиз постсовет давлати раҳбари сифатида Россия билан нормал барқарор муносабатларга эга бўлишни истасангиз, у ҳолда сиз президент Путин билан яхши муносабатда бўлишингиз кераклигини автоматик равишда тушунишингиз керак. Ғалаба паради каби тадбирда иштирок этишдан шахсан бош тортган тақдирда, Президент Путиннинг миясига у ҳолда 9 май сиз учун муҳим байрам эмас, сиз Улуғ Ватан урушидаги ғалабани ва умуман Совет тарихини қадрламайсиз деган хаёл келади. У, балки бундай ғоялар сизнинг юртингизда фаол тарқалаётгандир, балки сизнинг мамлакатингиз навбатдаги “анти-Россия”га айланаётгандир ва ҳоказо деб ўйлайди. Менимча, Владимир Путин Москвага келиши эвазига Марказий Осиё етакчиларига таҳдид қилган ёки бирор нарса таклиф қилгани йўқ. Лекин менимча, сиз Россия президентининг назарида бошқа қадрият тузилмасидан келган шахсга ўхшаб қолишдан хавфсираётганингиз барибир сизни унинг қоидалари билан ўйнашга мажбур қилади, – деб тушунтиради Умаров.

Москвага сафаридан ўн кун ўтиб, Марказий Осиё давлатлари президентлари Сиан шаҳрида бўлиб ўтган Хитой саммитида бўлиб, у ерда икки кун давомида Хитой билан ҳамкорликни ривожлантириш масалаларини муҳокама қилишди, бу ҳамкорликни Пекин сармоя ва “институционал ўзаро ҳамкорлик” орқали мустаҳкамлашга интилмоқда. Томонлар бир қатор муҳим шартномаларни имзоладилар.

Хитой етакчиси Си Цзиньпин ўша пайтдаги нутқида Хитой ва Марказий Осиё мамлакатлари иқтисодиёт, саноат, савдо, транспорт ва энергетика соҳаларида бир-бирининг имкониятларини тўлиқ ишга солишлари кераклигини айтди.

Таҳлилчилар етакчилар учрашуви ҳақида турлича фикр билдиришди: кимдир саммитни Пекин учун одатий пиар тадбири деб атаса, бошқалари бу ташаббус Хитойнинг минтақада муҳим ўринни эгаллаш ниятидан дарак беришини таъкидлади.

Темур Умаров фикрича, яхшироқ мавқелар учун кураш, ҳеч бўлмаганда Марказий Осиёда Россия ва Хитой ўртасидаги рақобат ҳақида гапиришнинг ҳожати йўқ: буларнинг барчаси Москва ва Пекиндаги ҳозирги режимлар даврида мавжуд эмас ва умуман бўлиши ҳам қийин. Экспертнинг тушунтиришича, Хитой ва Россия учун уларнинг шахсий муносабатлари ҳамма нарсадан, жумладан, Марказий Осиёдаги манфаатлардан ҳам муҳимроқ ва Хитойнинг минтақадаги иштироки кучайиб бораётгани Кремлда эҳтиёткорлик билан қабул қилинмаяпти, чунки Россия расмийлари Хитойни иттифоқдош мамлакат деб ҳисоблайди.

Қандай бўлмасин, Пекин сўнгги йилларда ҳақиқатан ҳам Марказий Осиёда ўз мавқеини мустаҳкамлади. Масалан, Хитой ва минтақа давлатлари ўртасидаги ўсиб бораётган товар айирбошлаш ҳажми 2022-йилда аллақачон 70 миллиард долларга етган бўлса, шундан 31 миллиард доллари Қозоғистонга тўғри келади. Ўз-ўзидан кўриниб турибдики, Хитой Марказий Осиё давлатлари билан иқтисодий ва инфратузилмавий алоқаларини кенгайтириб, минтақага ўнлаб йиллар, ҳаттоки асрлар давомида ҳам муҳим ва ишончли савдо-иқтисодий шерик сифатида қарайди.

Умаровнинг айтишича, Хитойнинг Марказий Осиёдаги иқтисодий ва хавфсизлик сиёсати Россиянинг минтақадаги манфаатларига тўла мос келади.

Москва, худди Пекин каби, Марказий Осиё давлатларини тинч, барқарор ва иқтисодий жиҳатдан гуллаб-яшнаганини кўришни истайди, аммо Хитой бугунгидек бунчалик катта маблағларни давлатлар иқтисодига кирита олмайди. Шу билан бирга, экспертнинг қайд этишича, Россия Хитойнинг минтақадаги ташаббусларини хотиржамлик билан кузатмоқда, чунки у Хитой иштироки қанчалик кучаймасин, Москва Марказий Осиёнинг энг юқори ва тўғридан-тўғри сиёсий элитасига кириш имкониятига эга эканлигини билади, бу бошқа ҳеч бир давлат, шу жумладан Хитойда ҳам йўқ.

— Си Цзиньпин Тожикистоннинг шартли президенти Раҳмонга қўнғироқ қилиб, парад бўлишидан икки кун олдин уни парадга келишга мажбурлай олмайди. Буни тасаввур қилиб бўлмайди, чунки Хитой раҳбари рус тилини билмайди ва Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари билан Владимир Путин қанча йил дўст бўлса, шунчалик дўст бўлмаган. Шундай экан, Марказий Осиё ва Россия ўртасидаги ишонч даражасини осмон қадар дейиш мумкин.

Ҳозир Россия Пекин минтақада қайси йўналишда ҳаракат қилаётганини шунчаки тушуниш учун Хитой билан ўз ҳаракатларини мувофиқлаштиришга ҳаракат қилмоқда: Москва бунга тўсиқ бўлишни хоҳламайди ва тўсиқ ҳам бўла олмайди. У ўзи қўлидан келадиган иш билан шуғулланади яъни минтақа давлатларининг бизнес ва сиёсий элитаси билан яқин алоқада бўлади, жумладан, турли коррупцион схемалар тузади ва шу тариқа Марказий Осиёдаги нуфузли одамларнинг чўнтакларини назорат қилади. Бу эса Россия Марказий Осиё тўлиқ ишонадиган давлат бўлгани учунгина мумкин, чунки Россиянинг нуфузли одамларини минтақада шахсан танишади ва улар билан бир тилда гаплашишади.