Тожикистон “яшил” нурга ўтмоқда. Қайси лойиҳаларга маблағ ажратилади?

Кўпгина давлатлар сингари Тожикистон ҳам иқлим ўзгаришлари таъсирида заиф. Мамлакат бўйлаб ўртача ҳарорат кўтарилмоқда, ёғингарчилик тартиби ўзгариб бормоқда, мамлакатдаги музликлар чекинмоқда. Бу ўзгаришлар мамлакатдаги умумий электр энергиясининг 98 фоизини ташкил қилувчи Тожикистоннинг гидроэнергетика тармоғи учун хавфли. Иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлаш учун иқлим ўзгаришига мослашиш дастурлари катта молиявий инвестициялар талаб қилади.

Уларни фақат давлат бюджети ҳисобидан қоплашнинг иложи йўқ, шунинг учун Тожикистон ҳукумати мамлакатда “яшил” технологияларни ривожлантириш учун халқаро ташкилотлар ва молия институтларидан қўшимча маблағ жалб қилмоқда.

Келинг, электр энергетика соҳасида яшил иқтисодиётни ривожлантириш учун асосий донорлар ким эканлигини ва Тожикистон ўз ваъдаларини бажаришга тайёрми ёки йўқлигини билиб олайлик.

Иқлим ўзгариши Тожикистоннинг энергетика секторига қандай таъсир қилади

Тожикистонда электр энергияси ишлаб чиқариш ва узатиш тармоқлари иқлим ўзгариши ва экстремал иқлим ҳодисаларига сезгир. Энергия ишлаб чиқаришда гидроэнергетика секторига катта боғлиқлик туфайли секторнинг заифлиги ташвиш уйғотади. Тожикистонда электр энергиясининг 98% дан ортиғи ГЭСларда ишлаб чиқарилади, бу умумий ўрнатилган қувватнинг 93,9% ни ташкил қилади. Гидроэлектростанциялар 16,5 миллиард киловатт-соат (кВт) электр энергияси ишлаб чиқаради.

Аксарият гидроэлектростанциялар бир неча ўн йиллар олдин қурилган, шунинг учун барқарорликни таъминлаш дастурлари ўз вақтида амалга оширилмаса, иқлим ўзгариши таъсири туфайли уларнинг унумдорлик даражаси пасайиши мумкин.

ГЭСлар фаолиятининг иқлим ўзгаришига бевосита боғлиқлигини кўрсатадиган бир нечта мисоллар:

– Ўзгарувчан иқлим ва экстремал иқлим ҳодисалари энергия ишлаб чиқариш ва етказиб бериш объектларига таъсир қилиши мумкин, бу эса ўз навбатида етказиб беришда узилишларга олиб келади.

– Ёзги ҳаво ҳароратининг кўтарилиши электр энергияси истеъмолини кўпайтиради, бу эса ёзда энг юқори юкланишларга олиб келади ва мамлакатда энергия тақчиллигини кучайтиради.

– Вақти-вақти билан ва узоқ муддатли сув мавжудлигидаги ўзгаришлар гидроэнергетика салоҳиятини ўзгартириши мумкин.

Энергия манбаларини кенгайтиришда эришилган ютуқларга қарамай, Тожикистон қишда 2,2-2,5 миллиард кВт/соат электр энергиясининг сезиларли тақчиллигига дуч келади, бу йиллик ишлаб чиқаришнинг 15,5 фоизини ташкил қилади.

Иқлим ўзгариши натижасида гидроэнергетика секторидан энергия ишлаб чиқаришнинг пасайиши аллақачон чекланган энергиядан фойдаланишга салбий таъсир кўрсатиши мумкин.

Жаҳон банки Тожикистонни Марказий Осиёдаги иқлим ўзгариши таъсиридан энг заиф давлат деб атайди.

Нотр-Дам университети томонидан мамлакатнинг иқлим ўзгариши ва бошқа глобал муаммоларга нисбатан заифлиги ҳамда барқарорликни оширишга тайёрлигини умумлаштирувчи Глобал мослашув индекси рейтингига киритилган 185 мамлакат орасида Тожикистон 98, Ўзбекистон 72, Қирғизистон 65, Қозоғистон – 36-ўринни эгаллади.

Танқисликни камайтирадиган муқобил энергия манбалари

Турли хил энергия манбалари ва етказиб берувчилардан фойдаланиш Тожикистоннинг гидроэнергетикага жиддий қарамлигини камайтиради. Мутахассисларнинг фикрича, қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантириш ўзгарувчан иқлим шароитига мослашишнинг яхши усули бўлиши мумкин. Тожикистон иқлими қуёш энергиясидан фойдаланиш учун энг қулай ҳисобланади – мамлакатда йилига ўртача 280-330 қуёшли кун бор.

Қуёш радиациясининг умумий интенсивлиги тоғ олди ҳудудларида 280-925 МЖ/м2, тоғли ҳудудларда 360-1120 МЖ/м2 ни ташкил қилади.

Яна бир муқобил ечим кичик гидроэнергетика бўлиши мумкин. Қуёш энергияси каби, у прогноз қилинадиган, ишончли, арзон ва тоза маҳаллий поғонада ишлаб чиқариладиган энергияни таъминлайди.

Мутахассисларнинг фикрича, агар мамлакат кичик гидроэнергетикани ривожлантириш мажбуриятини олган бўлса, у асосан қишлоқ аҳолиси дуч келадиган мавжуд энергия тақчиллигини сезиларли даражада бартараф этиши ва энергетика соҳаси барқарорлигини мустаҳкамлаши мумкин.

Мутахассислар шамол энергиясининг тўлиқ фойдаланилмаётган салоҳиятига ҳам эътибор қаратишни таклиф қилмоқда. Шамол энергетикасини ривожлантириш имкониятлари 1000-3853 МВт деб баҳоланади ва улар ер юзасидан тахминан 10 метр баландликда шамол тезлиги секундига 5-6 миля бўлган Хўжанд, Гулистон, Файзобод, Шаҳристон каби ҳудудларда мавжуд.

Аммо ҳозирча қайта тикланадиган энергия манбаларидан кенг кўламли станцияларни ишга тушириш карталарда қолмоқда.

Яшил иқтисодиётни ривожлантириш учун сармояларни ким тақдим этади?

Сўнгги беш йил ичида Тожикистон яшил иқтисодиётга ўтишга қаратилган қатор ҳужжатларни қабул қилди ва мамлакат президенти ҳар йили БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича доиравий конвенцияси иштирокчилари конференциясида нутқ сўзлайди.

2023 йил декабрь ойида 28-конференциянинг ялпи мажлисида у республика яшил иқтисодиётни ривожлантиришнинг асосий асоси сифатида яшил энергия ишлаб чиқариш қувватини икки баравар ошириш ниятида эканлигини таъкидлади.

Шу нуқтаи назардан, табиий ресурслардан самарали фойдаланиш, иқтисодиётга сармоя ва яшил технологияларни жалб этиш мақсадида ҳукумат томонидан 2023-2037 йилларда “Яшил иқтисодиёт”ни ривожлантириш стратегияси қабул қилинди.

2019-йилда эса Тожикистон Республикасининг иқлим ўзгаришига мослашиш бўйича миллий стратегияси то 2030-йилгача амалда бўлади. Ҳужжатда устувор йўналишлар сифатида тўртта асосий тармоқ белгиланган: энергетика, сув ресурслари, транспорт ва қишлоқ хўжалиги.

Стратегия иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлаш ва иқтисодиётнинг барча тармоқларини модернизация қилишни жадаллаштиришга қаратилган.

Бундан ташқари, 2016-йил охирида қабул қилинган 2030-йилгача бўлган даврга мўлжалланган Миллий ривожланиш стратегияси мамлакатнинг экологик ривожланиш векторини белгиловчи асосий ҳужжатлардан биридир.

Ҳужжатда учта стратегик мақсад белгиланган бўлиб, улардан бири энергия хавфсизлигини таъминлаш ва электр энергиясидан самарали фойдаланишдир.

Ҳар бир стратегия режалаштирилган дастурларни амалга ошириш учун молиялаштириш бир неча манбалардан келиб чиқишини назарда тутади.

Масалан, “Яшил иқтисодиётни ривожлантириш миллий стратегияси”нинг мақсадларидан бири иқлимга мослашиш учун инвестицияларнинг устувор йўналишларини белгилашдан иборат бўлиб, улар тармоқ инвестиция режалари ва бюджетлари, хусусий сектор инвестициялари, ривожланиш бўйича кўп томонлама ва икки томонлама шериклар ҳисобидан молиялаштирилиши мумкин. .

Инвестициялар ва давлат мулкини бошқариш давлат қўмитаси маълумотларига кўра, 2022-йилда жами хорижий инвестициялар оқими қарийб 2,6 миллиард долларни ташкил этган бўлиб, шундан 618 миллион доллари тўғридан-тўғри инвестициялар, 217 минг доллари портфел инвестициялари ва қарийб 2 миллиард доллари бошқа турдаги инвестициялардир. 2021 йилдан бошлаб хорижий инвестициялар оқими 44 фоизга ошди.

Мамлакат энергетика соҳасида 2022-йилда жами 1,6 миллиард долларга тенг 16 та лойиҳа фаоллашди. 2023-йилда ушбу йўналишдаги саккизта давлат инвестиция лойиҳасини молиялаштириш бўйича умумий қиймати 155 миллион долларлик шартнома имзоланди.

Шундай қилиб, энергетика соҳаси хорижий инвестицияларнинг асосий қисмини ташкил этди.

Агар сўнгги 30 йил ичида энергетика соҳасига киритилган сармояларнинг умумий ҳажми ҳақида гапирадиган бўлсак, унинг миқдори 2 миллиард доллардан ошади. Булар мавжуд ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш ва энергияни узатиш ва тақсимлаш учун янги инфратузилмани яратишга қаратилган 20 дан ортиқ инвестиция лойиҳалари амалга оширилган.

Жаҳон банкининг Давлат харажатлари тадқиқотига кўра, Тожикистондаги давлат сармоялари умумий харажатларнинг 35-38 фоизини ташкил этади ва минтақавий ва халқаро стандартлар бўйича ЯИМга нисбатан жуда юқори, 13-15 фоиз атрофида.

Кўриб чиқиш хулосасига кўра, заиф лойиҳаларни танлаш ва бошқариш, энергетика секторига инвестицияларнинг катта фискал юки билан бир қаторда, Тожикистондаги давлат инвестициялари самарадорлигини ва шунинг учун барча давлат харажатларининг муҳим қисми самарадорлигини жиддий равишда пасайтиради.

Шу тариқа, юқори суръатларда ўсиш суръатларини қўллаб-қувватлаш ва аҳоли турмуш даражасини жадал суръатда яхшилашни қўллаб-қувватлашнинг асосий муаммоси Тожикистон давлат инвестиция тизимининг сифат ва самарадорлигини оширишдан иборат.

Тожикистондаги яшил лойиҳаларни молиялаштиришда халқаро донорлар ҳам фаол иштирок этмоқда.

2023-йилда Европа тикланиш ва тараққиёт банки (ЕТТБ) республика корхоналари ва уй хўжаликларига яшил технологиялардан фойдаланишни осонлаштириш ва иқлимга яхши мослашиш учун янги маблағ ажратди.

ЕТТБ ва Яшил иқлим жамғармаси (ЯИЖ) томонидан йўлга қўйилган Тожикистон II (GEFF  Тожикистон II) қиймати 50 миллион долларлик Яшил иқтисодиётни молиялаштириш фонди энергия ва ресурслар самарадорлиги стандартларини ошириш ҳамда мамлакатнинг яшил иқтисодиётга ўтишини қўллаб-қувватлашга қаратилган.

Осиё тараққиёт банки банкнинг 2021-2025 йилларга мўлжалланган мамлакат ҳамкорлиги стратегиясига мувофиқ учта стратегик устувор йўналиш бўйича иш олиб бормоқда. Буларга ресурсларни тақсимлаш ва сафарбар этишни яхшилаш бўйича таркибий ислоҳотларни қўллаб-қувватлаш киради.

2022-йилда ОТБ Тожикистонда табиий офатлар хавфини бошқаришни кучайтириш ва иқлим ўзгариши ва табиий офатлар туфайли иқтисодий йўқотишларни камайтириш учун 30 миллион доллар миқдоридаги грантни маъқуллади.

2023-йил ноябрь ойида Жаҳон банки Ижроия директорлари кенгаши Тожикистонга иккита мавжуд лойиҳани давом эттириш учун Халқаро тараққиёт ассоциацияси (IDA) томонидан қўшимча 21 миллион доллар грант маблағ ажратишни маъқуллади. Бу Марказий Осиё ва Жанубий Осиё электр энергиясини узатиш ва сотиш лойиҳаси (CАSА-1000) ва CАСА ҳамжамиятни қўллаб-қувватлаш лойиҳаси.

CАSА-1000 минтақавий электр энергиясини ўзаро улаш лойиҳаси 2018-йил январ ойида бошланган ва Тожикистон ва Қирғизистондан 1300 МВт ортиқча қайта тикланадиган гидроэнергетикани Афғонистон ва Покистонга ўтказишни осонлаштиришга қаратилган.

Асосий мақсад – Марказий ва Жанубий Осиё ўртасида электр энергияси савдосини иқтисодий фойдани ошириш ва ушбу мамлакатлардаги уй хўжаликлари ва бизнес истеъмолчилари учун энергия таъминотидан ишончли фойдаланиш имконини беришдир.

CАSА Жамиятни қўллаб-қувватлаш лойиҳаси сифатли энергия таъминотидан фойдаланиш имкониятини ошириш, ижтимоий ва иқтисодий инфратузилма хизматларини яхшилаш ва Тожикистонда лойиҳа ҳудудидаги жамоаларда маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни мустаҳкамлашга кўмаклашишдан иборат.

У иқлим ўзгаришига қарши кураш бўйича глобал саъй-ҳаракатларни тўлдириш учун тоза гидроэнергетика ресурсларидан фойдаланади.

2022 йилдан бошлаб Европа Иттифоқининг Тожикистондаги делегацияси “Тожикистоннинг Зарафшон водийсида табиий ресурсларни барқарор бошқариш орқали турмуш даражаси ва озиқ-овқат хавфсизлигини ошириш” лойиҳасини амалга ошириб келмоқда.

Жами бюджет 6 миллион евродан ортиқ бўлиб, унинг 80 фоизи Европа Иттифоқи, 20 фоизи ҳамкорлар ҳиссасига тўғри келади.

Дастур водийнинг юқори сув ҳавзаларида барқарорликка эришиш учун сув ва табиий ресурсларнинг мавжудлиги, таъминланиши ва улардан фойдаланишни яхшилашга қаратилган.

Лойиҳа тўрт йўналишда ишлайди, улардан бири энергия тежамкор ва қайта тикланадиган энергия манбаларини жорий этиш орқали энергиядан фойдаланишни яхшилашдир.

Тожикистон яшил ислоҳотларга тайёрми?

“Тажгидро” компанияси директори Жовид Ғуломмухидиновнинг сўзларига кўра, ҳозирда мамлакатда яшил иқтисодиётни ривожлантириш бўйича фаол уринишлар олиб борилмоқда:

– Бу борада бир қанча йўналишлар бўйича ишлар амалга оширилмоқда – электр энергиясини ишлаб чиқариш, узатиш ва тақсимлаш инфратузилмаси янгиланмоқда, инвестицияларни жалб этиш ва қайта тикланувчи энергия манбаларини ривожлантиришни рағбатлантирувчи қонун ҳужжатлари ва меъёрий-ҳуқуқий механизмлар ҳам ишлаб чиқилмоқда. қайд этади.

Тожикистон яшил иқтисодиётга ўтишнинг бошида турибди ва режалаштириш босқичи анча оптимистик кўринади. Аммо экспертнинг таъкидлашича, белгиланган кўрсаткичларга эришиш бир неча омилларга боғлиқ:

«Бу сиёсий ирода – биз ўз мажбуриятларимизни бажаришга қанчалик тайёр ва қодирмиз. Иккинчидан, белгиланган кўрсаткичларни амалга ошириш учун молиявий ресурслардан фойдаланиш. Муҳим жиҳат халқаро ҳамкорлик – халқаро ҳамкорлар ва молия институтлари инновациялар соҳасида ҳам, молиявий ресурсларда ҳам қай даражада ёрдам беришидир. Ва, албатта, инсон ресурсларини ривожлантириш”.

Жовид Ғуломмухидиновга кўра, Тожикистон учун яшил иқтисодиётни ривожлантиришнинг истиқболли йўналишларидан бири давлат-хусусий шериклик (ДХШ) шаклидир.

Бу Тожикистон учун энергетика соҳасида кенг тарқалган амалиёт эмас, лекин 2023 йилнинг кузида Тожикистон Энергетика ва сув ресурслари вазирлиги, MW Energy, Masdar қўшма корхонаси ва W Solar Investment W ўзаро англашув меморандумини имзолади. Ҳамкорлик ДЧШ доирасида қуёш фотоэлектри, шамол ва гидроэнергетика каби лойиҳаларни ишлаб чиқишга қаратилган. Биринчи босқичда 500 МВт қувватга етиш режалаштирилган.

Барча саъй-ҳаракатлар мажмуаси ҳали ҳам электр энергияси ишлаб чиқаришни кўпайтиришга олиб келишига қарамай, аҳоли сонининг кўпайиши ва мамлакат иқтисодий фаоллигининг йил сайин ўсиши янада юқори кўрсаткичларни талаб қилади. Экспертнинг фикрича, кейинги 20 йилда ўсиш суръатлари давом этса, Тожикистон электр энергияси ишлаб чиқаришни 50 фоизга ошириши керак.